به گزارش گروه پژوهش و بررسی‌های خبری ایرنا، با وجود اینکه ایران دومین کشورِ دارای ذخایر گازی دنیاست و با تولید ۲۵۰ میلیارد متر مکعب گاز، پس از آمریکا و انگلیس، سومین کشور جهان تولیدکننده گاز جهان به شمار می‌آید، اما در تامین گاز مورد نیاز فصل‌های سرد سال، با مشکل مواجه می‌شود. با وجودی که ایران دومین کشور دارای ذخایر گاز در جهان است، هر سال برای تامین گاز مصرف‌کنندگان خانگی، از همسایه شمالی یعنی ترکمنستان گاز وارد می‌شود، بخشی از گاز صنایع در فصل سرما قطع می‌شود، خوراک پتروشیمی‌ها کاهش می‌یابد، نیروگاه‌ها در مواقع ضرورت با غیر از گاز روشن نگه داشته می‌شود و حتی در برخی سالها مانند امسال گاز برخی شهرها یا روستاها قطع می‌شود.
در ایران سالانه ۲۳۳ میلیارد مترمکعب گاز مصرف می‌شود؛ درحالی‌که مصرف کل ۵۰ کشور اروپایی، با جمعیت ۷۵۰ میلیون نفر، ۵۴۱ میلیاردمکعب است به عبارت دیگر مصرف گاز در ایران به اندازه نصف اروپاستسوال اساسی اینجاست که چرا دومین کشور دارنده ذخایر گاز در فصول سرد با کمبود گاز روبه روست؟ برای پاسخ به این سوال، باید شمایی کامل از میزان ذخایر، میزان تولید و میزان مصرف داشته باشیم.
ایران، دومین کشور دارنده ذخایر گاز در جهان
ایران با داشتن ۳۲ هزار میلیارد متر مکعب دومین کشور دارنده ذخایر گاز در دنیا پس از روسیه است. این میزان ذخایر در حدود ۱۸ درصد کل ذخایر محسوب می‌شود. روسیه با در اختیار داشتن ۳۷ هزار میلیارد متر مکعب، بزرگترین و نخستین کشور دارنده این منبع انرژی ارزشمند و پاک محسوب می‌شود.
سومین کشور بزرگ دارنده گاز نیز کشور قطر است که در حدود ۱۳ درصد ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد.
بزرگترین تولیدکنندگان گاز در دنیا
از منظر تولید گاز، ایران با تولید ۲۵۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال ۲۰۲۱، سومین کشور جهان به شمار می‌آید. این در حالی است که آمریکا با تولید ۹۱۴ میلیارد متر مکعب و روسیه با ۶۳۸ میلیارد مترمکعب نخستین و دومین کشور بزرگ تولیدکننده گاز در جهان هستند.
آمریکا در حالی بزرگترین تولیدکننده گاز است که کل ذخایر آن در حدود ۱۲ هزار میلیارد متر مکعب برآورد شده و رتبه ۵ دنیا را به لحاظ ذخایر گازی در اختیار دارد.
چین چهارمین کشور تولیدکننده گاز دنیا با تولید ۱۹۴ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۱ به شمار می‌رود؛ این در حالی است که چین در حدود ۸ درصد کل ذخایر گازی دنیا را در اختیار دارد.
قطر نیز با تولید سالانه ۱۷۳ میلیارد مترمکعب پنجمین تولیدکننده گاز در دنیا محسوب می‌شود.
منابع تولید گاز در ایران
بر اساس اطلاعات روابط عمومی وزارت نفت که یک نسخه از آن در اختیار پژوهشگر ایرنا قرار گرفته است، به طور مشخص دو منبع برای تولید و تامین گاز در کشور وجود دارد؛ منبع اصلی میدان گازی پارس جنوبی است که حدود ۷۰ درصد از گاز مورد نیاز کشور را تامین می‌کند. این رقم بین ۶۸ تا ۷۵ درصد برحسب فصل، ماه، انجام تعمیرات دوره‌ای، ظرفیت و برنامه تولید تغییر می‌کند اما در زمستان می تواند تا ۷۵ درصد برسد.
مابقی نیز در قالب ۲۰ درصد از میدان های مستقل و ۵ درصد از بخش های نفتی تامین می‌شود. این در حالی است که در سال ۱۳۸۲ مجتمع گازی پارس جنوبی حدود ۳ درصد از گاز مورد نیاز کشور را تامین می‌کرد.
توسعه میدان گازی پارس جنوبی از اواسط دهه ۱۳۷۰ آغاز شد و با توجه به مشترک بودن این میدان با قطر و سرمایه‌گذاری گسترده و وسیع دوحه با دادن سهم عمده از میدان به شرکت‌های بزرگ نفتی در این میدان، تمرکز اصلی صنعت نفت بر توسعه این میدان قرار گرفت.
در ۲۰ سال گذشته تلاش وزارت نفت بر توسعه میدان گازی پارس جنوبی قرار داشته و تمهیدات لازم و استفاده از تمامی ظرفیت‌های وجود برای افزایش تولید گاز غنی از این میدان مشترک گازی در دستور کار قرار داشته است.
به پشتوانه افزایش جهشی تولید گاز کشور در پارس جنوبی، ظرفیت تولید گاز خام کشور برای نخستین بار از مرز یک هزار میلیون متر مکعب در روز عبور کرد که خبری بسیار مهم و غرور آفرین استبا بهره برداری از فازهای۱۲، ۱۶-۱۵، ۱۸-۱۷، ۱۹ و فازهای ۲۱-۲۰ و نیز آغاز تولید از فازهای ۱۳، ۱۴ و ۲۴-۲۲، میزان تولید گاز غنی ایران از کشور قطر با وجود سهم دوبرابری این کشور از این میدان گازی مشترک، پیشی گرفته است.
به پشتوانه افزایش جهشی تولید گاز کشور در پارس جنوبی، ظرفیت تولید گاز خام کشور برای نخستین بار از مرز یک هزار میلیون متر مکعب در روز عبور کرد که خبری بسیار مهم و غرورآفرین است.
در واقع اکنون ایران با وجود در اختیار داشتن یک سوم مساحت میدان پارس جنوبی تلاش برای برداشت بیشتر از این میدان دارد. طبق استانداردهای موجود به طور میانگین به ازای هر فاز یک سکو و حدود ۱۰ حلقه چاه فعال در دریا وجود دارد. روزانه به هر فاز حدود یک میلیارد فوت مکعب گاز معادل ۲۸.۶ میلیون متر مکعب وارد می‌شود و بطور متوسط ۲۵ میلیون متر مکعب گاز شیرین‌سازی می‌کند. در فاز چهار و پنج علاوه بر این محصولات، عملیات استحصال به صورت مایع نیز انجام می‌شود.
سهم دیگر میدان‌ها از تولید گاز در کشور، حدود ۳۰ درصد است که مهمترین میدان‌ها عبارتند از فجر جم (کنگان) پارسیان (تابناگ، هما، شانول، وراوی)، خراسان رضوی (سرخس)، هرمزگان (سرخون)، دالان و ایلام.
گاز استحصال شده از چاه‌ها برای آماده‌سازی جهت توزیع در شبکه سراسری، وارد مجتمع‌های پالایشگاهی شده و پالایش می‌شود. صنعت پالایش گاز کشور مشتمل بر هشت پالایشگاه است به نام‌های مجتمع پارس جنوبی، فجر جم، پارسیان، سرخون، قشم، هاشمی نژاد، ایلام، بیدبلند، مسجدسلیمان.
در مرحله بعدی گاز تصفیه شده پالایشگاه‌های گاز به همراه گازهای دریافتی از واحدهای نم‌زدایی و سایر واحدها جهت انتقال به مبادی مصرف به خط لوله تزریق می‌شود.
نقشه مصرف گاز در ایران و جهان
نقشه مصرف گاز در جهان متفاوت است؛ ایران به لحاظ مصرف داخلی چهارمین کشور مصرف کننده گاز با ۲۳۳ میلیارد مترمکعب در سال۲۰۲۰ محسوب می شود.
رتبه نخست مصرف گاز در جهان، متعلق به آمریکا با ۸۳۲ میلیارد متر مکعب در سال است. رتبه دوم متعلق به روسیه با ۴۴۴ میلیارد متر مکعب و رتبه سوم در اختیار چین با ۳۰۷ میلیارد متر مکعب است. ایران به لحاظ مصرف داخلی چهارمین کشور مصرف کننده گاز با ۲۳۳ میلیارد مترمکعب در سال۲۰۲۰ محسوب می شودبر مبنای این آمار، آمریکا ۹۰ درصد گاز تولیدی، روسیه ۶۵ درصد و ایران ۹۱ درصد از گاز تولیدی خود را مصرف می‌کنند. چین هم در سال نزدیک به ۱۳۰ میلیارد متر مکعب کسری تولید داخل را از خارج و عمدتا از روسیه وارد می کند.
با هدف درک دقیق‌تر مقوله کمیت و کیفیت مصرف گاز در ایران، ذکر چند رقم دیگر ا زاهمیت برخوردار است:
- اروپا با جمعیتی در حدود ۷۵۰ میلیون نفر، ۵۴۱ میلیارد متر مکعب گاز در سال ۲۰۲۰ مصرف کرده است.
- آمریکای مرکزی، ۱۴۵ میلیارد متر مکعب، آسیای جنوب غربی (با احتساب ایران) در حدود ۵۵۲ میلیارد متر مکعب گاز مصرف کرده‌اند.
- کل آسیا – پاسفیک بجز آسیای جنوب غربی، با جمعیتی در حدود ۳ میلیارد و ۵۰۰ میلیون نفر، ۸۶۱ میلیارد متر مکعب گاز مصرف کرده‌اند.
بر این اساس، ایران با جمعیتی در حدود ۸۲ میلیون نفر به اندازه نصف اروپای با جمعیت ۷۵۰ میلیون نفر، ۱.۵ برابر آمریکای لاتین با جمعیتی ۶۵۰ میلیون نفری و یک چهارم آسیا-پاسفیک با جمعیتی در حدود ۳.۵ میلیارد نفر و نیمی از کل گاز مصرفی آسیای جنوب غربی با جمعیتی در حدود ۳۷۰ میلیون نفر، مصرف گاز دارد.
با در نظر گرفتن جمعیت و اندازه اقتصاد کشورهای آمریکا، روسیه و چین و ایران، به نظر می‌رسد مصرف داخلی گاز در ایران به تناسب تولید، از ناموزونی بالایی برخوردار است که خود نشان از مصرف بالا و بی‌رویه آن در داخل کشور دارد.
گستردگی شبکه گاز خانگی در ایران
طبق اطلاعات وزارت نفت، یکی از مواهب نعمت گاز در ایران، بهره‌مندی بیش از ۹۵ درصد مردم کشور از آن است؛ تعداد روستاهای گازدار در پایان سال ۱۴۰۰ به ۳۵ هزار و ۵۷۵ روستا رسیده است.
امسال نیز گازرسانی به روستاها ادامه یافته و تا پایان مهرماه ۱۴۰۱ خورشیدی به رقم ۳۶ هزار و۳۶۵ روستا رسیده است؛ همین امر حکایت از آن دارد که درصد پوشش روستایی گاز طبیعی به ۸۳.۸ درصد در کشور افزایش یافته است.
گستردگی شبکه گازرسانی در کشور باعث شده که مصرف گاز طبیعی در بخش خانگی فصل تابستان حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰ میلیون متر مکعب در روز باشد؛ در حالی که در فصل سرد سال این مقدار به ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون متر مکعب می‌رسددر بخش شهری نیز تا پایان سال ۱۴۰۰بیش ازیک هزار و ۲۲۱ شهر گازدار شده ودر سال ۱۴۰۱ نیز این روند ادامه یافته و به شکلی که آمار ثبت شده حکایت از گازدار شدن یک هزار و ۲۲۴ شهر تا پایان مهرماه سال مورد اشاره است؛ وضعیتی که حاکی از تحت پوشش قرار گرفتن ۹۷.۹ درصد خانوارهای شهری است.
گستردگی این شبکه باعث شده که مصرف گاز طبیعی کشور در بخش خانگی فصل تابستان حدود ۱۶۰ تا ۱۷۰ میلیون متر مکعب در روز باشد؛ در حالی که در فصل سرد سال این مقدار به ۶۰۰ تا ۷۰۰ میلیون متر مکعب می‌رسد.
در سال جاری برآورد می‌شود که این میزان حداقل ۶ درصد نسبت به سال ۱۴۰۰ بیشتر شده باشد؛ به طور کلی میزان مصرف گاز در ایران به شدت مصرف بخش خانگی و تجاری است به گونه ای که در سال ۱۴۰۰ رکورد مصرف ۷۲۰ میلیون متر مکعب در روز هم ثبت شد است.
جمع بندی
شدت مصرف انرژی در ایران، سال‌هاست به عنوان یک مساله و معضل از سوی محافل تصمیم‌گیری و کارشناسی مورد توجه قرار گرفته و در این زمینه برنامه‌ها و سیاست‌های متعددی هم طراحی و اجرا شده است اما به نظر می‌رسد با توجه به تداوم شدت مصرف انرژی و حتی تشدید آن، برنامه‌ها و اقدامات صورت گرفته نتوانسته به نتایج مطلوب و موثری برسد.
جدای از ضرورت اصلاح روندها، برنامه‌ها و اقدامات در حوزه‌های سیاست‌گذاری، فنی و مهندسی و اقتصادی، آنچه در این مقوله به آن توجه جدی باید داشت ایجاد ذهنیت در نزد شهروندان ناظر بر شیوه‌های صحیح و درست مصرف است که بر محور اطلاع‌رسانی و تبلیغات هدفمند و موثر متکی است.
فرهنگ سازی و افزایش سطح آگاهی عموم مردم به ویژه مشترکان پرمصرف نسبت به ارزش واقعی گاز و امکان کسب ارزش افزوده بالا از این ثروت ملی در بخش‌های صنعتی از جمله پتروشیمی و معرفی تلاش‌های فراوان و ذکر مبالغ قابل توجه صرف شده در فرآیند استخراج، تولید، پالایش،انتقال و توزیع گاز طبیعی در قالب برنامه‌های مختلف از طریق رسانه‌های گروهی از جمله اقدامات مهم در جهت اصلاح الگوی مصرف گاز طبیعی به شمار می‌آید.
میزان تولید نفت و گاز در کشور با لحاظ جمعیت، با استانداردهای جهانی منطبق است؛ به این معنا که تولید کنونی نفت و گاز به خوبی و بیش از حد، نیازهای عمومی کشور را تامین می‌کند،اما مساله و چالش اصلی، ساختار مصرف معیوب، غیراقتصادی و نامتعادل است که هزینه‌های سنگینی را به کشور و اقتصاد وارد می‌سازد.