گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو- سینا احدیان؛ در جهان کنونی توانمندی علمی و داشتن دانش و فناوری‌های نوین از اصلی‌ترین ابزار‌های رشد و قدرت و توسعه کشورها محسوب می‌شود. استفاده از این ابزار در سطوح بین المللی با نام «دیپلماسی علمی» یاد می‌شود که بهره گیری از آن مستلزم توجه، برنامه ریزی، سیاست‌گذاری، سرمایه گذاری و عزم دولتمردان و مسئولان مربوطه بخصوص دستگاه دیپلماسی کشورها است.
افزایش تعاملات علمی و فناوری مستمر و مداوم با سایر کشورها میتواند زمینه همکاری و پیشرفت را در سایر حوزه‌ها از جمله سیاست، فرهنگ و اقتصاد فراهم کند.در واقع دیپلماسی علم و فناوری ارتباطی مستقیم و دوطرفه با دیپلماسی سیاسی و سایر دیپلماسی های عمومی دارد.
در حال حاضر دیپلماسی علمی و استفاده از آن در تعاملات بین المللی ابعاد مختلفی ازجمله تبادل اساتید و دانشجو، پروژه‌های مشترک علمی و سمینارها و کنفرانس‌های بین المللی، مبادله علوم و فناوری، فعال کردن دستگاه دیپلماسی در حوزه تعاملات علمی، تدوین برنامه‌ها و راهبردهای مشخص و سرمایه‌گذاری اساسی در این حوزه را شامل می‌شود. بنابراین باید بدانیم با توجه به ظرفیتهای عظیم علمی کشور آیا از ابزار دیپلماسی علمی در راستای پیشرفت و توسعه کشور در تعامل با سایر کشورها بهره می‌بریم؟ و اکنون در چه وضعیتی قرار داریم و در این زمینه در چشم انداز آینده قرار است به چه جایگاهی دست یابیم.
اهمیت دیپماسی علوم و فناوری
با توجه به همچنین گستردگی و سرعت روزافزون رشد علوم و فناوری کشورها به اجبار به هم افزایی علمی نیاز دارند و لذا در تعامل با یکدیگر سعی می‌کنند از قطار علوم که به سمت توسعه و پیشرفت حرکت می‌کند جا نمانند.
محمود نیلی احمد آبادی؛ رئیس دانشگاه تهران در این رابطه معتقد است: «با گسترده شدن علوم و با توجه به اینکه امروز توسعه بر پایه دانش است، نقش توسعه علمی در توسعه کشورها بسیار مهم تلقی می شود. تا جایی که خود دولت ها مشوق ارتباط بین دانشمندان هستند. بخش های علمی و فناوری و دانش در دنیا تا حدی اهمیت پیدا کرد که در آن شاهد جاسوسی‌های علمی بوده و هستیم.»
جایگاه دیپلماسی علمی در اسناد بالا دستی کشور
به مسئله مهم دیپلماسی علمی و ارتباط موثر با سایر کشورها در سیاست‌های کلی علم و فناوری و نقشه جامع علمی کشور و همینطور سند جامع روابط بین المللی مصوبه شورای عالی انقلاب فرهنگی درسال ۹۶ تا حدودی اشاره شده، اما به نظر می‌رسد بهره‌برداری از این ظرفیت مستلزم توجه و برنامه‌ریزی بیشتر و البته حرکت اجرایی جدی‌تر است.
محمدرضاعصاری؛ رئیس دانشگاه صنعتی جندی شاپور میگوید: «اسناد و قوانین در موضوع دیپلماسی علم و دانش و حتی همه زمینه‌های مهم و اساسی کمبودی نداریم بلکه در اجرای سیاست‌ها و برنامه‌ها و قوانین ضعف داریم. باید مدیران ما از ظرفیت‌ها، چه در اجرا چه در اصلاح با اراده و اهتمام ویژه استفاده کنند. »
دست برتر ایران در تعاملات علمی دوطرفه در سطوح بین المللی
کشور ما در عرصه‌های مختلف علمی من‌جمله علوم نانو، بهداشت درمان و پزشکی، زیست‌فناوری، هسته‌ای، هوافضا، دارو، پل‌سازی و سدسازی و غیره در منطقه و جهان گوی سبق را از بسیاری از کشورهای پیشرفته ربوده است بنابراین در بده بستان‌های علمی با سایر کشورها از مواضع پایین دستی وارد نمی‌شود و حرف برای گفتن دارد اما متاسفانه به دلیل عملکرد دستگاه دیپلماسی در روابط بین المللی این توانایی و دستاوردها به درستی شناسانده نشده است.
محمد مهدی تهرانچی؛ رئیس دانشگاههای آزاد استان تهران و رئیس سابق دانشگاه شهید بهشتی در این خصوص اظهار می‌کند: « کشور ما برای دیپلماسی علمی حرف برای گفتن دارد؛ چرا که قدرت برگرفته از علم داریم، وقتی ما کشوری هستیم که به رتبه ۱۶ در تولید علم رسیده‌ایم پس قدرتی در ما به وجود آمده که می‌توانیم از این برگ برنده برای تعاملات استفاده کنیم.»
سید احمد معتمدی؛ رئیس دانشگاه صنعتی امیرکبیر نیز در این رابطه میگوید: «بعضی اوقات که با دانشگاههای خوب دنیا مواجه می‌شویم و رزومه و کارنامه دانشگاه ما را می‌بینند تعجب می‌کنند. مثلا دانشگاه امیرکبیر در ارجاعات QS که یکی از ارزیابی‌های معتبر جهانی است دانشگاه بیست و هشتم دنیا شد که برای خیلی‌ها تعجب آور است. بنابراین به اعتقاد من مراکز دانشگاهی خارج از کشور شناخت دقیقی از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های ما ندارند. »
تبادل اساتید و دانشجو یکی از روش‌های اساسی در برقراری ارتباطات علمی با سایر کشورها
در دیپلماسی علمی مهمتر از رفتن دانشجو و استاد به دانشگاههای خارج از کشور، جذب اساتید و دانشجویان خارجی به داخل است. به طور میانگین دست کم 30 درصد دانشجویان و اساتید دانشگاههای معتبر دنیا را افراد خارجی تشکیل می‌دهند و این مهم به یک مولفه اصلی در سطح بندی دانشگاه‌ها تبدیل شده است.
البته برای دستیابی به این استاندارد زیرساخت‌‌هایی ازجمله؛ ارائه دروس به زبان انگلیسی، مهیا کردن شرایط اسکان و غیره لازم است که باید همانند سایر کشورها برای آن سرمایه‌گذاری کرد.
رئیس سابق دانشگاه شریف؛ رضا روستا آزاد در همین خصوص بیان می‌کند: »متاسفانه در این زمینه، بیشتر اساتید ما رفته اند تا اساتید آن‌ها بیایند، این کار غلط است چرا که باید تعاملات دو طرفه باشد. تا کنون برنامه جدی و حمایتی از طرف وزارت علوم برای جذب اساتید و دانشجویان خارجی نداشتیم.وقت آن رسیده که با توجه به پیشرفت و رشد و بنیه علمی بالا و موقعیتی که در جامعه علمی دنیا بدست آوردیم وخیلی‌ها علاقه‌مند به کار کردن با ما هستند از ظرفیت دیپلماسی علمی به شایستگی استفاده کنیم.»
وحید احمدی؛ رئیس مرکز پژوهش‌های سیاست علمی کشور هم معقد است: «جذب دانشجوی خارجی دردنیا معیار بسیار مهمی برای جایگاه علمی دانشگاه‌ها در رنکینگ جهانی محسوب می‌شود.واقعیت این است که ما با جذب دانشجویان خارجی در مقایسه با استاندارد‌های جهانی فاصله زیادی داریم چرا که غیر از سطح علمی به زیرساخت‌های زیادی همچون خوابگاه‌های مناسب، حل کردن مشکل زبان انگلیسی و بورسیه تحصیلی نیازمندیم. البته ما تجربه‌های خوبی با دانشگاههای جامعة المصطفی و دانشگاه بین‌المللی امام خمینی(ره) داشتیم و هم اکنون در کشور حدود ۴۰ هزار دانشجوی خارجی داریم، اما این تعداد ظرفیت قابل توجهی از مجموعه دانشجویان ما حدود ۴و‌نیم میلیون نفر است را تشکیل نمی‌دهد.»
وضعیت موجود و مطلوب ایران در دیپلماسی علمی
در حال حاضر به لطف تلاش اندیشمندان و اساتید دغدغه‌مند و بعضی مسئولین دانشگاهی ارتباطات معدودی در حوزه‌های علوم و فناوری با کشورهای غربی و شرقی برقرار کرده‌ایم اما نکته اینجاست که ظرفیتهای نامحدود کشور در مبحث دیپلماسی علمی کشور مغفول مانده است. این ضعف اساسی از سوی دولتمردان یا ناشی از عدم آگاهی و باور به توان داخلی است و یا به بی تدبیری و بی مسئولیتی بازمی‌گردد.
وضعیت مطلوب در دیپلماسی علمی برای کشورمان ارتباطات گسترده با اکثر مراکز علمی و دانشگاهی در سراسر جهان است که از دل این ارتباطات طرح‌ها و پروژه‌های مشترک علمی بیرون می‌آید و مولد علوم و فنون جدید و تکنولوژی‌های نوین است.
محمود نیلی احمد آبادی؛ رئیس دانشگاه تهران در این باره میگوید: «ما ظرفیت های بالایی داریم و در مقاطع مختلف دانشمندان و محققان و دانشجویان زیادی هم وارد کشورمان می شوند و همینطور از کشور ما به نقاط مختلف جهان می روند. اما مجموعه دیپلماسی کشور خیلی به صورت سازمان یافته از این ظرفیت ها استفاده نمی‌کند.»
دیپلماسی علم و فناوری داخلی زمینه ساز کسب فناوری در تعاملات بین المللی
دیپلماسی علم و فناوری داخلی به معنی برقراری ارتباط تنگاتنگ بین صنعت و دانشگاه است. برای رسیدن به بسیاری از تکنولوژی‌های نوین صنعتی باید از ظرفیتهای علمی کشور بهره برد. از طرفی مراکز علمی نیز برای تحقیق و توسعه و کاربردی کردن علوم تئوری دانشگاهی به ابزار و امکانات صنعتی و بویژه پشتیبانی مالی نیاز دارند. اگر تعامل بین صنعت و دانشگاه نزدیک و مستمر شود هر دوبخش می توانند در ارتباطات بین المللی به صورت مکمل به رشد و توسعه یکدیگر و دریافت علوم و فنون سایر از سایر کشورها کمک کنند.
محمدرضا عصاری؛ رئیس دانشگاه صنعتی جندی شاپور در این باره معقتد است:«یکی از مهمترین پارامترهای نتیجه بخش در کشورهای پیشرفته، فروریختن دیوار بی‌اعتمادی بین صنعت و دانشگاه است، در واقع کشورهای پیشرفته در دیپلماسی علمی داخلی که ارتباط بین صنعت و دانشگاه را تعریف می‌کند موفق عمل کرده‌اند اما متاسفانه در کشور ما هنوز دیوار بی اعتمادی بین صنعت و دانشگاه قرار دارد.در یکی از دانشگاههای کره‌جنوبی قسمتی وجود دارد که مختص شرکت خودروسازی هیوندای است و تمام هزینه‌های اساتید و دانشجویان آن قسمت را هیوندای پرداخت می‌کند و در مقابل از ظرفیت علمی آنجا استفاده می‌کند.»
انتقال تکنولوژی در دیپلماسی علمی برای رفع نیازهای صنعتی و اقتصادی
امروزه در دنیا از بخش زیادی از دیپلماسی علمی کشورها در خدمت دیپلماسی اقتصادی است. در واقع کشورها با استفاده از ظرفیت و ارتباطات علمی سایر کشورها در دو جنبه داخلی و خارجی اقتصاد خود ارزش افزوده ایجاد می‌کنند. در جنبه داخلی با تبادل علوم و فنون با دیگر کشورها به تولید و فرآوری به روز و با کیفیت کالاها بویژه با استفاده از شرکت‌های دانش بنیان می‌پردازند؛(اقتصاد درون‌نگر) و در جنبه خارجی به کسب بازارهای جهانی در تجارت خارجی برای عرضه و فروش کالاها و خدمات؛ (اقتصاد برون‌‌گرا) مبادرت دارند.
وحید احمدی رئیس مرکز پژوهش‌های سیاست علمی کشور در این خصوص میگوید: « ارتباط شرکت‌های دانش‌بنیان و پروژه‌های فناوری مشترک با سایر کشورها در حال شکل‌گیری است. برای نمونه در اوایل سال گذشته با کشور ایتالیا اجلاسی داشتیم که غیر از ایجاد ارتباط بین دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌ها زمینه ارتباط بین شرکت‌های دانش‌بنیان و پارک‌های علم و فناوری در کشور فراهم شد. این شرکت‌ها یکدیگر را پیدا می‌کنند و کافیست بتوانند با هم به یک پروژه مشترک برسند، مثل کاری که در تمام دنیا انجام می‌شود. در واقع این «دیپلماسی فناوری» است که به دنبال دیپلماسی علمی بدست می‌آید.از طرفی رشد دیپلماسی فناوری را در غالب «پیوست‌های فناوری» شروع کردیم. مثلا وقتی با شرکتی مثل ایرباس قرارداد می‌بندیم باید در کنار آن دفاتر تحقیق و توسعه مشترک ایجاد کنیم تا ارزش افزوده علمی بدست آوریم.در واقع وقتی خرید تجاری در پروژه‌های سنگین انجام می‌دهیم باید برای انتقال تکنولوژی به داخل کشور هم تدابیری بیندیشیم.»
دیپلماسی علمی: راه علاج تحریم
به نظر می‌رسد با توجه مشکلات اقتصادی کشور و فشارها و تحریمهای دشمنان خارجی برای منزوی کردن ایران در عرصه‌های بین المللی، لزوم استفاده بهتر و بیشتر از دیپلماسی علمی و تعامل با سایر کشورها بخصوص کشورهای اسلامی، منطقه، دوست و متحد جهت رشد و توسعه کشور در ابعاد مختلف و در راستای اقتصاد مقاومتی و اسناد بالادستی و اهداف تعیین شده برای حفظ و ارتقاء منافع ملی پر رنگ‌تر می‌شود و عزم مسئولان ذی‌ربط بویژه دستگاه دیپلماسی کشور را که تا کنون در این زمینه فعالیت قابل ملاحظه‌ای نداشتند را می‌طلبد. از سوی دیگر دانشگاههای ما باید در رفع وابستگی کشور به دیگران به صورت جهادی پای کار بیایند و کشور را در برابر تکانه‌های خارجی مقاوم کنند.
امروز دانشگاه ما نباید همانند گذشته ظرفیت خود را در مباحث تئوری و صرف آموزشی و غیر کاربردی هزینه کند، این انتظاری است که مردم و آیندگان از اساتید و اندیشمندان و محققان دارند و البته دستاوردهای آنان بویژه دانشمندان جوان ایرانی ثابت کرده که این انتظارات ملی درست و بجا است.