سبک زندگی خانوادگی در قرآن و سنّت پیشوایان معصوم (ع)
صاحبخبر - -قسمت چهارم- 3ـ احساس مسئولیّت اعضای خانواده از مهمترین سبک زندگی خانوادگی از منظر قرآن و سنّت، احساس مسئولیّت اعضای خانواده نسبت به یکدیگر است که یکی از مهمترین وظائف و مسئولیّتهای یک فرد مسلمان، مراقبت و مواظبت بر ایمان یکایک اعضای خانواده است: «اى کسانى که ایمان آوردهاید! خود و خانوادَ خویش را از آتشى که هیزم آن انسانها و سنگهاست، نگه دارید؛ آتشى که فرشتگانى بر آن گمارده شده که خشن و سختگیرند و هرگز فرمان خدا را مخالفت نمىکنند و آنچه را فرمان داده شدهاند، (به طور کامل) اجرا مىنمایند» (التّحریم/ 6). این آیه براى انسان مؤمن خطوط مسئولیّت او را ترسیم مىکند تا او را از چارچوب فردیّت خارج کند و به سوى خواستههاى انسانى و دینى گسترده سوق دهد، یعنى به آنجا که اندیشیدن براى رهائی و رستگارى دیگران همچون جزئى از مسئولیّت او در زندگى بهشمار مىرود. به همین جهت است که امامان راهنما در تفسیر خود درباره این آیه کریمه تأکید کردهاند. سلیمان بن خالد میگوید: «به امام صادق(ع)، گفتم که مرا اهل بیتى است که حرف مرا مىشنوند. آیا آنان را به این امر بخوانم؟ فرمود: آرى، خداى عزّ و جلّ در کتاب خود فرموده است: (الآیه)» (عروسی حویزی، 1415ق.، ج 5: 372). از ابوبصیر نیز روایت است که گفت: «از ابوعبداللّه(ع)، در خصوص این آیه پرسش کردم که خودم را مىتوانم نگاهدارم و حفظ کنم، امّا اهل خانهام را چگونه حفظ کنم؟ فرمود: آنان را به چیزهائى فرمان ده که خدا آنان را به آن فرمان داده است و از چیزهائى بازشان دار که خدا آنها را نهى فرموده است. پس اگر فرمان تو را ببرند، آنان را حفظ کردهاى و اگر نافرمانیت کنند، آنچه را که بر عهده تو بوده است، به انجام رسانیدهاى»(همان). این روایت در این باره تأکید مىکند که خواندن به سوى خدا مسئولیّتى واجب بر مؤمن در محیطهاى خانواده (همسر و فرزندان) است و بر او واجب است که همچون فرستادهاى از پروردگارش در آنجا باشد و آنان را به حق بخواند و از باطل نهى کند و این که دعوت را قبول نکنند، مسئولیّت را ساقط نمىکند، چنانکه از امام صادق(ع)، در این باره پرسیدند که: چگونه آنان را نگاه دارند؟ فرمودند: فرمانشان دهید و نهیشان کنید. گفتند: ما امر و نهى مىکنیم، ولى آنان نمىپذیرند؟ فرمود: چون امر و نهى کنید، آنچه را که بر عهده شما بوده است، انجام دادهاید» (همان). آنچه از این آیه استفاده میشود، تنها تأمین هزینه زندگی، تهیّه مسکن، تغذیه و... وظیفه پدر و سرپرست نیست، بلکه مهمتر از آنها، تغذیه روح و جان اعضای خانواده است. نگهداری خانواده به تعلیم و تربیت و امر به معروف و نهی از منکر و فراهم نمودن محیطی پاک و خالی از هر گونه آلودگی در فضای خانه و خانواده است (ر.ک؛ مکارم شیرازی، 1377، ج 24: 288). در آیه دیگری نیز مسئولیّت نسبت به نماز اعضای خانواده مورد تأکید قرار گرفته است، آنجا که میفرماید: « خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شکیبا باش...» (طه/ 132). از این آیه بر مىآید که نماز تنها یک عبادت فردى نیست که شخص آن را در برابر پروردگارش به جا مىآورد، بلکه نماز علاوه بر عبادت، یک کار اجتماعى هم هست. این معنى از دو کلمه «فرمان ده» و «پاى بیفشر» دانسته مىشود. کلمه نخستین دلالت بر ضرورت التزام جامعه به این عبادت دارد، در حالى که کلمه دوم حکایت از آن دارد که نماز یک عمل ساده نیست و همراه با مشقّتها و رنجهاست. پس باید در استمرار آن صبر و پافشارى به خرج داد. اخبار بسیارى از حضرت امام باقر(ع)، از پدر بزرگوارشان، زینالعابدین(ع)، و از حضرت امام رضا(ع)، رسیده که مفاد آن اینکه حضرت رسالت(ص) پس از نزول این آیه شریفه همه روزه وقت سحر و صبح و شام میآمد، درب خانه على و فاطمه و حسن و حسین(ع) سلام میکردند و میفرمودند: «الصَّلاَه رَحِمَکُمُ اللَّهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا» (عروسی حویزی، 1415ق.، ج3: 408). پیامبر(ص) والدینی که کودکان خود را به اعمال خوب و عبادت تشویق نمیکنند، شدیداً سرزنش میکنند. روزی پیامبر (ص) به بعضی از کودکان نگاه میکردند. رفتار آنها حکایت از عدم آشنائی به آداب و احکام دینی بود. به همین دلیل، برای توجّه دادن اولیای کودکان فرمود: «وای بر فرزندان آخر الزّمان از دست پدرانشان». یکی از اصحاب گفت: ای رسول خدا! از دست پدران مشرکشان؟ پیامبر فرمود: «نه، از دست پدران مؤمنشان که هیچ چیز از فرایض و احکام الهی را به آنها نمیآموزند و حتّی ممکن است کودکان، خودشان یاد بگیرند، ولی والدین مانع آنها شوند! این والدین به اندک کارهای دنیوی از ناحیه کودکان راضی میشوند و هیچ توجّهی به اخلاق و معنویّت آنها نمیکنند. من از اینها بیزارم و آنها از من بیزار» (نوری، 1408ق.، ج 15: 164؛ ح 17871). والدین موظّف هستند که کودکان خود را به فرایض و انجام دادن اعمال دینی تشویق کنند. رسول خدا(ص) میفرماید: «ما از کودکانمان میخواهیم که نماز بخوانند، وقتی که به پنج سالگی رسیدند. شما وقتی کودکانتان به هفت سالگی رسیدند، از آنها بخواهید که نماز بخوانند. ما به فرزندانمان دستور میدهیم که از هفت سالگی تا هر وقت از روز که طاقت میآورند، روزه بگیرند؛ گاهی تا نصف روز میشود، گاهی بیشتر یا کمتر. پس وقتی که تشنگی و گرسنگی بر آنها فشار میآورد، میخورند تا بر روزه گرفتن عادت کنند و طاقت بیاورند، امّا شما کودکان خود را از نُه سالگی به روزه گرفتن وادار کنید تا هر وقت که میتوانند، روزه باشند و اگر تشنگی به آنها فشار آورد، افطار کنند» (کُلینی، 1365، ج3: ح 5432). پیامبر (ص) تلقینات دینی را از همان اوائل کودکی و شیرخوارگی در خانه زهرا (س) به مرحله اجرا درآورد. هنگامی که امام حسن(ع) به دنیا آمد و او را خدمت رسول اکرم (ص) بردند، وی را بوسیدند و در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت و درباره امام حسین(ع) نیز چنین کردند. ادامه دارد...∎