شناسهٔ خبر: 20818578 - سرویس فرهنگی
منبع: روزنامه ابتکار | لینک خبر

خطرات و تهدیدات تعطیلی و بازگشایی دوباره یک ساختمان تاریخی بررسی شد

تلخی های یک کارخانه قند

صاحب‌خبر - خبر کوتاه است: «کارخانه تاریخی قند کهریزک دوباره فعالیش را از سر می‌گیرد». شاید برایتان سوال باشد که مگر می‌شود یک کارخانه، یک بنای صنعتی مدرن در فهرست آثار تاریخی قرار گیرد؟ کارخانه قند کهریزک اولین و آخرین کارخانه‌ای نیست که نامش در فهرست میراث ملی ایران به چشم می‌خورد. کارخانه حلب‌سازی و حلب پر کنی کرمانشاه، کارخانه کبریت‌سازی زنجان و حتی 103 بنای وابسته به صنعت نفت در ایران نیز به ثبت ملی رسیده‌اند. ثبتی که اگرچه نتوانسته تمام و کمال از این آثار تاریخی ارزشمند محافظت کند اما آنچنان هم بی‌فایده نبوده است. با این حال کارخانه تاریخی قند کهریزک که حتی در فهرست میراث ملی نیز ثبت شده بعد از یک سال تعطیلی و فراز و نشیب‌های بسیار از جمله تغییر در بنا برای تبدیل شدن به انباری حالا به گفته وزیر صنعت قرار است دوباره به عرصه فعالیت و تولید قند باز گردد. فعالیتی که گرچه نوید خوبی برای بازسازی دوباره آن است اما می‌تواند تهدید نیز محسوب شود.
نام کارخانه قند کهریزک به تاریخ ایران گره خورده است. اگر برگه‌های کتاب تاریخ را در سال‌های 1313 ورق بزنید نامش را حتما در میان اتفاقات تاریخی زمان ناصرالدین شاه قاجار خواهید یافت که تاریخ‌نویسانی چون سیدمحمدعلی جمال‌زاده روایت کرده‌اند. ساختمان تاریخی کارخانه قند کهریزک، اولین کارخانه‌ قند ایران و منطقه، در سال 1313 در 45 کیلومتری جنوب شرقی تهران و در مجاورت شهر ورامین توسط نیکلای مارکف، معمار روس‌تبار مقیم ایران طراحی و ساخته شد و دستگاه‌ها و تجهیزات کارخانه از طریق کمپانی اشکودا تهیه و نصب شد. خبر آغاز به کار این کارخانه در روزنامه اطلاعات به تاریخ 29 مهر سال 1313 گزارش شد و برای اولین بار نامش در تاریخ به ثبت رسید. اما این آخرین باری نبود که نامش در مطبوعات و رسانه‌های آن زمان شنیده شد. مدتی بعد تعطیلی کارخانه تیتر یک مطبوعات آن زمان شد چرا که قندهای تولید شده در این کارخانه که با پژوهش و مدیریت کارشناسان بلژیکی و به سختی در زمان ناصرالدین شاه راه‌اندازی شده بود، بازار فروش قند وارداتی روس‌ها را که آن‌زمان تنها قند موجود در بازار ایران را تامین می‌کرد، به خطر انداخته بود. سیدمحمدعلی جمال‌زاده در توصیف قندهای تولید شده در این کارخانه نوشته است: «قند کهریزک بسیار ممتاز بوده و به همین جهت به قند روسی شکست وارد آمد». کینه دولت و بازرگانان روس که به سرازیرکردن قند بسیار ارزان و زیر قیمت تولیدشده ختم شد کاری کرد که محصولات کارخانه قند کهریزک، آن‌قدر در انبار بی‌مشتری بماند تا صاحب کارخانه ورشکست شود و در کارخانه را تخته کند. کاری که روس‌ها مشابه‌اش را با کارخانه‌های کبریت‌سازی تهران و تبریز هم کردند. سیدمحمدعلی جمالزاده در این باره نوشته است: «... روس‌ها که چنین دیدند با شدت تمام بنای هم چشمی را نهاده و هر روز قیمت قند خود را تنزل دادند تا آن‌که قیمت هر من تبریز آن (سه کیلویی) به چهل و پنج شاهی رسید و این مبلغ از قیمت عمل‌آوری قند هم ارزان‌تر بود. روس‌ها در این سیاست آن‌چنان پستی به خرج دادند که قند ایران با وجود مساعی و کوشش مرحوم امین‌الدوله نتوانست دوامی پیدا کند و دولت مستعجل شد».
اما از سرنوشت این کارخانه بعد از تعطیلی‌اش در زمان قاجار تا سال‌ها بعد اطلاعاتی در دست نیست و تنها همین در خاطره‌ها مانده است که این کارخانه در سال‌های حکومت پهلوی و حتی تا سال‌ها پس از انقلاب اسلامی نیز فعال بوده است. بنای این کارخانه اما در تاریخ ۱۱ دی ۱۳۸۰ با شماره‌ ثبت ۴۶۳۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده اما این ثبت هم نتوانست جلوی نابودی و تعطیلی‌اش را بگیرد. آذر ماه سال 95 خبر تعطیلی این کارخانه پس از 81 سال فعالیت و تبدیل شدن آن به انبار دوباره تیتر رسانه‌ها را به خود اختصاص داد. علیرضا افشاری، دبیر دیده‌بان یادگارهای فرهنگی و طبیعی ایران این خبر را به روزنامه همشهری، گزارش داده و گفته بود: برخی تالارهای این بنا سیمانکاری شده تا به‌عنوان انبار اجاره داده شود. براساس این گزارش بخش‌هایی از آن به عمد تخریب شده، از جمله بناهای ضلع جنوبی که روزگاری شهرداری کهریزک آنجا بود و باسکول آن، ‌که شاید اولین باسکول با تناژ بالای کشور بوده است. کمی بعد اما دیدبان میراث فرهنگی گزارش کرد که مالکان موفق شده‌اند مامور بازدید را که به این بنا مراجعه کرده بودند، متقاعد کنند که کارشان به اصالت بنا لطمه نمی‌زند و برنامه‌ تغییر بنای آنها به نحوی است که امکان اجاره به عنوان انبار را داشته باشد. به گزارش دیدبان میراث، مالکان این بنا سعی دارند برخی تالارها را سیمان ‌کنند تا بتوانند به عنوان انبار آنجا را اجاره بدهند. از سویی دیگر، مالکان بنا در حال درست کردن سقف‌هایی با ورق‌هاى فلزى هستند و شنیده می‌شود راه‌آب‌های بخش‌هایی قدیمى‌تر را هم با ماسه پر کرده‌اند تا بارندگى باعث تخریب شود.
حالا اما بعد از یک سال تعطیلی این کارخانه به سبب کمبود مواد اولیه، سوء مدیریت و سیاست‌های گاه متناقض صادراتی و وارداتی ایران در زمینه قند و شکر قرار است دوباره فعالیت خود را از سر گیرد تا 400 کارگری که به واسطه تعطیلی آن بیکار شدند دوباره به شغل خود باز گردند. این خبر را محمدرضا یوسفی، فرماندار ورامین داده و اعلام کرده است که با مساعدت وزیر صنعت، معدن و تجارت و با تامین مواد اولیه موردنیاز کارخانه قند ورامین به مدت دو سال، فعالیت این کارخانه از سر گرفته می شود. کارخانه‌ای که امید آن می‌رفت که در غیاب فعالیتش در عرصه تولید قند به یک موزه صنعتی تبدیل شود. حالا اگرچه این فرضیه مهم نشده اما بازگشایی دوباره این کارخانه می‌تواند باز هم جان این کارخانه تاریخی را به خطر بیاندازد. چرا که هم متروکه ماندن و دور از توجه بودن آن می‌تواند سبب نابودی این بنای تاریخی شود و هم فعال بودن این کارخانه می‌تواند تن شکننده آن را به لرزه در آورد. اگر قرار باشد بنای کارخانه تعمیر و بازسازی شود باید براساس قواعد و تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی انجام شود. اما آیا قوانین و نظارت میراث بر این بنا به اندازه کافی قدرتمند است که بتواند این بنای تاریخی را از تغییر و تحولات پیش رو در امان نگه‌ دارد؟