عصر ایران: پس از دهه ها رقابت، ایران و عربستان سعودی فهمیده اند که عادی سازی روابطشان به نفع دوجانبه آنهاست؛ با این حال، هنوز نقاط اختلافی عمده ای بین دو کشور باقی مانده است.

وبگاه "دویچه وله" آلمان به بهانه سفر رئیس ستاد کل ارتش عربستان سعودی به ایران، با اشاره به روند ترمیم مناسبات بین دو رقیب عمده منطقه ای، نوشت: پس از توافق بر سر عادی سازی روابط بین ایران و عربستان سعودی که با میانجیگری چین در سال ۲۰۲۳ انجام شد، این دو رقیب منطقه ای خواهان تعمیق روابط خود هستند.

سفر عباس عراقچی وزیر امور خارجه ایران به ریاض پایتخت عربستان سعودی در اوایل مهرماه امسال حکایت از توسعه روابط دو کشور دارد. وی در این سفر با محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی نیز دیدار کرد.

دو کشور رقیب منطقه ای، از دهه ها پیش با یکدیگر رقابت دارند و طی نیم قرن گذشته این رقابت در برهه هایی حالت خصومت و دشمنی هم یافته است. 

تنش‌ها بین دو کشور از درک متفاوتی از نقش سیاسی دین سرچشمه می‌گیرد. بعد از انقلاب سال 1357، رویکرد ایران به اسلام از منظر انقلاب اجتماعی بود. جمهوری اسلامی ایران پس از انقلاب خود را به کانون رهبری جهان تشیع با رویکردی انقلابی تبدیل کرد. 

به نوبه خود، خاندان سلطنتی عربستان که سنی هستند، در درجه اول بر نقش مذهب برای حفظ قدرت خود متکی هستند. این کشور ادعای رهبری خود در منطقه و جهان اسلام را بر اساس نقش خود به عنوان متولی اماکن مقدس در مکه و مدینه دارد.(اما طی سال های گذشته محمد بن سلمان از این نقش فاصله گرفته و به دنبال مدرنیزاسیون عربستان سعودی و به عقب راندن نقش دین در جامعه سعودی است.)

مواضع مختلف دو کشور رقیب به ویژه در جریان اعتراضات "بهارعربی" که در سال 2010 آغاز شد و در سراسر منطقه گسترش یافت، آشکار شد. عربستان سعودی نگران این بود که ایران جنبش‌های اعتراضی را شکل داده و از آنها به عنوان ابزاری برای تغییر حکومت های عربی منطقه استفاده کند.

یمن همچنان منبع درگیری است

علیرغم تمام لفاظی ها در مورد نزدیکی، دو کشور به طور غیرمستقیم در یمن در دو جبهه کاملا مخالف و متضاد قرار دارند؛ جایی که شبه نظامیان شیعه حوثی (انصارالله) تلاش کردند تا دولت "عبدربه منصور هادی" و فرد نزدیک به عربستان سعودی را سرنگون کنند و بخش های زیادی از کشور را تحت کنترل خود درآورند.

در حالی که ایران از حوثی‌ها حمایت کرده و می کند، عربستان سعودی ائتلافی از کشورهای عمدتا سنی را رهبری ‌کرد که از سوی غرب نیز- عمدتا ایالات متحده – برای جنگ و حمله به یمن حمایت می‌شد. یکی از انگیزه های ائتلاف عقب راندن نفوذ ایران بود.

با این وجود، "سباستین سانز" از اندیشکده " کارپو" مستقر در برلین، معتقد است که نزدیکی کنونی بین ایران و عربستان سعودی مزایای متعددی از دیدگاه عربستان سعودی دارد.

وی به دویچه وله گفت که پس از حمله منتسب به ایران به تاسیسات نفتی عربستان (آرامکو) در سال 2019، ریاض متوجه شد که نمی تواند کاملا به آمریکا تکیه کند و باید مسائل را با همسایه ایرانی خود حل کند. وی افزود: در ریاض، ثبات منطقه ای پیش نیاز یک اقتصاد موفق بر اساس وابستگی یک طرفه به نفت تلقی می شود.

سانز گفت: "ریاض همچنین می‌خواهد به درگیری در یمن و به ویژه حملات حوثی ها به قلمرو عربستان پایان دهد. از این نظر، امید است که ایران بتواند با استفاده از نفوذ خود بر شبه نظامیان یمن در تحقق این امر به ریاض کمک کند."

با این حال، حمیدرضا عزیزی از موسسه آلمانی امور بین‌الملل و امنیت (SWP) مستقر در برلین، گفت که باید دید ایران چه میزان تاثیر واقعی بر حوثی‌ها دارد. 

او به دویچه وله گفت که بعید است ایران بتواند هر حرکت مورد نظر خود را به  حوثی ها دیکته کند؛ اما  افزود که هم ایران و هم حوثی‌ها به دنبال تحقق منافع یکدیگر هستند و این می‌تواند به آتش‌بس مداوم در یمن کمک کند.

عزیزی افزود: ایران با نزدیک شدن به عربستان سعودی به دنبال منافع ملموس خود است.

او گفت: "سال‌ها تحریم و سوء مدیریت اقتصادی، فساد" به شدت به ایران ضربه زده است. ایران نگران افزایش چالش‌های اقتصادی و به تبع آن ناآرامی های اجتماعی است. 

او گفت از آنجایی که ایران نتوانسته است با غرب در مورد هسته‌ای به توافق برسد و تحریم‌های اقتصادی را لغو کند، به دنبال راه‌های دیگری برای جبران است، به‌عنوان مثال تلاش برای ادغام در سازمان‌های چندجانبه مانند بریکس و سازمان همکاری شانگهای و نیز  بهبود روابط با همسایگانی مانند عربستان سعودی."

عزیزی توضیح داد که ایران همچنین نگران منافع امنیتی خود است. حتی قبل از نزدیکی ایران و عربستان سعودی که با میانجیگری چین انجام شد، "نشانه های فزاینده ای وجود داشت که نشان می داد عادی سازی بین عربستان سعودی و اسرائیل ممکن است قریب الوقوع باشد. … بنابراین ایران واقعا از پتانسیل یک ائتلاف بین کشورهای عربی و اسرائیل بر ضد ایران نگران بود و بهترین راهی که آنها فکر می کردند می تواند از تشکیل چنین ائتلافی جلوگیری کند این بود که با خود کشورهای عربی ارتباط برقرار کنند. او این اقدام را "تنش زدایی به عنوان بازدارندگی" توصیف کرد.

عزیزی با اشاره به اینکه ریاض از راه حل دو دولتی برای اسرائیلی ها و فلسطینی ها حمایت کرده است، گفت: در حال حاضر، تلاش های عادی سازی عربستان سعودی با اسرائیل مانند دوران قبل از 7 اکتبر 2023، دیگر موضوعیتی ندارد. 

وی با این حال تاکید کرد که عربستان سعودی هیچ قصدی برای مخالفت با اسرائیل یا ایجاد این تصور که با نزدیک شدن به ایران از غرب دور می شود؛ ندارد بلکه خواهان خودمختاری استراتژیک است.

عربستان سعودی می خواهد میانجی باشد

از نظر سانز عربستان سعودی می‌خواهد به عنوان یک میانجی با همه بازیگران، پل‌هایی را ایجاد کند.

او توضیح داد: " قطر عملکرد مشابهی را انجام می دهد. عربستان سعودی به طور سنتی در این امر محتاط بوده است، اما اکنون به نظر می رسد خود را به عنوان بازیگری نشان می دهد که کانال های ارتباطی با تهران را باز نگه می دارد."

سانز افزود: "پیام‌های آمریکایی‌ها به ایرانی‌ها پیشتر از طریق سعودی‌ها ارسال شده است. این بخش مهمی از سیاست و دیپلماسی منطقه‌ای عربستان در آینده خواهد بود."

عزیزی نیز چنین دیدگاهی دارد. او فکر می‌کند که بهبود روابط ایران و عربستان می‌تواند به ثبات بلندمدت منطقه کمک کند و تهران درک کرده است که نزدیکی به نفع همه طرف‌ها است.