به گزارش خبرنگار ایمنا، در نشست ششم سلسله گفت‌وگوهایی درباره جریان دائمی زاینده‌رود که به‌همت دبیرخانه فرهنگی زاینده‌رود در کتابخانه مرکزی شهرداری اصفهان با موضوع «پدیده فرونشست زمین در اصفهان و علل آن» برگزار شد، علی بیت‌اللهی به صورت برخط در این جلسه اظهار کرد: اصل فعالیتی که باید پیرامون پدیده فرونشست اصفهان انجام داد، کاهش مساحت حوزه ریسک در این عرصه است.

وی با بیان اینکه درباره زلزله کاهش مخاطره دست انسان نیست، اما این امر در موضوع فرونشست امکان‌پذیر است، گفت: مدیریت ریسک فرونشست تحت عنوان مجموعه اقداماتی است که می‌تواند منجربه کاهش حوادث جانبی در این عرصه شود.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی تصریح کرد: برمبنای نقشه‌ای که سازمان نقشه‌برداری کشور ارائه کرده، مساحت درگیر در این فرونشست محدوده شهر اصفهان است که نزدیک به ۱۴۵ هزار هکتار بوده، همچنین محدوده اثر مستقیم فرونشست زمین حدود ۹۷ هزار هکتار است.

بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: تغییر نرخ فرونشست از سمت جنوب شهر اصفهان به سمت شمال، منطقه دولت‌آباد و حبیب‌آباد نکته‌ای مهم است، در کمتر پهنه‌هایی از کشور چنین ناهنجاری و تغییراتی را به این شکل مشاهده می‌کنیم، این تغییرات حتی در محدوده‌های نزدیک به زاینده‌رود هم در قالب فرونشست مشخص است، بنابراین باید فعالیت ویژه میدانی با حضور متخصصان امور مختلف در اسرع وقت انجام شود.

وی با بیان اینکه شکاف‌های فرونشست زمین در نزدیک ورزشگاه نقش جهان نیز از نوع خاک‌های واگرا است، اظهار کرد: خاک‌های واگرا در اثر فرونشست باعث ایجاد شکاف و فرسایش تونلی می‌شود، چنان‌چه این پدیده کنترل نشود، باید منتظر فجایعی بزرگ باشیم، همچنین اگر این فرونشست‌ها در مسیر زیرساخت‌های حمل و نقلی حادث شود، ممکن است بحران‌هایی را ایجاد کند.

این استاد دانشگاه ادامه داد: طبق ارزیابی ریسک تجمعی فرونشست زمین که توسط عده‌ای از محققان انجام شده است، بالغ بر دو میلیون و ۸۴۰ هزار نفر در پهنه با نرخ بالای فرونشست زمین در اصفهان حضور دارند، همچنین ۹ ایستگاه و ۲۷۴ فلکه آتش نشانی، تعداد ۳۲۸ مسجد، سه بیمارستان ،۳۷ کتابخانه، یک هتل، هشت پمپ گاز، ۲۵۸ مدرسه، ۱۹ پمپ بنزین، ۱۹ مرکز فرهنگی و ۳۷۱ مرکز آموزشی در پهنه فرونشست زمین در اصفهان قرار دارد.

وی با بیان اینکه محدوده بافت‌های فرسوده واقع شده در پهنه با خطر بالای فرونشست زمین در شهر اصفهان ۱۶۵۲ هکتار است، گفت: مطالعات و ارزیابی‌های انجام شده در منطقه ۹ و ۱۰ اصفهان نیز در یک ریسک بالای فرونشست قرار داشته، بنابراین کار ویژه‌ای که شامل گروه‌های مختلف تخصصی ازجمله ژئوتکنیک، مهندسان آب، سازه، عمران و خاک باید براساس مدل‌سازی‌های کمی و کیفی تشکیل و پدیده فرونشست را به عنوان یک قضیه کاملاً جدی در اسرع وقت بررسی کنند.

بیت‌اللهی خاطرنشان کرد: به هیچ وجه نمی‌توان جایگزینی برای خشک بودن زاینده‌رود و اثر آن در فرونشست زمین جز جریان دائمی آب قرار داد، بستن درب همه چاه‌ها نیز اصلاً عملیاتی نیست؛ براساس هیدروگراف‌های تهیه شده از دوره‌های قطع و وصل آب و جریان زاینده‌رود، اثرات افت سطح آب ناشی از خشکی این رودخانه را در عمیق شدن پدیده فرونشست کامل مشاهده می‌کنیم.

وی با تاکید بر اینکه بهترین راه مقابله با فرونشست زمین در اصفهان برقراری جریان دائمی زاینده‌رود است، گفت: درحال‌حاضر شیب سطح زمین به سمت شمال اصفهان در موضوع فرونشست به شکل گوه‌ای بوده است.

وی اضافه کرد: بالغ بر ۵۰ درصد تغذیه آبخوان اصفهان-برخوار از زاینده‌رود تأمین می‌شود درحالی‌که حدود ۱۵ درصد کاهش نزولات جوی را شاهد بودیم، اما با کاهش آب بیش از ۷۰ درصدی را در جریان زاینده‌رود روبه‌رو هستیم که عمده دلیل آن افزایش مصارف انسانی، نبود مدیریت منابع آب و واگذاری آب به مناطق دیگر است.

رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی یادآور شد: پس از ماه‌ها مطالعه و ارزیابی با مجموعه‌ای از محققان به ۲۲ طرح در قالب اقدامات اولویت‌دار روی زمین تحت عنوان «طرح پایلوت کاهش خطرات فرونشست زمین اصفهان» رسیدیم که نیازمند ۴۰ میلیارد تومان بودجه است و به‌رغم پیگیری‌های متعدد، تا به امروز از سوی سازمان برنامه و بودجه محقق نشده است.

وی تصریح کرد: در نهایت به این جمع‌بندی رسیده‌ایم که دو راهکار، نخست اجرای طرح پایلوت کاهش خطرات فرونشست زمین اصفهان و دوم تدوین مقررات ملی فرونشست زمین را باید انجام داد که امیدواریم تا پایان سال تدوین مقررات ملی فرونشست زمین به منظور ساخت و سازها و ابلاغ به مهندسان سازه اجرایی شود.

علاوه بر فرونشست با پدیده بالا آمدگی زمین در مقابل کوه‌ها قرار داریم

در ادامه حسین رامشت، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در این نشست اظهار کرد: داستان فرونشست زمین و نحوه پرداختن به آن از حدود ۲۰ سال پیش در کلاس‌های درس دانشگاه اصفهان آغاز شد، آنجا بحث مخاطرات را مطرح می‌کردیم که به موضوع فرونشست زمین در اقصی نقاط کشور رسیدیم که به محدوده زمانی ما مربوط نبود.

وی ادامه داد: از نظر واژه‌شناسی مشخص است که فرونشست زمین مختص زمان ما نیست و در دوره‌های مختلف در شهرهای مختلف ایران شکل گرفته است.

این استاد دانشگاه اصفهان با بیان اینکه پدیده فرونشست بالغ بر ۲۳۰ دشت کشور توسط جهاد کشاورزی و از طریق تداخل‌سنجی امواج طی چندین سال مطالعات انجام شده است، گفت: نتایج حاصل از این مطالعات بیان می‌کند ما علاوه بر اینکه با فرونشست زمین در میان دشت‌ها روبه‌رو هستیم، همزمان نیز با پدیده بالا آمدگی زمین در مقابل کوه‌ها قرار داریم و این مورد در اغلب مطالعات اساتید دانشگاه‌ها نادیده گرفته شده بود.

وی افزود: در تحقیقی دیگر که میان دشت‌ها با بیلان منفی، بیلان مثبت و بیلان متعادل نسبت به حضور آب بررسی شده بود، مشخص شد که براساس تداخل‌سنجی امواج همه این دشت‌ها حتی علی‌رغم وجود آب در حال فرونشست هستند و در وجه مقابل شاهد بالاآمدگی زمین کوه‌ها هستیم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: منطق ریاضی که محققان بر استناد آن رابطه بین فرونشست زمین و کاهش سطح آب زیرزمینی را حاصل کرده بودند قوی نیست، زیرا می‌توان بین فرونشست با موضوعات مختلف رابطه برقرار کرد.

تخلیه آب در دشت اصفهان_برخوار موجب بحران پدیده فرونشست زمین

در ادامه بهرام نادی، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‌آباد اظهار کرد: در بررسی موضوع فرونشست مبانی متفاوت وجود دارد، اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سطح گسترده با روش سنجش از راه دور یا قرائت ماهواره‌ای و در شیوه نقطه‌ای زمین‌شناسی با نصب مکان‌یاب‌ها انجام می‌شود که در هر دو روش دقت و خطای منحصر به خود را ثبت خواهد کرد.

وی افزود: اندازه‌گیری نرخ فرونشست در سازمان زمین شناسی برای یک دوره یک‌ساله با دقیق‌ترین مقیاس‌ها اجرایی شد و اکنون طی دوره‌ای ماهیانه با دستگاه‌های GPS در ۲۸ نقطه شناسایی قرائت‌هایی انجام می‌شود که تقریباً این معدل از قرائت در ایستگاه زمینی با خطای حدود یک میلی‌متر از دقت بسیار بالایی برخوردار است.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: براساس اندازه‌گیری‌ها از خرداد سال گذشته تا مردادماه امسال، عدد و ارقام شش ماهه بررسی‌ها نشان می‌دهد با برون‌یابی‌ها، تقریباً حداکثر نرخ فرونشست زمین در برخی از مناطق اصفهان ۱۰ تا ۱۸.۵ سانتی‌متر است، اما در بازه یک‌ساله هنوز نتایج خروجی‌ها به صورت رسمی از سوی سازمان زمین‌شناسی ارائه نشده است.

وی افزود: در قرائت تغییر شکل زمین با شیوه سنجش از راه دور یا تصاویر ماهواره‌ای طی مزایای اندازه‌گیری در سطح کلی‌تر و شناسایی نقاط گسترده و خطاها هم به نسبت بیشتر، برخلاف روش اندازه‌گیری زمین‌شناسی به‌صورت نقطه‌ای با تشخیص ۲۸ نقطه دقیق با تعداد کمتر و خطاهای بسیار اندک، بازهم اعداد و آمار برمبنای اطلاعات نقشه‌برداری ماهواره‌ای نرخ فرونشست زمین را ۱۸ سانتی‌متر بین سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۴۰۰ اعلام کرده بود، بنابراین ۱۸.۵ سانتی‌متر نرخ سالیانه فرونشست زمین در بعضی از نقاط اصفهان و دشت‌ها با ارقام حاصل از نتایج نقشه‌برداری زمین‌شناسی و سنجش از راه دور کاملاً انطباق دارد.

این استاد دانشگاه افزود: در مشاهدات میدانی شاهد تداوم تغییر شکل و ترک‌ها در ساختمان‌های قدیمی و چرخش سازه‌های جدید هستیم برای نمونه طی بازدید چند روز گذشته از شهرک کاوه و نیز یک سازه در شمال خانه اصفهان ترک‌های ساختمان به طور کامل مشهود بود و مابقی بناها هم درگیر این معضل شده بودند.

وی گفت: اکنون در بازدیدهای عینی قابل مشاهده است که برخی سازه‌ها ضمن بازسازی، ترک‌ها دوباره در آن تداوم دارد یا بعضی از ساختمان‌ها ضمن تخریب در حال مقاوم‌سازی و ساخت‌وساز جدید هستند، بنابراین روند ترک و چرخش سازه‌های جدید و بناهای قدیمی نشان می‌دهد که کاهش نرخ فرونشست در اصفهان رخ نداده و در نرخ فرونشست رخداد تازه و ویژه‌ای صورت نگرفته که بگوییم روند کاهشی داشته است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی نجف‌آباد گفت: حرکت آب در خاک رس بسیار کند و ناچیز است و نفوذ آب سطحی به سفره‌های آب زیرزمینی به سادگی میسر نیست، مگر اینکه سیلاب مسیری را طی کند و به لایه نفوذپذیری مثل لایه شنی برسد و به‌تدریج این نفوذها در سفره‌ها رخ بدهد، به‌عنوان مثال سقف کاه‌گلی با ضخامت حدود ۱۰ سانتی‌متر در پشت بام‌ها توان نگهداری آب و برف را در فصل زمستان و بارش دارد، چراکه ضریب نفوذپذیری خاک رس فوق‌العاده کم است.

وی اظهار کرد: با توجه به اینکه سطح ایستایی آب زیرزمینی در برخی از مناطق ۱۰۰ متر و پایین‌تر است، امکان نفوذ بارندگی و سیلاب تا عمق صد متر نفوذ و تراز سفره‌های زیرزمینی بسیار ناچیز است. برداشت آب‌های زیرزمینی و تخلیه آب از مخازن آب زیرزمینی (آبخوان) از بیشترین عوامل فرونشست در استان اصفهان است. حفر ۳۶۰۰ حلقه چاه ثبت شده در محدوده شهری اصفهان و تداوم تخلیه آب در دشت اصفهان_برخوار موجب بحران پدیده فرونشست زمین در حوضه آبریز زاینده‌رود شده است.

نادی ادامه داد: تعدادی از این چاه‌ها با مجوز حفاری برای کشاورزی، تأمین آب شرب برخی مناطق و صنعت استفاده می‌شود، اما با حفر چاه‌های غیرمجاز و پمپاژهای بیش از ظرفیت آبخوان بدون هیچ‌گونه کنترلی، توسعه ناپایدار ایجاد کردیم.

وی ادامه داد: از سال ۱۳۶۱ تاکنون با وجود تغذیه آبخوان و جریان مقطعی آب زاینده‌رود شاهد افت متوسط یک متر طی سال در سطح آب زیرزمینی دشت اصفهان_برخوار بودیم و با تداوم تخلیه آب و تغذیه‌نشدن آبخوان، به‌هیچ‌وجه امکان بازگشت به شرایط اولیه را نخواهیم داشت.