قدیمی‌ترین کاشی‌های موجود در حرم رضوی، احتمالاً مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره خوارزمشاهی است که ما آن‌ها را با عنوان «کاشی‌های سنجری» می‌شناسیم. خوشبختانه هنوز هم نمونه‌هایی از این کاشی‌های زرین‌فام در اطراف روضه منوره حرم رضوی، چشم‌نوازی می‌کند و ما هم به فراخور موضوعات گوناگون، اشاراتی به تاریخ کاشی‌کاری در حرم رضوی و پیشینه «کاشی‌های سنجری» داشته‌ایم. اما نکته‌ای که شاید کمتر به آن توجه می‌کنیم، این است که کاشی‌های قدیمی نصب شده در حرم رضوی (منظور کاشی‌هایی با قدمت چند قرن است)، ساخت شهر مشهد نیست و عمدتاً در شهرهای ایرانِ مرکزی مانند کاشان یا اصفهان ساخته و به مشهد حمل شده ‌است. چنان ‌که می‌دانید، همین کاشی‌های سنجری با قدمتی حدوداً ۸۰۰ ساله، ساخت کارگاه مشهور کاشی‌پزی کاشان بود و احتمالاً به سفارش یکی از بانوان وابسته به دربار سلجوقی ساخته و به مشهد حمل و در روضه منوره نصب شده است. معنای این اقدام، رایج نبودن استفاده از کاشی در تزئینات بناهای مشهد است؛ یعنی هنوز در شهر مشهد دوره سلجوقی و اطراف آن، اقبالی برای خرید و نصب کاشی در بناها، به آن شکل وجود نداشت و تأسیس کارگاه‌های کاشی‌پزی بصرفه نبود.

ورود مشهد به عصر کاشی‌سازی
اما با رونق عمرانی مشهد در دوره تیموری به ویژه در عهد شاهرخ و ساخت و سازهایی که با همت گوهرشاد خاتون صورت گرفت، استفاده از کاشی در مشهد عمومیت یافت و با استفاده از آن در بنای بزرگ و عظیمی مانند مسجد گوهرشاد و نیز تزئین رواق‌های بزرگی مانند دارالسیاده با این هنر چشمنواز، به تدریج اقبال عمومی برای کاربرد کاشی بیشتر شد (نمونه این اقبال را می‌توان در کاشی‌های منحصر به فرد مسجد ۷۲ تن که در واقع مقبره یکی از سرداران عصر تیموری است، مشاهده کرد). به همین دلیل، از این دوره به بعد و به احتمال زیاد، شاهد شکل گرفتن کارگاه‌های کاشی‌پزی در مشهد و اطراف آن هستیم. کارگاه‌هایی که تولیدات متنوعی داشتند و حتی در برخی از آن‌ها، کاشی‌هایی با ابعاد کوچک و قابل حمل ساخته می‌شد که زائران آن‌ها را خریداری می‌کردند و به یادگار به دیار خود می‌بردند و بر سردر خانه یا مساجد و مکان‌های دیگر، از باب تیمن و تبرک نصب می‌کردند. تولیدات کارگاه‌های کاشی‌پزی در حجره‌های کاشی‌فروشی اطراف حرم عرضه می‌شد که خوشبختانه رد و نشان فعالیت آن‌ها در مجموعه سندها و مدرک‌هایی که در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود، وجود دارد؛ اسنادی که ثابت می‌کند مغازه‌های کاشی‌فروشی، دست‌کم در دوره صفویه و اوج رونق این هنر در ایران، به تعداد معتنابهی در مشهد و به ویژه در اطراف حرم رضوی وجود داشته‌ است.

بازخوانی محتوای یک سند قدیمی
سندی که امروز با هم مرور خواهیم کرد، مربوط به هفتم شعبان سال ۱۰۳۷قمری / ۲۴ فروردین ۱۰۰۷شمسی و اواخر دوره شاه‌عباس یکم صفوی است. این سند با شماره ۳۱۸۹۶/۲ در مرکز اسناد آستان ‌قدس رضوی نگهداری می‌شود و مربوط به تبدیل کاربری یک مغازه کفش‌دوزی به کاشی‌فروشی است: «دکان خفافی (کفش‌دوزی) واقع در مسجد جامع که امام‌ویردی تمسک (درخواست) داده که دکان کاشی‌فروشی کند، به موجب تمسک به تاریخ شهر (ماه) شعبان‌المعظم سنه (سال) و شرح شرط‌نامچه آن ‌که قرار اجاره و مقاطعه دکان خفافی واقع در سمت راست بازارچه مسجد جامع محدود است به حدود معیّنه از ابتداء ۷ شهر شعبان‌المعظم لغایت یک سال شمسی کامل به مبلغ نُه هزار و ششصد دینار رایج عراق که به اجاره و مقاطعه گرفته ...». منظور از بازارچه مسجد جامع، بازاری است که در ضلع غربی مسجد جامع گوهرشاد قرار داشت و بخشی از بازار بزرگ مشهد بود؛ بازاری که از محله سرشور آغاز می‌شد و پس از پیچ و خم‌های بسیار، به غرب صحن عتیق می‌رسید و از آنجا نیز به سوی بازار سنگتراشان قدیم، در مجاورت قبرستان قتلگاه و ضلع شمال غربی این صحن امتداد داشت. گزارش سند مذکور درباره علاقه «امام ویردی» (یا شاید امام‌وردی) برای تبدیل مغازه‌ای که سرقفلی آن برای کفش‌دوزی بوده ‌است به مغازه کاشی‌فروشی، نشان از رونق این هنر در آن روزگار و طالبان و خریداران کاشی‌هایی است که در مشهد و نواحی همجوار آن تولید می‌شد و از این نظر می‌تواند بیانگر گسترش فن کاشی‌پزی در مشهد عهد صفویه باشد.

خبرنگار: محمدحسین نیکبخت