بازار؛ گروه بین‌الملل: جولای سال ۲۰۲۲، شرکت ملی نفت ایران «NEOC» و گازپروم یادداشت تفاهمی به ارزش ۴۰ میلیارد دلار امضا کردند تا بزرگترین قرارداد تاریخ صنعت نفت ایران را در روزی که ولادیمیر پوتین رئیس جمهور روسیه برای دیدار با همتایان ایرانی و ترک وارد تهران شد، منعقد شود.

در این قرارداد مقرر شد که گازپروم علاوه بر توسعه ۶ میدان نفتی به ارزش ۱۵ میلیارد دلار، مشارکت در تکمیل پروژه‌های گاز مایع و احداث خطوط لوله برای صادرات به شرکت ملی ایران در توسعه میادین گازی کیش و پارس شمالی کمک کند.

تهران امیدوار است که بزرگترین معامله تاریخ صنعت نفت ایران هر چه زودتر به اهداف خود دست یابد. به ویژه پس از سفر جواد اوجی، وزیر نفت ایران، در اوایل مهرماه به مسکو که در آن در مورد تسریع در اجرای تفاهم نامه جامع بحث و تبادل نظر شد. وزیر نفت ایران در دیدار ۱۰۰ اقتصاددان در روسیه از برنامه‌های دولت ابراهیم رئیسی برای جذب سرمایه سرمایه گذاران روسی در بخش نفت و گاز و مشارکت در طرح‌های توسعه میادین، تبادل فرآورده‌های نفتی و صادرات پتروشیمی خبر داد.

در حال حاضر چشم‌انداز توسعه صادرات گازپروم به طور قابل توجهی محدود است و تنها چشم انداز آینده گاز این شرکت، بازار چین و LNG است. ایران نیز می‌تواند فضای وسیعی را برای توسعه نفت، گاز و حتی LNG برای روس‌ها ارائه دهد.

نتیجه برد-برد برای همکاری تهران و مسکو

وضعیت ایجاد شده توسط جنگ اوکراین ممکن است امکان تحقق یک رویای قدیمی یعنی استفاده حداکثری از ظرفیت ارائه شده توسط موقعیت‌های جغرافیایی مربوطه و مکمل‌های آنها در بخش انرژی را برای ایران و روسیه فراهم کند.

تحریم‌ها علیه بخش نفت و گاز روسیه، مسکو را بر آن داشت تا پروژه‌های همکاری انرژی با ایران را در پیش بگیرد، که برخی از آنها در اوایل دهه ۲۰۰۰ آغاز شده بودند اما یا پس از شروع متوقف شدند یا اصلاً راه‌اندازی نشدند.

احیای این پروژه‌ها و افزودن راه‌های جدید همکاری، هسته اصلی سفر ولادیمیر پوتین به تهران در اواسط ژوئیه ۲۰۲۲ بود که اولین سفر او به خارج از کشور از زمان آغاز جنگ در اوکراین بود. بلافاصله پس از آن، شرکت ملی نفت ایران و گازپروم تفاهم نامه‌ای را امضا کردند که در آن سرمایه گذاری روسیه به ارزش ۴۰ میلیارد دلار در بخش انرژی ایران صورت می‌گیرد.

دو کشور تاکنون فهرستی بلندبالا از پروژه‌های همکاری دوجانبه تهیه کرده‌اند که حداقل هشت پروژه آن عبارتند از: توسعه سه میدان گازی و شش میدان نفتی در ایران، ساخت خطوط لوله گاز به پاکستان و عمان، ساخت پایانه LNG در ایران، سوآپ نفت خام و محصولات پالایش شده، سوآپ گاز طبیعی، ساخت نیروگاه‌ها، سوآپ برق، برقی‌سازی راه‌آهن گرمسار - اینچه برون ایران.

براساس اظهارات مسئولان پروژه اخیر و همچنین واردات محصولات پالایش شده روسیه آغاز شده است. دو طرف تخمین می‌زنند که سوآپ بالقوه نفت آنها می‌تواند به ۱۰ میلیون تن یا حدود ۲۰۰۰۰۰ بشکه در روز، حجمی معادل مقدار ترانزیت نفت روسیه از طریق آذربایجان و خط لوله BTC در سال برسد در حالی که سوآپ گاز طبیعی آنها می‌تواند سالانه ۱۵ میلیارد متر مکعب در سال نیز باشد.

روس‌ها در حال سرمایه گذاری در میادین گازی پارس جنوبی هستند که ایران با مشکلات افت فشار مواجه هست. همچنین احتمالا دو کشور در حال همکاری برای توسعه میادین نفتی آب تیمور، آذر، چنگوله، چشمه خوش، کرنج و منصوری هستند. جواد اوجی، وزیر نفت ایران، گفته است که تهران مدل جدید قرارداد برای این میادین ایجاد کرده که در آن دولت ایران منافع سرمایه گذاران را تضمین می‌کند. او در اواسط اکتبر تاکید کرد که مدل قرارداد برای سرمایه گذاران روسی بسیار جذاب است و فرصت طلایی برای امضای قرارداد با روس‌ها را فراهم می‌کند. وی معتقد است تا پایان سال جاری قرارداد توسعه میادین منعقد خواهد شد.

در حال حاضر چشم‌انداز توسعه صادرات گازپروم به طور قابل توجهی محدود است و تنها چشم انداز آینده گاز این شرکت، بازار چین و LNG است. ایران نیز می‌تواند فضای وسیعی را برای توسعه نفت، گاز و حتی LNG برای روس‌ها ارائه دهد.

در LNG، ایران و روسیه با مشکل مشابه و ناتوانی در دسترسی به فناوری‌های مایع سازی، که همه آن توسط غرب ارائه می‌شود، مواجه هستند. البته نواتک روسیه اخیرا در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته است، این شرکت سهامدار اصلی کارخانه‌های Yamal LNG روسیه (۱۷.۴ میلیون تن در سال)، قطب شمال LNG ۱ (۲۰ میلیون تن در سال) و قطب شمال LNG ۲ (۱۹.۸ میلیون تن در سال) است.

این شرکت یک فرآیند مایع سازی به نام Arctic Cascade را توسعه داده است که به آن امکان می‌دهد سالانه محموله‌ای با تولید ۹۰۰۰۰۰ تن در Yamal LNG را بسازد. اکنون در تلاش است تا یک قطار مایع سازی بزرگتر (۲.۵ میلیون تن در سال) را با استفاده از فناوری خود تکمیل کند. شاید دور انتظار نباشد که ایران نیز بتواند از این فناوری برای راه اندازی اولین پروژه LNG خود با گازپروم استفاده کند.

هدف مبادلات نفت و گاز پیشنهادی در راستای منافع روسیه و ایران است چون به دو کشور اجازه می‌دهد تا حدودی تحریم اروپا علیه صادرات هیدروکربن خود را دور بزند. ایران نفت روسیه را در نکای دریای خزر دریافت و در ازای آن، میعانات گازی را در خلیج فارس به روسیه عرضه خواهد کرد. تا آنجا که به گاز روسیه مربوط می‌شود، حجم اولیه ۶ میلیون مترمکعب در روز از طریق آذربایجان و ۹ میلیون مترمکعب در روز از طریق ترکمنستان به ایران عرضه می‌شود که معادل سالانه ۵.۵ میلیارد متر مکعب است.

همچنین واردات گاز ایران افزایش خواهد یافت که به آن اجازه می‌دهد فروش گاز خود به ترکیه و عراق را افزایش دهد. همچنین به ایران اجازه خواهد داد تا یک مشکل قدیمی و در عین حال تکراری را حل کند: تامین مطمئن استان های شمالی خود در زمستان.

این واقعیت که همکاری رو به رشد ایران و روسیه در زمینه نفت و گاز در سطح سیاسی تصمیم گرفته شد، باوجود اینکه دو کشور رقیب بازار نفت به ویژه آسیا هستند، این موضوع را بیش از پیش قابل توجه می‌کند. از زمان آغاز جنگ در اوکراین، روسیه صادرات نفت خود به آسیا به ویژه چین و هند را به طور قابل توجهی افزایش و به مشتریان خود تخفیف‌های بالایی در قیمت‌های فروش داده است. مسکو با این سیاست تقریباً "ناعادلانه" با سایر صادرکنندگان مانند ایران و عربستان سعودی رقابت می‌کند.

کارشناسان معتقدند اتصال شبکه‌های برق بین ایران و روسیه، تهران را قادر می‌سازد تا صادرات برق به قطر و دیگر کشورهای منطقه را آغاز کند. خطوط برق در ایران به خطوط برق ۷ کشور دیگر همسایه یعنی افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان متصل است.

تهران به دنبال هاب برق منطقه

ایران و روسیه در چارچوب همکاری‌های راهبردی در حوزه انرژی، اقدامات جدی را برای اجرای پروژه اتصال برق بین دو کشور آغاز کرده‌اند. در همین زمینه، علی اکبر محرابیان، وزیر نیرو اعلام کرد که همگام سازی اولیه شبکه برق کشور با شبکه روسیه صورت گرفته است. وی گفت: همچنین کار روی همگام سازی مشترک ایران، آذربایجان، ارمنستان و روسیه با هدف اتصال برق در حال انجام است که پایداری برق را در کشور ایجاد کند.

در سپتامبر ۲۰۲۱، رضا اردکانیان وزیر سابق نیرو گفته بود که وزارتخانه وی در حال انجام پروژه تحقیقاتی برای اتصال شبکه‌های برق ایران، آذربایجان و روسیه است. وی - در آن زمان - اشاره کرد که دو راه ممکن برای اتصال شبکه برق روسیه و ایران وجود دارد که یکی از ارمنستان و گرجستان و دیگری از آذربایجان می‌گذرد. تهران، یکی از بازیگران اصلی بازار انرژی غرب آسیا، در حال اجرای طرحی جامع برای همگام سازی شبکه برق خود با کشورهای همسایه است.

کارشناسان معتقدند اتصال شبکه‌های برق بین ایران و روسیه، تهران را قادر می‌سازد تا صادرات برق به قطر و دیگر کشورهای منطقه را آغاز کند. خطوط برق در ایران به خطوط برق ۷ کشور دیگر همسایه یعنی افغانستان، پاکستان، عراق، ترکیه، ارمنستان، آذربایجان و ترکمنستان متصل است. عراق اولین همسایه‌ای است که شبکه برق سراسری آن با تهران در نوامبر ۲۰۱۹ در ارتباط هستند. ایران ۱۰ ماه از سال برای صادرات برق به کشورهای دیگر تلاش می‌کند و کشورهای همسایه مانند عراق تا حد زیادی به واردات برق و گاز طبیعی از ایران وابسته هستند.

ایران قصد دارد پروژه‌های اتصال برق با کشورهای همسایه را به عنوان بخشی از تلاش‌های خود برای تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه‌ای گسترش دهد. در این زمینه، تهران به دنبال اتصال شبکه برق خود به عمان و قطر، افزایش صادرات برق و همچنین کار تبادل انرژی برای تامین نیازهای خود در زمان اوج مصرف است.

در مجموع، این قرارداد مزایای اقتصادی از جمله کاهش هزینه انتقال گاز از جنوب ایران برای تامین سوخت استان‌های شمالی را به همراه دارد و همبستگی سیاسی بین ایران، روسیه و کشورهای درگیر مانند ترکمنستان و آذربایجان را افزایش می‌دهد.

لازم به یادآوری است که در حال حاضر، تجارت بین روسیه و ایران عمدتاً شامل محصولات کشاورزی بوده و چیزی بیش از ۴ میلیارد دلار در سال (۳.۱ میلیارد دلار صادرات روسیه و یک میلیارد دلار صادرات ایران) است. حالا مسکو و تهران تصمیم گرفته‌اند این رقم را به سرعت به ۱۰ میلیارد دلار در سال افزایش دهند.