«واژه ها، سنگ‌هایی را می‌مانند که در مسیر خروشان رودخانه ها، پیوسته در جریان هستند. جریان مداوم، سنگ‌ها را می‌ساید و از شکلی به شکل دیگر بدل می‌کند.» این جمله را که در شماره پیشین همین ستون نوشته بودم، دوباره نوشتم تا مدخلی باشد بر جست وجوی واژه‌هایی که احتمالا مرده اند و تنها کالبدی از آن‌ها به ویژه در برخی نام واژه‌ها باقی مانده است.

همچنان که پیش از این نوشتم، نام واژه ها، احتمالا جای مناسبی برای پیدا کردن کلمات باستانی هستند. بررسی نام واژه‌ها به ویژه آنجایی که مسما (یعنی آن چیزی که نام گذاری شده) تاریخی و قدمت‌مند باشد، می‌تواند ما را به کشف واژه‌هایی برساند که احتمالا مرده اند و تنها کالبدی از آن‌ها در آن نام باقی مانده است. در این میان یکی از مهم‌ترین گستره‌ها که جست وجو در میان نام واژه‌های آن گستره، می‌تواند ما را به یافته‌هایی جالب توجه برساند، نام روستا‌ها و آبادی هاست.

در هر شهر و دیاری، روستا‌های فراوانی هستند که نامشان به نظر بی معنا یا عجیب و غریب است و چه فراوان داستان‌ها که سر هم شده تا مثلا بتواند برای نام روستایی، معنایی یا فلسفه‌ای بتراشد. دراین میان، این نکته مهم، از نظر‌ها دور مانده که شاید این نام، یک فسیل باستانی باشد؛ کالبدی از واژه‌ای که مرده است.

اما صرفا نام‌های عجیب و غریب نیست که احتمالا شکلی باستانی از یک واژه را در خود پنهان کرده اند، همین نام‌های متداول در میان روستا‌ها مثل «محمدآباد» و «علی آباد» و «احمدآباد» هم نشان از فسیلی چندین هزارساله دارند.

«آباد»‌ای که در این واژه‌ها به کار رفته، لزوما به معنی آباد کردن نیست. این «آباد» تغییریافته یک واژه باستانی و اساطیری است که شکل متأخر آن «آپات» است و اشاره به مراقبت دائمی و نگهبانی دادن دارد. درواقع اگر پدران و مادران ما در هزاره‌های پیشین می‌توانستند شرایطی را فراهم کنند تا از زیست و زندگی عده‌ای در جایی، به شکل دائمی، مراقبت شود، آنجا را «آپات» می‌دانستند.

این شرایط معمولا با ساخت قلعه (قلعه به معنی جایی که برج و بارو و در و دروازه دارد، و نه لزوما به معنی استحکامات نظامی) فراهم می‌شد و درست از همین منظر، قلعه‌ها با پسوند «آپات» نام گذاری می‌شدند؛ چنان که می‌دانیم «آذربایجان»، تغییریافته «آتور آپات گان» است؛ یعنی محلی که در آنجا از آتش مقدس (آتور یا همان آذر) نگاهداری می‌شود.

پس هر شهر و روستایی که واژه «آباد» را در خود دارد، به طریق اولی، حاوی یک فسیل اساطیری است. اما «آباد» تنها پسوندی نیست که حاصل یک تطور چند هزار باشد؛ پسوند‌های دیگری هم هستند که در ساخت نام واژه برای روستا‌ها به کار می‌رفته اند.

به شرط حیات در شماره بعدی همین ستون، به یکی دیگر از این پسوند‌ها می‌پردازم که به ویژه در آبادی‌های اطراف مشهد، کاربرد دارد.