شفقنا رسانه_ سید غلامرضا فلسفی،کارشناس سواد رسانهای و سواد خبری با ترجمه مقاله ای با عنوان«توهم توطئه و راه های شناخت و تشخیص آن» نوشت:
در 14 می 2022 پسر سفیدپوست 18 سالهای به نام پیتون گندرون[1] به محله ایستساید شهر بوفالو در ایالت نیویورک که عمده ساکنان آن را سیاهپوستان تشکیل میدهند رفت و 10 سیاهپوست را در یک فروشگاه مواد غذایی به ضرب گلوله کشت و سه نفر را مجروح کرد که یکتن از آن سه جراحتدیده نیز سیاهپوست بودند.[2] بر اساس یک سند 180 صفحهای برجایمانده از قاتل، وی به توهم توطئه[3] جایگزینی بزرگ[4] مؤمن بوده و خود را فاشیست و سفیدپوست برتریطلب توصیف کرده بود. او متأثر از این دیدگاه برتریطلبانه سفیدپوستان، دارای مواضع افراطی شده؛ استدلال میکند که آمریکاییهای سفید در خطر جایگزینی با افراد رنگینپوست هستند و به همین سبب این جنایت را که باانگیزه نژادپرستانه از پیش طراحی کرده بود، مرتکب شد.
توهم توطئه اعتقادی است مبنی بر اینکه تلاشی پنهان مانند یک نقشه مخفیانه یا یک گروه کوچک قدرتمند و دسیسهگر مسئول یک رویداد یا ایجاد شرایطی خاص محسوب میشوند. این باور بهطور همزمان روایتهای ثابت، پذیرفتهشده و واقع را در مورد وقایع رد میکند.[5] بهطور مثال معتقدان به توهم توطئه تصریح و تأکید میکنند که بیماری کرونا تلاشی در جهت کنترل جمعیت در جهان بوده است.[6] همانطور که در کتابم[7] توضیح دادهام، توهمات توطئه همواره در طی قرون و اعصار وجود داشته و برای توجیه خشونت علیه گروههای به حاشیه راندهشده تاریخی مانند رنگینپوستان، یهودیان و مهاجران از آنها استفادهشده است.
لازم به ذکر است که توطئه، رویدادی واقعی است و اتفاق میافتد؛ اما بین توطئه تأییدشده و توهم توطئه تفاوت وجود دارد مبنی بر اینکه برای اثبات یک توطئه واقعی، شواهد و قرائن بیّن وجود دارد بهطور مثال اسنادی که افشا میشوند و نقش عوامل الف، ب، پ و … را نشان میدهند؛ درحالیکه توهم توطئه، رویدادهایی اثبات نشده و فاقد اسناد معتبر و مشروع است.[8]
حامیان توهم توطئه معتقدند تمام مشکلات جهان حاصل عملکرد گروهی از افراد پرنفوذ است که بهطور معمول از نظرها غایباند
چنانکه گفته شد توهم توطئه در همه ادوار وجود داشته اما تحقیقات نشان میدهد[9] که اعتقاد به این ایده در بزنگاههای بحرانی مانند وقوع یک بیماری همهگیر جهانی افزایش مییابد.[10] البته در عصر حاضر عامل تأثیرگذاری دیگر هم بر افزایش گرایش به این توهمات نقشآفرین است: سیاستمداران، چهرههای تأثیرگذار فضای مجازی همچنین گروههای حامی و معتقد به توهم توطئه از سراسر جهان مانند کیواِنان[11] که در فضای برخط رشد کردهاند، در سالهای متأخر اعتقاد به این توهمات را به سرخط اخبار رسانههای جریان اصلی تبدیل کردهاند.[12]
بهواقع همه ما در زیر آوار سیل ویرانگر توهمات توطئه که بر بستر رسانه جاری است؛ در حال مدفون شدنیم[13]؛ بحرانی که هرگز در گذشته آن را به شکل فعلی بهویژه در سکوهای رسانههای اجتماعی مانند تیکتاک و اسنپ چت، سکوهای اشتراکگذاری تصویر زنده مانند توییچ[14] و سکوهای ارتباطی مانند دیسکورد[15] تجربه نکرده بودیم. شاهد ادعا اینکه ویدئوهای تیکتاک با هشتگ توطئه بهتنهایی بیش از 10.7 میلیارد بازدید داشتهاند.
ممکن است به این فکر بیفتید که اگر با این قبیل توهمات روبهرو شدید– دیدگاههایی موهوم چون مسطح بودن کره زمین، بهرغم آنکه قرنهاست علم بر آن خط بطلان کشیده- از کنار آنها عبور میکنید که این مهم امری بسیار مبارک است و باید آن را به فال نیک گرفت؛ اما چنانکه در جنایت ایست ساید بوفالو شاهد بودیم – قاتل بخشی از حمله را زنده و مستقیم در توییچ پخش کرد، هرچند سکوی مذکور در کمتر از دو دقیقه آن را متوقف کرد – باید اذعان کرد که توهمات توطئه برخط، میتواند پیامدهای خطرناک نابرخط در پی داشته باشد. در ادامه به چند نکته که به شناخت توهم توطئه کمک و از گرفتار شدن در آن جلوگیری میکند اشاره میشود.
آنچه باید درباره توهم توطئه بدانیم:
- چگونه توهم توطئه مؤثر واقع میشود
توهمات توطئه موضوعاتی هستند که برای اثباتشان از شواهد و اسناد در دسترسِ گمراهکننده و نامعتبر استفاده میشود. بخشی از این اسناد جهت قبولاندن موضوع، ساخته میشوند بهویژه در رسانههای اجتماعی با استفاده از عکس، فیلم کوتاه، صوت و آمار یا حتی تولیداتی خارج از موضوع برای جذب و به دام انداختن بینندگان. بهطور مثال دختری جوان در تیکتاک جهت اثبات مسطح بودن زمین با بهرهمندی از یک کلیپ صوتی وهمآور و نقلقولی بیربط با موضوع، همچنین نماگرفتهایی (اسکرینشات) از یک پویانمایی 2.2 میلیون بازدیدکننده را به فرسته خود جلب کرد. لازم به ذکر است که ادله ارائهشده توسط این دختر و سایر باورمندان به توهماتِ توطئه مشابه، از میان بخشهایی از شواهد و براهین بسیاری از کارشناسانی گلچین میشود که کلیت نظراتشان با اصل موضوع مورد ادعای مؤمنان به توطئه در تناقض است. توطئهها، باورمندان بالقوه خود را تشجیع میکنند تا رویدادها و مسائل نامرتبط را به هم ربط داده و بر این اساس شواهدشان را بیابند و تحقیقات خود را به استناد شواهد ساختهشده برای اثبات ادعایشان انجام دهند. عملکرد مؤمنان به توهم توطئه همچون کارآگاهان در یک پرونده جنایی است ولی اگر این باورمندان بخواهند شواهدی دال بر تائید توهمات خود بیابند بهاحتمالزیاد از رسانههای اجتماعی هم منتفع میشوند؛ آنهم به یاری الگوریتمهای[16] رسانههای اجتماعی که محتوای مدنظر کاربران را فارغ از واقعی یا جعلی بودن، مطابق خواست و جهت تأمین تمنیات آنها ارائه میکند.
- مراقب ادعاهایی باشیم که به نظر میرسد فرار به جلو بوده یا به ایجاد خوف و خشم علیه گروهی خاص منجر میشود
توهمات توطئه از روایتهایی بهره میبرند که حاوی هشدارهایی خوفناک است و مقصودشان برانگیزاندن ترس است. باورمندان به این توهمات ضمن جهد برای تبیین رخدادهای ناگوار در اقصی نقاط گیتی و انتقاد از آن، علت را به توطئههای شوم گروهی خاص از مردم، یک دولت یا چهرهای مشهور منتسب کرده، به سرزنش مسببان آن مبادرت میکنند. بهطور مثال و همانطور که در مدخل این مقاله اشاره شد یکی از توطئههایی که گندرون به آن اعتقاد داشت، جایگزینی بزرگ نام دارد[17] که نام جنبشی جهانی است که بهسرعت در اینترنت در حال رشد است. این باور مدعی است سفیدپوستان از آنچه نسلکشی سفید خوانده میشود آسیب میبینند و بهدروغ ادعا میکند مهاجرت رنگینپوستان تلاشی سازماندهی شده برای عملیاتی شدن این نسلکشی است.[18] بهاینترتیب توهم توطئه به باورمندانش اجازه میدهد تا از قبول مسئولیت در قبال تصمیمات شخصی خود که ممکن است به پیامدهای منفی منجر شود اجتناب کنند؛ همچنین سیاستمدارانی که از آنها حمایت میکنند و ممکن است در جهت تحقق منافع رأیدهندگان عمل نکنند، یا نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی ناشی از باورهای توطئه محور که حامیان سیاستمداران را در مضیقه و تنگناهای مختلف قرار میدهد.
گروههای مروج توهم توطئه در فضای برخط، اغلب کاربرانی را که در زندگی انزوا و تنهایی را تجربه میکنند به خود جذب میکنند. یک مطالعه منتشرشده در مارس 2017 گزارش میدهد که طردشدگی اجتماعی، خرافات و اعتقاد به توطئه را تقویت میکند. در این تحقیق به قلم آلین کومان استاد روانشناسی دانشگاه پرینستون[19] آمده که مردم، مروجان و مؤمنان به توهم توطئه را اشخاصی عجیبوغریب میپندارند، اما حتی صاحبان تحصیلات عالی در دانشگاههای معتبر نیز میتوانند در زمره پذیرندگان این دیدگاهها محسوب شوند. لذا هرکس اگر در شرایطی مناسب قرار گیرد میتواند به چنین باوری، تعلقخاطری عمیق پیدا کند.[20] مروجان توهم توطئه در فضای برخط قربانیان فکری خود را به تعدادی از همسلکان خود میسپارند تا با آنان به گفتوشنود بنشینند و باعث شوند تا قربانیان احساس کنند عضوی خاص از یک انجمناند[21] و بدین واسطه به اطلاعاتی سری و منحصربهفرد دسترسی پیدا میکنند. لازم به ذکر است که این احساس در زمان بحران روحی یا انزوای اجتماعی میتواند پررنگتر و قویتر عمل کند. بهطور مثال در اکتبر ۲۰۱۷ کاربری با امضای کیو که ناشناس (اِنان) بود مطالبی را در اتاق گفتوگوی وبگاه فورچن[22] ارسال کرد. وی مدعی شد که در ایالاتمتحده به اطلاعات طبقهبندیشده دسترسی دارد و بهرهمندی از آن اطلاعات مستلزم داشتن اجازه کیو است که در سرویسهای اطلاعاتی بیانگر رده امنیتی بالاست و وی نیز واجد آن است. مطالب منتشرشده توسط کیو که اغلب زبانی رمزآلود داشتند پر از شعار، وعده و موضوعاتی بود که برای دونالد ترامپ رئیسجمهوری وقت آمریکا مثبت تلقی میشد. کیوانان[23] در زمان زمامداری ترامپ بر پایه این باور شکل گرفت که ترامپ مخفیانه با نخبگان شیطانپرست که کودکان را مورد آزار جنسی قرار میدهند و در دولت، بازار و رسانهها رخنه کردهاند، میجنگد. اعضای کیوانان مدعی شدند که تحقیقات رابرت مولر[24] درباره راشاگیت سرپوشی برای تحقیق درباره آزار جنسی کودکان توسط دموکراتهاست. بنا به گزارش منتشرشده در فوریه 2022 توسط موسسه تحقیقاتی دین عمومی[25] تا سال 2021 بهطور تقریبی 16 درصد از آمریکاییها (از هر پنج آمریکایی یک نفر و از هر چهار جمهوریخواه یک نفر) همچنان به توهمات توطئه کیوانان اعتقاد دارند مبنی بر اینکه اداره دولت آمریکا، رسانه و بازارهای مالی جهانی در اختیار کودکآزاران شیطانپرست قرار دارد.[26] بلافاصله پس از مورد اقبال گرفتن فرستههایی با محتوای توهمات توطئه در فضاهای گفتوگوی کمتر شناختهشده مجازی، این باور بهسرعت در سکوی رسانههای اجتماعی جریان اصلی مانند فیسبوک، وبلاگها و تارنماهای سیاسی همچنین پادکستها موردتوجه عامه قرارگرفته بهسرعت بازنشر و داغ شد. گفتنی است که رهایی از این دیدگاهها برای افرادی که در ورطه توهم توطئه در میغلتند میتواند جانفرسا شود چراکه وقتی عضو گروهی با اعتقادات خاص محسوب شویم زمانی که اعضای گروه کاری انجام میدهند یا موضعی اتخاذ میکنند که با آن موافق نیستیم موضعگیری برخلاف آن، امری بهغایت دشوار است.
جایی که یکی برود همه ما میرویم (بهاختصار WWG1WGA) یکی از محبوبترین شعارهای کیوانان است
چگونه از تئوریهای توطئه اجتناب کنیم:
- یاد بگیریم و مطمئن شویم که اطلاعات درست را از منابع معتبر دریافت میکنیم و به اشتراک میگذاریم
ما طی ایام متأخر در حوزه اخبار و اطلاعات بهطور فزاینده به دیگرانی چون چهرههای تأثیرگذار فضای مجازی متکی میشویم تا در جایگاه دروازهبانان خبر حجمی عظیم از اخبار و اطلاعات را بپالایند و آنگاه به ما بگویند چه چیز حائز اهمیت و لایق دانستن است. توهمات توطئه این باور را تقویت و ترویج میکنند که منابع اصلی و دیرین کسب اطلاعات و اخبار مانند کارشناسان واقعی که در زمینه فعالیتهای حرفهای خود مطالعه و کارکردهاند یا رسانههای خبری معتبر که ابزار و افراد راستی آزما، خبرنگاران و گزارشگران خبره و سردبیران را جهت اطمینان از صحت خبر به خدمت میگیرند، قابلاعتماد نیستند چراکه در تلاشاند حقایق را از مردم مخفی بدارند. حتی ممکن است برخی استدلال کنند که مقاله حاضر که برای یاریرساندن به کاربران/مخاطبان برای عدم درغلطیدن در ورطه پرمخافت توهم است، بهواقع تلاشی برای جلوگیری از یافتن چیزی است که باورمندان به توطئه آن را حقیقت واقعی میپندارند. بنابراین یکی از راههایی که مروجان توهم توطئه به دنبال آناند این است که اعتماد کاربران/مخاطبان را به منابع معتبر از میان ببرند بدان امید که در عوض به آنها ایمان آورده شود. کاهش تدریجی اعتماد به منابع معتبر همراه با کمبود دانش در موضوعاتی خاص چون شیوه عملکرد دولت یا مسائل مرتبط با حوزه علم به درهم تنیدگی مضاعف با توهمات توطئه انجامیده است. بهطور مثال اگر درکی درست از شیوه رأیگیری پستی و غیرحضوری، نحوه و زمان شمارش آرا همچنین امنیت دستگاههای رأیگیری در آمریکا وجود نداشته باشد ادعای دروغ بسیاری از داعیهداران توهم توطئه طرفدار ترامپ مبنی بر تقلب در انتخابات ریاست جمهوری 2020 و تغییر نتایج آن جریان ساز میشود.[27] به هنگام مواجهه با ادعاهایی توطئه آمیز مانند تقلب در انتخابات یا همهگیری ویروسهای بیماریزا سعی کنیم هر چه بیشتر نسبت به سازوکار موضوع و چگونگی و ماهیت مسائل آگاهی یابیم و برای این کار از منابع آموزشی مربوط به سواد رسانهای دیجیتال[28] که از طریق مدرسه، کتابخانه یا سازمانهایی که در حوزه سواد خبری فعالیت میکنند[29] و در دسترس ماست استفاده کنیم. اگر دانش را از منابع معتبر گردآوری کنیم میتوانیم توطئهها و افرادی که سعی در اشاعه آن را دارند شناسایی کنیم.
- خود را از اینترنت دور نگهداشته، با تأنی در فضای مجازی تردد کنیم
مردم میتوانند به توهمات توطئه وابسته شوند[30] چراکه چنین باورمندانی میپندارند که در حال کشف حقیقت درباره توطئههایی سری هستند. این احساس که بخشی از یک گروه در این خصوص باهم همکاری میکنند میتواند به این وابستگی دامن بزند. برخط بودن مداوم، توانایی ما را در تفکر انتقادی کاهش میدهد فلذا نمیتوانیم درباره آنچه در قالب خوراک رسانههای اجتماعی دریافت میکنیم تحقیق و تردید کنیم چراکه خود به چشم خویشتن غرق شدنمان را در زیر اضافهبار اطلاعات نظاره گریم. مطالعه انجامشده توسط مرکز تحقیقات پیو[31] در سال 2020 بیان میکند آمریکاییهایی که اخبار را بهطورمعمول از رسانههای اجتماعی دریافت میکنند نهتنها در معرض اطلاعاتی گمراهکنندهتر مانند توهمات توطئه قرار دارند بلکه نسبت به افرادی که اخبار را از سایر منابع مانند انواع دیگر رسانهها دریافت میکنند، از سطح دانشی نازلتر برخوردارند.[32] پرهیز از مداومت در برخط ماندن همچنین عدم شتاب و تعجیل در به اشتراکگذاری محتوا در رسانههای اجتماعی امری مهم در پیشگیری از ابتلا به بیماری کروناگون توهم توطئه است.
- برای مشاهده نشانههای افراطگرایی در دوستانمان به حرفهایشان گوش کنیم
گرچه ممکن است ما به بیماری توهم توطئه مبتلا نشویم اما محتمل است دوستانمان دچار آن شوند. میتوانیم طی گفتوشنود با آنان و مشاهده نشانههایی از افراطگرایی بهطور مثال واکنشهای پرخاشگرانه توأم با عصبانیت ناگهانی نسبت به گروههایی مانند رنگینپوستان و یهودیان که در طول تاریخ همواره در حاشیه بوده، از سوی گروههای تندرو مورد هجمه واقع میشوند؛ کمک کنیم. چگونگی دریافت اطلاعات از منابع معتبر و آموختههایمان از توهمات توطئه را با آنها به اشتراک بگذاریم. زمانی که دوستانمان آراء شان را درباره دستهجات به حاشیهرانده شده در تاریخ ابراز کردند اگر مطمئن شدیم که خطری تهدیدمان نمیکند؛ ضمن پرهیز از تمسخر، دیدگاهشان را متفکرانه و مستدل با طرح سؤالهای کلی که آنها را به فکر کردن در مورد باورهایشان ترغیب میکند به چالش بکشیم؛ چراکه تأثیر سؤال پرسیدن بسیار بیشتر از بیان نظرات قطعی است و در تعاقب آنها را به تفکر انتقادی نسبت به موضوع موردبحث دعوت کنیم. «من خودم در موردش تحقیق کردهام» جملهای است که اغلب از زبان افرادی که توهمات توطئه را باور دارند، میشنویم. مشکل اینجاست که تحقیقات آنها بهطور معمول به تماشای ویدئوهای حاشیهای یوتیوب، دنبال کردن تصادفی افراد در فیسبوک و گلچین کردن شواهد و مدارک از حسابهای توییتری طرفداران متعصب این نظرات محدود میشود؛ اما روح تردید حاکم بر فضای مجازی متأثر از توهمات توطئه، در واقع کلید آغاز افکار منطقی است. بسیاری از افراد که توهمات توطئه را باور دارند خود را شکگرایانی موفق و محققانی خودآموخته در زمینه مسائل پیچیده میدانند. هدف این نیست که از میزان تردید یا کنجکاوی آنها بکاهیم بلکه میخواهیم چیزی که نسبت به آن کنجکاو هستند یا به آن شک دارند را تغییر دهیم. البته اگر امیدوارید که یک مکالمه سازنده بهسرعت به یک بینش و ادراک آنی ختم شود بهتر است این فکر را از سرتان بیرون کنید. بیرون کشیدن افراد از عمق چاه توهم توطئه میتواند فرایندی بسیاری طولانی محسوب شود. جووان بایفورد[33] روانشناس و مدرس اوپن یوینورسیتی دراینباره میگوید نسبت به نتیجهای که میتوانید به دست آورید، واقعبین باشید. توهم توطئه به افرادی که به آن اعتقاد دارند، حس برتری القا میکنند. این نظرات در افراد عزتنفسی بسیار بالا ایجاد میکند و همین باعث میشود آنها در برابر تغییر مقاومت کنند. تئوریهای توطئه بهطورمعمول داستانهایی ساده و تأثیرگذارند که مسائل جهان را توضیح میدهند. بپذیریم که واقعیت، پیچیده و غیرشفاف بوده پردازش آن، برای ذهن ما دشوار است.[34]
این نوشتار ترجمه آزاد مقالهای با عنوان Conspiracy Theories: How to Spot Them, and What You Need to Know
نوشته Cindy L. Otis نویسنده، کارشناس حوزه اطلاعات نادرست عمدی و افسر سابق سازمان اطلاعات مرکزی آمریکاست که در 2 ژوئن 2022 منتشر شد.
[1] Payton S. Gendron
[2] www.nytimes.com/live/2022/05/14/nyregion/buffalo-shooting
[3] Conspiracy theory
[4] ایده Great Replacement که خواستگاه آن فرانسه است در سال ۲۰۱۰ توسط یک نویسنده راست افراطی فرانسوی به نام رنو کامو در کتابش با نام جایگزینی بزرگ مطرح شد و از آن زمان سیاستمدارانی مانند اریک زمور که نامزد سابق ریاستجمهوری فرانسه و دارای تفکرات راست افراطی است، از آن استفاده کردهاند.
[5] سروناز تربتی چنانکه در مقدمه کتاب خود با نام تئوری توطئه بیان کرده معتقد است نگرش توطئهباور زمانی شکل میگیرد که دیدگاهها و نظرها از واقعیت به خیال و از منطق و استدلال به پریشانگویی سوق داده میشود.
[6] www.teenvogue.com/story/most-popular-conspiracy-theories
[7] www.amazon.com/True-False-Analysts-Guide-Spotting/dp/1250239494
[8] https://media.shafaqna.com/news/538420
[9] https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/1750698017701615
[10] https://psychnews.psychiatryonline.org/doi/10.1176/appi.pn.2021.1.14
[11] www.teenvogue.com/story/qanon-conspiracy-theories-social-media-teens
[12] www.vox.com/23037390/alex-jones-sandy-hook-elizabeth-williamson-book
[13] www.washingtonpost.com/politics/2022/05/18/buffalo-shooting-great-replacement-qanon
[14] www.twitch.tv
[15] https://discord.com
[16] www.nytimes.com/interactive/2019/06/08/technology/youtube-radical.html?mtrref=www.teenvogue.com&gwh=F399FDA85832B15EE669F3FFE3B96B4F&gwt=pay&assetType=PAYWALL
[17] www.npr.org/2022/05/16/1099034094/what-is-the-great-replacement-theory
[18] www.splcenter.org/hatewatch/2022/05/17/racist-great-replacement-conspiracy-theory-explained?gclid=CjwKCAjwyryUBhBSEiwAGN5OCM2K7FWVcj12mi4DYjL7T8zh7IaCrGCcBZf_GTDFHTQPppksrm5EcBoCEKcQAvD_BwE
[19] https://psych.princeton.edu/person/alin-coman
[20] www.scientificamerican.com/article/conspiracy-theorists-may-really-just-be-lonely
[21] www.vox.com/21558524/conspiracy-theories-2020-qanon-covid-conspiracies-why
[22] 4chan وبگاه انگلیسیزبان جهت اشتراکگذاری تصاویر
[23] QAnon
[24] Robert Mueller سیاستمدار جمهوریخواه که ششمین مدیر اجرایی افبیآی از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۳ بود و در سال ۲۰۱۷ در مقام دادستان ویژه تحقیقات مداخله روسیه در انتخابات 2016 آمریکا (راشاگیت) منصوب شد.
[25] Public Religion Research Institute سازمان تحقیقاتی و آموزشی غیرانتفاعی، غیرحزبی آمریکایی که متخصص در مطالعه کمی و کیفی موضوعات سیاسی به دلیل ارتباط آنها با ارزشهای دینی است.
[26] www.prri.org/press-release/new-prri-report-reveals-nearly-one-in-five-americans-and-one-in-four-republicans-still-believe-in-qanon-conspiracy-theories
[27] https://time.com/5902728/voter-fraud-2020-2
[28] Digital Media Literacy ویژگیهای چندوجهی سواد رسانهای را باقابلیتهای فناورانه سواد دیجیتال ترکیب میکند. برای داشتن سواد رسانهای دیجیتال، کاربر باید قادر به مصرف انتقادی و تولید خلاقانه متن چندرسانهای با استفاده از فناوریهای دیجیتال بشود.
[29] https://newslit.org
[30] www.theguardian.com/us-news/2019/may/02/why-we-are-addicted-to-conspiracy-theories
[31] Pew Research Center اندیشکده آمریکایی مستقر در واشینگتن دی. سی. است که به ارائه اطلاعات درباره مسائل، نگرشها و روندهای شکلدهنده ایالاتمتحده و جهان میپردازد.
[32] www.pewtrusts.org/en/trust/archive/fall-2020/americans-who-get-news-mainly-on-social-media-are-less-knowledgeable-and-less-engaged
[33] Jovan Byford
[34] www.bbc.com/persian/magazine-55442898
∎
نظر شما