خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و اندیشه: علی معروفی آرانی، فعال فرهنگی و پژوهشگر و منتقد عرصه فرهنگ در تازه‌ترین یادداشت خود به موضوع پراهمیت دیپلماسی زیارت به عنوان یکی از زیرشاخه‌های مهم در زمینه دیپلماسی فرهنگی پرداخته است؛ امری که به نظر می‌رسد تاکنون چندان مورد توجه نهادهای اصلی دیپلماسی فرهنگی ایران نبوده است.
یادداشت مورد اشاره برای انتشار در اختیار مهر قرار گرفته است.
در ادامه مشروح متن این‌یادداشت را می‌خوانیم:
تأثیر پدیده زیارت بر محیط سیاسی بین‌المللی، راهبر ما به سوی پدیده «دیپلماسی زیارت» است. «دیپلماسی زیارت» برای جمهوری اسلامی ایران می‌تواند به‌عنوان ابزاری بسیار قوی برای اثرگذاری بر افکار عمومی جهان اسلام و به‌تبع دولت‌های منطقه به‌کار رود. با توجه به اهمیت یافتن دیپلماسی عمومی و تأثیرگذاری بر افکار عمومی ملت‌ها، دیپلماسی زیارت می‌تواند به‌عنوان عامل مهمی در پیشبرد اهداف سیاست خارجی دولت عمل کند. در دیپلماسی زیارت با بهره‌مندی از پتانسیل جهان اسلام از کانون‌های زیارتی همچون اعتاب مقدس، برای ایجاد قدرت واحد بین این کشورهای هم‌گرا در گستره جهانی می‌توان به اهداف استراتژیک دست پیدا کرد.
وقتی دیپلماسی با امر عبادی زیارت پیوند می‌خورد
در دیپلماسی زیارت، مقوله دیپلماسی که از امور متعلق به سیاست خارجی است با مساله زیارت پیوند می‌خورد. البته باید به این نکته توجه داشت که بین دیپلماسی عمومی و دیپلماسی زیارت تفاوتی‌هایی وجود دارد از جمله اینکه در دیپلماسی زیارت بر خلاف دیپلماسی عمومی که عمدتاً با دولت‌ها انجام می‌گیرد، می‌تواند با نهادهای مردمی و تشکل‌ها و… ارتباط داشته باشد و الزامی در ارتباط با دولت‌ها ندارد.
دیپلماسی زیارت ظرفیت بسیار زیادی دارد. به عنوان مثال می‌توان با همگرایی که در نتیجه دیپلماسی زیارت ایجاد می‌شود می‌توان به بهبود روابط در کشورهای اسلامی و جهان تشیع و حرکت به سمت امت واحده اسلامی، تعمیق تبادلات علمی و پژوهشی، اقتصادی و… فکر کرد.
از این رو اگر دیپلماسی را هنر مذاکره بدانیم و یا آن را وسیله‌ای برای نیل به اهداف توصیف کنیم، این تعریف در مورد دیپلماسی فعال پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) به صورت بارزی صادق خواهد بود؛ نکته‌ای که لازم به توجه است این است که امتیاز دیپلماسی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این است که شیوه‌های حضرت بر قوانین اجتماعی و جهان‌بینی واقع بینانه و اصول و ارزش‌های انسانی متکی بود و اساس آن را، اصول و ضوابطی تشکیل می‌داد که از وحی و موازین شناخته شده عقلی، نشأت می‌گرفت.
جذب حداکثری با توسعه دیپلماسی زیارت
وقتی از تقویت دیپلماسی زیارت سخن گفته می‌شود طبیعتاً به این معناست که زیارت کنندگان اماکن مقدسه کسانی از نظر فرهنگی شبیه به ما هستند. به عنوان مسلمان زائر آداب اسلامی و فرهنگی مورد توجه ما در ایران اسلامی مثل مقوله حفظ حجاب اسلامی را رعایت می‌کند، بنابراین با توجه به این موارد بهتر است وزارت خارجه با همکاری نهادهای مرتبط راه را برای ورود مسلمانان و علاقه‌مندان به فرهنگ و آداب اسلامی برای زیارت اماکن مقدسه به ایران باز کند.
اگر این موضوع انجام شود در کنار زیارت می‌توان بازدید از اماکن تاریخی ایران را نیز مقدور کرد. این موضوع از آن جهت حائز اهمیت است که امروز مسئله حمایت و توسعه صنعت توریسم در جهان برای ارز آوری و کمک به اقتصاد کشور بسیار حائز اهمیت است لذا تسهیل صدور ویزا برای زیارت اماکن مقدسه و حرم مطهر امام رضا علیه السلام و حضرت معصومه علیها سلام یکی از راه‌های تقویت دیپلماسی زیارت به شمار می‌رود.
برای توسعه دیپلماسی زیارت باید از هر دو سو یعنی از سوی زائر ایرانی و خارجی به این موضوع بپردازیم، نه تنها وزارت خارجه، بلکه لازم است سایر سازمان‌ها مثل حج و زیارت در ارتباط با مسئولان سایر کشورهای اسلامی، امر ورود زائران را تسهیل کنند. همین طور که از حضور زائران خارجی در ایران باید استفاده کنیم حضور زائرین ایرانی در خارج از کشورها نیز باید فرصتی برای پیوند بیشتر ملت‌ها باشد. هر چه این پیوند بیشتر باشد به نفع کشور است بنابراین در همه حالت باید از این فرصت‌ها استفاده کنیم. لازم است بانک‌های اطلاعاتی برای تقویت این منظور طراحی شود تا با تبلیغات و تدوین محتوای تصویری مناسب بتوانیم انگیزه‌ای برای ترغیب مسلمانان برای ورود به ایران و زیارت اماکن مقدس ایجاد کنیم.
در حوزه جنگ نرم و مقابله با دشمن طبیعتاً وقتی با یک ملت از طریق یک شخص مقدس یا مکان مقدس ارتباط برقرار می‌کنید این مسئله می‌تواند باعث تحریک دولت‌های رقیب قرار گیرد. همچنین مباحث دشمن‌شناسی و مقابله با دشمنان، دفع شبهات سیاسی و اجتماعی و مواردی که موجب تقویت امت اسلامی و خوف استکبار و جبهه دشمن می‌شود در دیپلماسی زیارت قابل تعریف است و می‌توان از آن در رابطه با این موضوعات استفاده کرد.
توریسم تعریف شده‌ای را که در ترکیه یا کشورهای دیگر وجود دارد، در ایران نداریم زیرا کشوری با قوانین اسلامی هستیم و باید قوانین اسلام از سوی توریست‌ها رعایت شود البته ظرفیت‌های توریسم فرهنگی مانند تخت جمشید، آرامگاه‌های شاعران و ادبا و غیره که ذخایر فرهنگی کشور هستند و همچنین حرم‌های اهل بیت (ع) که می‌توانند بهترین زمینه برای جذب توریسم دینی باشند وجود دارد.
سرزمین ما ایران یکی از کشورهایی است که گردشگری مذهبی در آن از دیرباز وجود داشته و پس از انقلاب اسلامی توجه ویژه ای به این موضوع معطوف شده است. ایران از دیرباز کشور هدف بسیاری از گردشگران مذهبی مسلمان و شیعه تلقی می‌شده و هم‌پای سه کشور دیگر (عربستان، عراق و سوریه) مقصد گردشگری انبوه بوده است. مرقد امام رضا (ع) در مشهد و دو امامزاده مطهر دیگر در قم و شیراز، این سه شهر را به پرطرفدارترین مقاصد گردشگری داخلی تبدیل کرده است. وجود چندین هزار اماکن مذهبی یا منسوب به امامان و امامزادگان که بیش از ۴۰۰۰ زیارتگاه را شامل می‌شود، به گردشگری مذهبی ایرانی شکل و شمایلی خاص بخشیده است. با توجه به ظرفیت‌های گردشگری مذهبی در ایران به نظر می‌رسد دستگاه دیپلماسی در همکاری با سایر دستگاه‌های دست‌اندرکار گردشگری می‌تواند با برنامه‌ریزی در دو بخش دیپلماسی عمومی و گردشگری مذهبی، دیپلماسی زیارت خود را تقویت کرده و به نحو شایسته‌ای کشور را از مزایای معنوی و مادی حاصل از صنعت گردشگری بهره‌مند سازد.
حرم حضرت ثامن الحجج و مسئله دیپلماسی زیارت
از جمله بزرگترین ظرفیت‌های دیپلماسی زیارت برای ایران حرم امام رضا (ع) است. اکنون شاهدیم که هر سال میلیون‌ها عاشق ائمه هدی (ع) در اربعین حسینی با پیام مشخصی چون دلدادگی به ساحت مقدس اهل بیت (ع)، صلح و دوستی و محبت و آرامش برای همه انسان‌ها و همچنین عدم سکوت در برابر ظلم به راهپیمایی می‌پردازند.
می‌دانیم که دستگاه دیپلماسی کشورها با بکارگیری ابزارهای گوناگون سعی دارند در جهت رشد و تعالی منافع ملی گام بردارند. بشر از هر امکانی برای آشنایی و شناخت هم نوعان خویش استفاده می‌کند و ظرفیت‌های گوناگون برای ارتباط گیری و تعامل هر چه بیشتر را مورد توجه قرار می‌دهد. اماکن و ظرفیت‌ها و مناسبت‌های مذهبی یکی از مسیرهای قدرتمندی است که می‌تواند میان ملل و نحل، پل زده و زمینه را برای بسط و توسعه ارتباطات ملی و فراملی فراهم آورد. نقش این اماکن در گردشگری و شناخت طرفین و در نهایت بسط و تحکیم روابط ملی و مردمی و غیردولتی، نقش بسیار برجسته‌ای در گسترش صلح و امنیت و رشد اقتصاد میان کشورها ایفا می‌کند. به عبارت دیگر، اماکن مقدس و زیارتی و احترام به عقاید دینی عموم مردم از جمله ظرفیت‌های والای یک کشور برای پیشبرد اهداف ملی است.
از دیگر ظرفیت‌های گردشگری مذهبی می‌توان به حرم حضرت معصومه (س) در قم اشاره کرد که پس از نجف اشرف دومین مرکز علمیِ مذهب تشیع است. وجود حوزه‌های علمیه غنی و فراوان در این شهر باعث جلب و جذب هزاران گردشگر خارجی شده و بسیاری از آنان بر اثر جاذبه‌های معنوی و علمی، در این شهر رحل اقامت افکنده و این منطقه را به بین المللی ترین نقطه ایران تبدیل کرده‌اند. علاوه‌براین هزاران مزار منسوب به امامزاده‌ها و آرامگاه پیامبرانِ و سایر اماکن قدیمی نظیر کلیساها و کنیسه‌های قدیمی و مورد احترام ادیان مختلف نیز در خاک ایران وجود دارد که بر انگیزه سفر پیروان اسلام و دیگر ادیان به کشور می‌افزاید. با توجه به اینکه ۹۹ درصد جمعیت کشور مسلمان است و تقریباً ۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون نفر مسلمان در جهان وجود دارد و همچنین تاکید دین اسلام بر سفر، می‌توان به ابعاد بازار بالقوه این نوع گردشگری پی برد.
ایران از منافع گسترده گردشگری دینی برخوردار است. این مزایا در ایران کارکردهایی مانند درآمدزایی، رشد اقتصادی در سطح منطقه‌ای و مهم‌تر از آن گسترش ارزش‌های اعتقادی و فرهنگ اسلامی ایرانی دارد. به همین دلیل گردشگری دینی در سطوح منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذران قرار گرفته است. با توجه به اینکه سلفی گری تکفیری، جریانی است که به‌رغم تضعیف برخی گروه‌های مروج آن همچون داعش، دارای بستر سیاسی و اقتصادی و فرهنگی در برخی کشورهای منطقه، از جمله محیط پیرامونی جمهوری اسلامی است، بازتولید خواهد شد و برای کشورهای اسلامی به‌ویژه جمهوری اسلامی تهدیدهای هویتی و امنیتی مهمی در پی خواهد داشت؛ ازاین‌رو بایسته است پژوهش‌های علمی دقیقی درباره آن انجام شود. با سقوط «صدام حسین» و فراهم شدن بستر لازم برای سفر زیارتی شیعیان جهان به اماکن زیارتی عراق و همچنین سفر زائران عراقی به ایران، موضوع دیپلماسی زیارت از اهمیت بیشتری برخوردار شده است و دوباره مطرح شده است. از دیدگاه سلفی‌ها به‌ویژه سلفی‌های تکفیری، مسائلی همچون شفاعت و توسل و زیارت از مهمترین مصادیق شرک است؛ همان مسائلی که مبنای کنش‌های خشونت‌بار تکفیری‌ها علیه شیعیان و اماکن متبرکه زیارتی آنها می‌شود.
دیپلماسی زیارت راهی برای جلوگیری از گسترش جریان‌های تکفیری
دیپلماسی زیارت و مقابله با سلفی‌گری تکفیری در حالی که طی سال‌های اخیر، اندیشه سلفی تکفیری کنش‌های خشونت‌آمیزی علیه مسلمانان ناهمسو با جریان تکفیری و به‌ویژه شیعیان در پی داشته است و برخی اماکن متبرکه شهرهای سامرا و کاظمین مورد هدف قرار گرفته و هزاران زائر شیعه به شهادت رسیده‌اند، موج جدیدی ایجاد شده که میلیون‌ها شیعه را از سراسر کشورهای اسلامی به مکان‌های زیارتی همچون کربلا، نجف، مشهد و قم کشانده است. در سال‌های اخیر با توجه به اهمیت توسل و شفاعت، موضوع زیارت به مسئله مهمی برای شیعیان تبدیل شده است. در برابر این جریان خشن، از زیارت به‌عنوان یکی از کنش‌های شیعیان استقبال فراوانی شده است.
جریان سلفی تکفیری طی سال‌های اخیر در منطقه ژئوپلیتیک خاورمیانه و محیط امنیتی جمهوری‌اسلامی چالش آفرین شده است. بر این مبنا پرسش اصلی مقاله این‌گونه مطرح شده است که دیپلماسی زیارت چگونه می‌تواند با جریان سلفی تکفیری مقابله کند؟ نخستین پاسخی که به پرسش مذکور داده شده این است که: «جمهوری‌اسلامی به‌دلیل موقعیت حساس هویتی و جغرافیایی، می‌تواند با استفاده از دیپلماسی زیارت، نوعی همبستگی میان شیعیان جهان برای مقابله با جریان سلفی تکفیری ایجاد کند.» جریان تکفیری‌گری، به‌رغم تضعیف برخی مصادیق و گروه‌های مروج آن همچون داعش، بر اساس بستر سیاسی و اقتصادی و فرهنگی آن در برخی کشورهای منطقه از جمله محیط پیرامونی جمهوری اسلامی و نیز مداخله قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، بازتولید خواهد شد و از نظر هویتی و امنیتی برای کشورهای اسلامی و به‌ویژه جمهوری اسلامی تهدیدهای مهمی را در پی خواهد داشت.
همچنین در این راستا عنوان می‌شود اماکن متبرکه شیعی دارای ویژگی‌های مشترکی هستند که از آن جمله می‌توان به رسالت هدایت گری، اداره مردمی، داشتن باورهای عمیق تاریخی، برخورداری از ارادت مردمی، فرامرزی بودن و برخورداری از تنوع اقلیمی و فرهنگی اشاره کرد. از این رو دیپلماسی زیارت که جهان شمول و مستحکم است تفاوت زیادی با دیپلماسی‌های رایج سیاسی دارد، بنابراین زیارت یکی از بهترین راه‌های مصون سازی جوامع اسلامی است؛ به عنوان مثال راهپیمایی اربعین و زیارت امام حسین (علیهالسلام) یک حرکت نمادین و تبلیغاتی تأثیرگذار است. راهپیمایی اربعین باید کارکردی برای خود زائر نیز داشته باشد بنابراین نیت حرکت کننده به سوی حرم مطهر امام (علیهالسلام) باید به قصد قربت باشد منظور این است که انگیزه انسان در انجام عبادت تنها اطاعت از فرمان خداوند و نزدیکی به پروردگار عالم باشد. به این ترتیب در زیارت اربعین این قصد قربت می‌تواند به لحاظ روحی و روانی برای زائر بسیار تربیت‌کننده و تأثیرگذار باشد.
علی رغم شواهد بسیار در رشد گرایش‌های غیردینی و سکولاریسم در جهان، شواهد زیادی دال بر رشد و توسعه مناسک دینی و گرایش به مذاهب و پیامد آن و گردشگری دینی به چشم می‌خورد. مهمترین بخش گردشگری دینی تردد از مکانی به مکانی دیگر و برقراری ارتباط میهمان و زائر با میزبان و محیط است. زیارت به خصوص در میان مسلمانان که دین آنها حوزه‌های وسیعی را پوشش می‌دهد، نوعی فعالیت فرهنگی و اجتماعی تلقی می‌شود. از این نظر و نیز آمیختگی دین و سیاست بویژه در جهان سیاست و در میان دستکم دو دیانت تأثیرگذار در خاورمیانه (اسلام و یهودیت) در حقیقت آمیختگی میان دین و سیاست را نمی‌توان جدا کرد و از این منظر گردشگری دینی، وجهه و شمایل سیاسی نیز پیدا می‌کند.
در عین حال مسیحیان را نیز نمی‌توان از این منظر چندان بی توجه به سیاست تلقی کرد و گردشگری آنان برای انجام مناسک دینی یا آشنایی با مراکز و اماکن مسیحی واقع شده در خاورمیانه بی تأثیر از سیاست نمی‌تواند باشد. به همین دلیل پرداختن به امر زیارت در دستگاه دیپلماسی کشورها اعم از کشورهای منطقه که میزبان محسوب می‌شوند یا دیگران که زائر و میهمان تلقی می‌شوند، از اهمیت بالایی برخوردار است. این پدیده نه چندان نوظهور، در قرن بیستم به شکل گیری مفهوم دیپلماسی دینی و گردشگری مرتبط با آن معنا و مفهوم متفاوت و عمیق‌تری بخشیده و بستر مناسبی برای مداخلات دولت‌ها و سیاستمداران برای دستیابی به اهداف خود فراهم آورده است.
توجه به موارد پیش گفته و اهتمام لازم برای محقق کردن آن به خوبی می‌تواند زمینه تعامل و ارتباط گیری گسترده را بین علاقه‌مندان به این سبک از گردشگری در میان همسایگان و سایر کشورهای علاقه‌مند به خوبی فراهم آورد. این نکته بسیار مهم است که گردشگران خارجی عموماً تصویری مطلوبی از جامعه هدف ندارند و سیاه نمایی موجود در تبلیغات ضد ایرانی شبکه‌های خارجی و ایران و شیعه هراسی، مانع از تحقق جدی این نوع دیپلماسی در میان مخاطبان عام شده است. از سوی دیگر برخی سیاست‌های کنترل تردد و معضلات ارائه ویزا به گردشگران خارجی، حجم تردد به کشور را کاهش داده است حال آن که می‌توان این تعداد گردشگر را به چندین برابر افزایش داد.
با توجه به مواردی که پیشتر به آنها پرداخته شد دیپلماسی زیارت برای تحقق اهداف و تأمین منافع ملی بسیار مورد توجه واقع شده است. پذیرش گردشگر یکی از ابزارهای سیاست خارجی کشورهای پیشرفته است. اساساً، دیپلماسی گردشگری فقط به دنبال بهره‌گیری از سیاست خارجی در راستای تقویت بنیه اقتصادی یا افزایش تولید ناخالص داخلی نیست بلکه چنان که پیشتر نیز اشاره شد، می‌تواند به تحقق اهداف سیاست خارجی به شکل مستقیم و غیر مستقیم هم کمک کند. بنابراین می‌توان چنین بیان کرد که میان دیپلماسی زیارت به عنوان یکی از شاخه‌های دیپلماسی گردشگری و سیاست خارجی رابطه متقابل، دو سویه و کاملاً تعاملی می‌توان و بایست برقرار کرد.
قاعدتاً یکی از محورهای همگرایی در میان ملت‌های مسلمان، دین واحد است. صنعت گردشگری به ویژه در بین کشورهای اسلامی به دلیل اشتراکات فرهنگی، در فرایند همگرایی و تحول و تکامل فرهنگی جوامع اسلامی نقش عمده‌ای دارد. کشورهای اسلامی می‌توانند با داشتن زمینه‌های همگرایی نظیر دین اسلام، کتاب آسمانی مشترک، پیامبر اسلام (ص) و به‌طورکلی عقاید مشترک، ضمن بهره‌گیری از منافع فرهنگی و اقتصادی گردشگری مذهبی، در حوزه سیاست خارجی نیز با اتخاذ دیپلماسی زیارت موفق از آن برای بهینه‌سازی روابط بین‌الملل استفاده کنند. مهمترین عوامل همگرایی را در سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مناسب گردشگری می‌توان جست‌وجو کرد. استمرار مراودات گردشگری بین جوامع و کشورها در درازمدت، تحول فرهنگی جوامع به ویژه کشورهای اسلامی را در پی دارد. بنابراین کشورهای اسلامی با توجه به غنای فرهنگی اسلامی می‌توانند با ابداع و توسعه زیرساخت‌های گردشگری و مدیریت مناسب اکوتوریستی و گردشگری فرهنگی شرایط همگرایی و تعامل و روابط بهینه را فراهم آورند.
اگر بخواهیم در مقابل تهاجم فرهنگی، جنگ نرم و شبیخون فرهنگی ایستادگی کنیم، زیارت بهترین مزیت برای مصون سازی جامعه اسلامی و حافظ جوانان ما در مقابل هجمه‌های فرهنگی است که میدان را خالی نکنند.
بی‌توجهی به جاذبه‌های گردشگری گورستان‌های تاریخی
گورستان پرلاشز پاریس از مهمترین جاذبه‌های گردشگری فرانسه است. همه ساله گردشگران بسیاری (تار چهار میلیون نفر برآورد کرده‌اند) از همه جهان حتی ایران برای دیدن این گورستان که آرامگاه بسیاری از بزرگان، متفکران، اندیشمندان، هنرمندان و نویسندگان ادیان و آئین‌های مختلف است، می‌روند. این مکان با مساحتی در حدود ۴۴ هکتار یکی از جاذبه‌های گردشگری مذهبی و توریستی در منطقه ۲۰ پاریس است. ناپلئون قبرستان پرلاشز را به دلیل اعتقاد به برابری انسان‌ها، برای تدفین هر فرد با هر نگرش و آئینی آزاد گذاشت. بنابراین افراد با هر دین و سنتی و از هرنژادی را در این مکان به خاک می‌سپردند. از خارجیانی که در گورستان پرلاشز نیز آرمیده‌اند می‌توان به اسکار وایلد و فردریک شوپن اشاره کرد. از میان افراد مشهور که در گورستان پرلاشز دفن شده اند نام دو نویسنده نامور ایرانی یعنی صادق هدایت و غلامحسین ساعدی نیز به چشم می‌خورد.
این مکان دارای قوانین قابل توجهی مانند ممنوعیت استفاده از الکل و دستگاه پخش صوت و همچنین آلات موسیقی در محوطه است. هدف از عنوان نمودن و معرفی این گورستان این است که مطلع باشیم که دولت فرانسه از گورستان پرلاشز به عنوان گردشگری مذهبی نام برده است.
گورستان تخت فولاد اصفهان به عنوان گردشگری مذهبی
گورستان و مجموعه تاریخی تخت فولاد در اصفهان به‌دلیل وسعت، کثرت مشاهیر مدفون در آن و وجود ابنیه ارزشمند تاریخی یکی از مهمترین محوطه‌های تاریخی و فرهنگی ایران محسوب می‌شود. آثار بسیار ارزشمندی دراین گورستان وجود دارد که معرفی آن برای مسافران خارجی به عنوان گردشگری مذهبی مغفول مانده است.
در این قبرستان، بقاع متبرکی چون لسان الارض یا یوشع نبی و مقبره شخصیت‌هایی چون بهاالدین محمد اصفهانی (فاضل هندی)، حاج آقا رحیم ارباب، میرزا جهانگیرخان قشقایی، ملأ اسماعیل خواجویی، استاد جلال تاج اصفهانی، سید ابوالحسن شمس‌آبادی، بانو امین، عطاء‌الله اشرفی اصفهانی و دانشمندان، زاهدان و عارفان بسیاری وجود دارد که جملگی آنها از بزرگان تفکر، فرهنگ و هنر ایران زمین‌اند.
آثار هنری در تخت فولاد
تخت فولاد گنجینه‌ای است از آثار مختلف هنری، از جمله معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوشنویسی، حجاری، شعر و مادّه تاریخ، نگارگری، طراحی و نقاشی از دوره‌های مختلف در اصفهان. در رشته معماری و کاشی‌کاری: بقعه آقا حسین خوانساری، آرامگاه محمدکاظم واله، آرامگاه میرزا رفیعای نائینی، مسجد و مدرسه رکن الملک و تکایای حاج محمدجعفر آباده ای، بابا رکن الدین، میرفندرسکی در خور ذکر است.
در خوشنویسی: سنگ مزار واله، شاعر و خطاط، به خط تعلیق خودش، سنگ نوشته قبر مادر شاهزاده به خط محمدباقر اصفهانی (سمسوری)، کتیبه خط میرعماد حسنی در تکیه میرفندرسکی، سنگنوشته مادّه تاریخ مسجد مصلاّ به خط میرزاعبدالرحیم افسر، کتیبه سردرِ تکیة حاج محمدجعفر آباده‌ای به خط میرزافتح اللّه خان جلالی، و کتیبه‌های بقاع و تکایای بابا رکن الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی و مسجد رکن الملک را می‌توان نام برد.
در شعر نیز اشعار شعرایی نظیر واله، محمدطلعت اصفهانی، سلیمان خان شیرازی (رکن الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین ضیا اصفهانی از جمله آثار هنری موجود در تخت فولاد است. از جمله آثار نقاشی قدیمی در این گورستان؛ تصویری از شیخ بهایی و میرفندرسکی اثر سیدحسین، در حجره آرامگاه سران بختیاری و دو تصویر از رکن الملک بر کاشی مجاور آرامگاه وی در مسجد رکن الملک است.
همچنین از نمونه‌های کم نظیر هنر سنگ تراشی در تخت فولاد؛ سنگ قبر آقامحمد بیدآبادی از استاد محمدعلی و سنگ قبر شیخ محمدتقی نجفی اصفهانی، صاحب هدایت المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی و سنگ قبر حسینقلی خان ایلخان بختیاری در تکیه میر و کتیبه حجاری شده سردرِ مسجد مصلاّی تخت فولاد است. مقصوره کوچک مسجد مصلاّ که متعلق به دوره آق قویونلو و شاید یکی دو قرن قبل از آن بوده، متأسفانه در نوسازی اخیر مسجد تخریب شده است.
در زمینه سایر هنرها نیز نگارگری، طراحی و نقش اندازی قبور بزرگان و دیگر قبور گورستان که برخی نشان‌دهنده شغلِ متوفی است و نیز خطوط نوشته شده بر صدها سنگ قبر، از آثار ارزشمند این گورستان در دوره‌های مختلف است. این مجموعه فرهنگی تاریخی عظیم را چقدر در جهان معرفی کرده‌ایم؟ این مجموعه با این امکانات گسترده‌اش چه کم از پرلاشز دارد؟
نظر شما