پس از شکست داعش در عراق و سوریه، ترکیه تاکنون دو مرتبه به کردستان سوریه حمله کرده و شهرهای ادلب و منبج را با عنوان گسترش کمربند امنیتی و مبارزه با تروریسم تصرف کرد.
ترکیه نشان داده است که در صورت نبود تهدید و مانع جدی علیه ورود به خاک کشورهای همسایه، ابایی از حمله هوایی و زمینی به خاک سوریه ندارد. نه دولت سوریه و نه نیروهای کرد، توان رویارویی با ارتش ترکیه و شبه نظامیان معارض سوریه را ندارند. در این میان روسیه، برخلاف ایران و ترکیه با مساله‌ای به نام مطالبات قومی مواجه نیست. با این حال سیاست نزدیکی کردها به ایالات متحده آمریکا در شمال و شمال شرق سوریه، در زمانی که تضادها میان ابرقدرت‌های غرب و شرق به‌شدت بالا گرفته است، برای نظامیان روسی مستقر در سوریه، مطلوب به شمار نمی‌رود.

از سوی دیگر وزیر خارجه ترکیه گفته است که نمی‌توانند در سوریه بی‌تفاوت بمانیم. وی تاکید کرد که کشورش قصد دارد عملیات نظامی جدیدی را در شمال سوریه علیه نیروهای کرد سوریه راه بیندازد. این صحبت‌ها در حالی مطرح می‌شود که ایران به وضوح مخالفت خود را با این امر در نشست تهران مطرح کرد. در راستای بررسی این مساله گفت‌وگویی با حسن هانی‌زاده، سفیر پیشین ایران در لبنان داشته است که در ادامه می‌خوانید.

ریشه اختلافات میان ایران، ترکیه و روسیه به چه مواردی مرتبط است و از کجا نشأت گرفته؟

نشست روسای جمهوری ایران، روسیه و ترکیه در تهران نشان می‌دهد که ایران به عنوان محور حل مناقشات بین‌المللی می‌تواند به عنوان کشوری برای حل بحران‌ها وارد عرصه سیاسی شود. ایران در مدار رایزنی کشورهای منطقه قرار دارد و در ماه‌های گذشته شاهد بودیم که این روند شکل خوبی به خود گرفت و مقامات ارشد کشورهای آسیای میانه به ایران سفر کردند و خیلی از مسائل منطقه‌ای حل و فصل شده است. در این میان شاهد بودیم که رجب طیب اردوغان هم وارد تهران شد تا شاید بتوان از میزان اختلافات کاست. این سفر در حالی انجام می‌شود که شاهد بودیم سوریه از سال 2011 میلادی گرفتار جنگ داخلی شد و ترکیه نیز از سال 2014 به بهانه مقابله با گروه‌های مسلح کرد سوریه، بخش‌هایی از استان ادلب را تصرف کرد و تا عمق 30 کیلومتری خاک سوریه پیشروی و نفوذ کرده و بخش‌هایی از سوریه را در اشغال خود دارند. همین امر سبب شد تا حساسیت‌ها در منطقه بالا رفته و دولت سوریه در شرایط بد سیاسی با ترکیه قرار گیرد زیرا قسمتی از خاکش به اشغال نیروهای خارجی درآمده است. این موضوع امروز سبب شده تا اختلافات جدی میان کشورهای منطقه ایجاد شود و سه کشور تاثیرگذار ایران، روسیه و ترکیه به همین علت در تهران در خصوص سوریه به رایزنی پرداختند.

دولت ترکیه می‌تواند به اهداف متصور خود در منطقه دست پیدا کند؟
ترکیه در طول 5سال گذشته نقشی کاملا تخریبی در سوریه و عراق با هدف تجزیه این دو کشور ایفا کرد. به این شکل که از سال 2011 که بحران سوریه آغاز شد ترکیه به کمک برخی کشورهای عربی یک جبهه تخریبی علیه دولت و ملت سوریه تشکیل دادند و با کمک این کشور کلیه تجهیزات تسلیحاتی و لجستیکی گروهک‌های تروریستی از طریق مرز ترکیه تامین می‌شد. دلیل این امر هم این است که ترکیه تلاش می‌کند تا دولت بشار اسد را سرنگون و محور مقاومت را از صحنه مبارزه خارج کند و محور تهران، دمشق و بیروت هم قطع شود. با چنین شرایطی بخشی از شمال سوریه یعنی استان ادلب هم تجزیه می‌شود. ترکیه چشمداشت ارضی و سرزمینی نسبت به سوریه دارد. ترکیه بعد از سرنگونی رژیم صدام در سال 2003 تلاش کرد تا اقلیم کردستان را از دولت مرکزی این کشور جدا کند و در حقیقت حاشیه‌ای امن در عراق برای خودش ایجاد کند بنابراین هدف ترکیه از ورود نیرو به خاک عراق تلاش برای تجزیه این کشور به سه بخش کردنشین، شیعه نشین و سنی‌نشین است تا بتواند از رهگذر کوچک سازی عراق به نوعی بر این کشور مسلط شود و اقلیم کردستان را هم تحت کنترل خودش قرار دهد. بنابراین ترکیه از سال‌های اخیر به ویژه در 2سال گذشته نیروهایی وارد خاک عراق کرد تا از این طریق بتواند به نقش تخریبی خودش برای ایجاد جنگ داخلی و همچنین تجزیه عراق اقدام کند در ضمن بعد از اینکه روسیه وارد خاک سوریه شد و به سرکوب داعش پرداخت، ارتباط ترکیه با داعش قطع شد و البته صادرات نفت سوریه به ترکیه به دلیل حضور نیروهای روسیه هم قطع شد در حال حاضر ترکیه تلاش می‌کند تا با تسلط بر شمال سوریه به اهداف خود برسد که مشخصا در این مسیر سخت گرفتار خواهد شد.

موضع ایران در قبال تحولات اخیر در سوریه چیست؟
ایران بر این باور است که هرگونه مداخله نظامی منجر به تشدید بحران می‌شود و بر این باور است که مشکلات سوریه از درون باید حل و فصل شود. حضور نیروهای ترکیه و یا آمریکا در شمال شرقی سوریه مشخصا نمی‌تواند راهگشا باشد و بیشتر به تنش‌زایی ختم می‌شود. دولت بشار اسد در ماه‌های گذشته به گروه‌های مسلح کرد بارها اخطار داده است که باید سلاح‌های خود را تحویل دهند. به همین علت می‌توان گفت که دولت مرکزی سوریه نیز نمی‌خواهد از داخل خاکش تهدیدی علیه ترکیه صورت گیرد. در این میان یک چرخه چالش‌برانگیز ایجاد شده به این صورت که کردهای سوریه نیز تحویل سلاح خود را منوط به خروج نیروهای ترکیه از خاک سوریه کرده‌اند و به همین علت این مساله امروز تبدیل به یک گره شده است و هیچ یک از طرفین از خواسته خود کوتاه نمی‌آیند. مشخصا ایران بر این باور است که باید از مسیر سیاسی سوریه را به سمت صلح و ثبات سوق داد اما حضور نظامی گروه‌های مسلح و نظامیان ترکیه در خاک سوریه، مانع تحقق این امر است. حل و فصل این گره یکی از دستور کارهای اصلی مقامات ایران، روسیه و ترکیه در تهران بود.

آیا بحران در سوریه به سایر مسائل بین‌المللی گره خورده است؟
ایران و روسیه به عنوان دو هم پیمان قدرتمند سوریه قصد دارند از درگیری‌ها جلوگیری کنند و شرایطی را فراهم کنند تا دولت ترکیه نیروهای خود را از خاک سوریه خارج کند و لذا رجب طیب اردوغان در نشست تهران قطعا به پیشنهاد ایران به خروج نیروهای ترکیه از ادلب و همچنین دادن تضمین‌هایی برای حفظ امنیت مرزهای ترکیه و سوریه توجه خواهد کرد و این یک دستاورد کاملا راهبردی از نشست تهران خواهد بود. مساله دیگر، مساله اوکراین است با توجه به اینکه ادامه بحران اوکراین ممکن است پای قدرت‌های جهانی را به منطقه باز کند، لذا یکسری پیشنهاد برای پایان دادن به بحران اوکراین به طرف روسی ارائه شده که اگر مورد موافقت قرار گیرد، بحران اوکراین به پایان می‌رسد. زیرا ترکیه از مخالفان حمله روسیه به اوکراین است. تاثیر پایان بحران بر برخی پرونده‌ها مانند موضوع برجام بیشتر خواهد شد و این اقدام فرصتی است برای ایجاد همگرایی و پایان دادن به بحران‌ها و ایجاد وفاق و همدلی بین شمال و جنوب و کشورهای اوراسیا به وجود خواهد آمد. ضمن آنکه در نشست تهران مساله همکاری‌های تجاری، ایران و روسیه در حوزه انرژی فسیلی هم مورد بحث قرار خواهد گرفت و یک بلوک اقتصادی مشترک بین کشورهای شمال و جنوب ایجاد خواهد شد و ایران به عنوان مهم‌ترین کریدور این مجموعه و بلوک تعریف خواهد شد و نقش خود را به عنوان یک کشور محوری در حوزه‌های امنیتی، اقتصادی، نظامی و سیاسی ایفا خواهد کرد. در چنین شرایطی مشخصا هر بحران منطقه‌ای با برخی پرونده‌های دیگر در ارتباط است.

در نشست تهران راهکار خاصی برای حل بحران در سوریه پیشنهاد شده است؟

در نشست تهران مقرر شد تا دولت سوریه در قبال تشکیل کمیته مشترک نظامی با ترکیه و دادن تضمین‌های امنیتی به دولت ترکیه در راستای حفظ امنیت مرزهای مشترک، نیروهای نظامی ترکیه خاک ادلب را ترک کنند. ایران صرفا در سوریه چنین موضعی را دنبال نمی‌کند و برای مثال در بحران اوکراین نیز خواهان پایان جنگ و حل و فصل مشکلات از طریق دیپلماتیک است. در این خصوص ایران راهکارهای عملیاتی به پوتین ارائه داد که در واقع می‌توان از طریق مذاکرات و بدون حضور قدرت‌های غربی به سمتی حرکت کرد که جنگ در اوکراین خاتمه یابد. در مجموع نشست تهران یک اتفاق خوب در حوزه دیپلماسی بود که اگر طرفین به رایزنی‌ها در این نشست توجه داشته باشند، می‌تواند کمک کند تا مناقشات بین‌المللی کاهش یابد و امنیت بار دیگر به منطقه بازگردد. مشخصا در همین بستر صلح آمیز است که کشورهای درگیر مشکلات اقتصادی نیز می‌توانند به منافع بیشتری دست پیدا کنند.

آیا در ورای موضوعات مربوط به سوریه تصمیم گیری خاص دیگری در نشست تهران انجام شد؟

باید توجه داشت که تاثیرگذاری قدرت‌های فرامنطقه‌ای برای بحران‌ سازی و جلوگیری از بهره ‌برداری منصفانه از منابع طبیعی در منطقه موجب شده است تا ظرفیت‌های اقتصادی برای برخی کشورها مغفول بماند. تلاش برخی کشورها برای دست‌اندازی غیرمنصفانه به منابع فسیلی که به تحریک قدرت‌های فرامنطقه‌ای صورت می‌گیرد در سال‌های اخیر روابط دوجانبه و چندجانبه کشورهای منطقه را تحت تاثیر قرار داده است. با همکاری‌های دیپلماتیک اخیر انتظار می‌رود که تقسیم منافع اقتصادی به صورتی عادلانه انجام شود و براساس آن توسعه پایدار کشورهای منطقه خارج از رقابت‌های غیرسازنده صورت گیرد. دیدارهای سازنده و گفت‌وگوهای صریح مقامات ایران کشورهای منطقه نشان داد که ایران به عنوان محوری‌ترین کشور منطقه نقشی کاملا تاثیرگذار در ایجاد همگرایی منطقه‌ای ایفا می‌کند. موضوع دیگری که مورد توجه قرار گرفت تاکید بر ضرورت بازسازی جاده ابریشم بود که می‌تواند در سال‌های آینده یک کریدور راهبردی و پایدار بین شمال و جنوب و شرق و غرب ایجاد کند. ظرفیت بالای کشورهای آسیای میانه و جنوب قفقاز اگر به صورتی هوشمندانه مورد استفاده قرار گیرد می‌تواند یک بازار مشترک با حجم عظیم سرمایه‌گذاری فعال و پویا تشکیل دهد که این بازار قطعا انحصار تجاری برخی قدرت‌های تهاجمی را خواهد شکست. یکی از این اشتراکات موضوع سوآپ گازی است که می‌تواند انتقال گاز طبیعی را از شمال به جنوب و سپس غرب آسیا و در نهایت اروپا را به صورتی سیال و با هزینه‌های مالی کمتری فراهم کند که این امر می‌تواند زمینه همکاری‌های فرادستی دیگری را میان ایران و سایر کشورهای ساحل دریای خزر ممکن سازد. لذا برون داد این نشست‌ها صرف نظر از مسائل اقتصادی و تجاری، توافق همه جانبه برای تبدیل کردن منطقه به کانون همزیستی مسالمت ‌آمیز کشورها بود که این دستاورد زمینه‌ساز گسترش مناسبات سیاسی و امنیتی در آینده خواهد بود. از سوی دیگر جو بایدن در سفر به فلسطین اشغالی و عربستان در ایجاد یک ناتوی عبری عربی علیه ایران و محور مقاومت با شکست مواجه شد و این نشان می‌دهد که کشورهای هم‌ پیمان سنتی ایالات متحده در غرب آسیا اعتماد خود را نسبت به توانمندی‌های آمریکا برای ایجاد چتر حمایتی از دست داده‌اند. از این‌رو نشست تهران پاسخی به جریان‌سازی‌های جو بایدن علیه ایران، چین و روسیه خواهد بود که خروجی این نشست قطعا به تغییر موازنه‌های قدرت به سود ایران و محور مقاومت منجر می‌شود، زیرا فصل جدیدی از افزایش همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در آینده نزدیک گشوده خواهد شد.

* منتشر شده در روزنامه آرمان ملی -- گفت وگو کننده: پورحسین/ دوشنبه ۳ مرداد ۱۴۰۱