چندین دهه است که صنایع دخانی عمدا و با روش های استراتژیک، تهاجمی و اغوا کننده سعی در  جذب جوانان به سمت مصرف دخانیات و محصولاتی با ترکیب نیکوتین دارند.   اسناد داخلی این صنایع حاکی از آنست که تحقیقات وسیع و  محاسبه شده ای را با هدف جذب نسل جوان به سمت مصرف کنندگان دخانیات انجام داده اند. از طراحی محصول گرفته تا کمپین های بازاریابی که همگی با هدف جایگزین کردن میلیون ها  نفر که هر ساله در اثر بیماری های ناشی از مصرف دخانیات جان باختند با مصرف کنندگان جوان و جدید انجام شده است.

مواد دخانی فقط منحصر به سیگار نیست و در واقع هر ماده و یا فرآوردهای که تمام یا بخشی از ماده خام تشکیل دهنده آن، گیاه توتون و یا تنباکو یا مشتقات آن باشد) به استثنای مواد دارویی مجاز ترک دخانیات به تشخیص وزارت بهداشت(جزو دخانیات محسوب شده و خطرات مصرف سیگار را دارد. بنابراین توتون و تنباکوی مورد استفاده در پیپ، قلیان، چپق و یا مواد دخانی بدون دود نظیر تنباکوی جویدنی، مکیدنی و یا انفیهای) ناس توتون و تنباکوی مورد استفاده در پراگ و غیره(نیز جزء مواد دخانی محسوب می شوند.

توتون همراه با کاغذ و فیلتر و برخی افزودنیها، مواد تشکیل دهنده اصلی سیگار هستند. سوختن این مواد با هم موجب پدید آمدن بیش از ۷۰۰۰ ماده سمی و ۷۰ ماده سرطانزا میشود. شواهد علمی نشان میدهد که مصرف انواع محصوالت دخانی) شامل سیگار، پیپ و قلیان(به هرشکلی مضر بوده و باعث مرگ و میر و ناتوانی میشود. استعمال دخانیات عامل بروز ۹۰ درصد سرطانهای ریه، ۸۰ درصد برونشیت مزمن و ۲۵ درصد بیماریهای ریوی است.

شعار سازمان جهانی بهداشت در سال جاری با عنوان " تعهد برای ترک دخانیات" ( Commit to quit )  اعلام شده است و در این راستا مقرر است، فعالیت ها و اقدامات برای افزایش آگاهی عمومی، به خصوص جوانان، در خصوص تاثیرات مضر مصرف دخانیات، از سرطان تا بیماری های تنفسی مزمن، اهمیت کاهش و ترک مصرف دخانیات و همچنین خطرات مواجهه با دود دست دوم و سوم، تمرکز یابد.

  طبق آمار بین ۱۲ تا ۱۵ میلیون نفر در ایران سیگاری هستند و سالانه این افراد ۶۵ میلیارد نخ سیگار را با هزینه حدود ۳ هزار و ۲۵۰ میلیارد تومان دود می کنند که میزان یارانه یک ماهه جمعیت ۸۰ میلیون نفری کشور است.

سیگار سالانه جان ۶ میلیون نفر در جهان را می گیرد و مصرف روزانه سیگار در مازندران بین گروه های سنی پسران ۱۸ تا ۲۴ سال  درشهر و روستا و مردان شهری ۵۵ تا ۶۴ سال بیشتر و مصرف تنباکو در پسران ۲۵ تا ۳۴ سال شهری و مردان ۴۵ تا ۵۴ سال روستایی بیشتر است.

درسیگار ۴۳ نوع ماده سرطانزا وجود دارد، می توان بیان کرد: سیگار در ابتلا به سرطان های ریه، گلو، لب و دهان، حلق، مثانه، لوزالمعده، معده و دهانه رحم نقش دارد و با افزایش سن و استعمال دخانیات خطر ابتلا به بیماری های گوناگون در افراد بیشتر می شود.

مواد موجود در سیگار، ضربان قلب و فشار خون را بالا می برد و خطر سکته های قلبی و مغزی را بیشتر می کند.

ابتلا به انواع بیماری ها در افراد سیگاری مبتلا به دیابت بیشتر از سایر افراد است. افراد سیگاری مبتلا به برونشیت مزمن در معرض خطر ابتلا به بیماری مزمن انسدادی ریه قرار دارند و براین اساس باید هر چه سریع تر اقدام به ترک این عادت کنند.

• قلیان خطرناکتر از سیگار:

بر خلاف بسیاری عقاید و باورهای سنتی، دود منتشرشده از قلیان حاوی مقادیر بی شماری مواد سمی است، این مواد به عنوان عوامل بروزفشار خون بالا، سرطان ریه، بیماری های قلبی عروقی و سایر بیماری ها شناخته شده اند که نیکوتین موجود در دود حاصل از مصرف قلیان همانند سایر مواد دخانی اعتیادآور است و مصرف متناوب آن ایجاد وابستگی می کند.

میزان گاز مونوکسید کربن، فلزات سنگین و ترکیبات شیمیایی سرطان زا منتشرشده از احتراق ذغال یا مواد ایجاد کننده حرارت در قلیان در مقایسه باسیگار، به مراتب بیشتر و آثار سوء آن نیز چه برای مصرف کنندگان و چه برای افراد در معرض دود تحمیلی فراتر است.

مخاطرات مصرف کنندگان دخانیات در مواجهه با کرونا :

 انتقال بیماری هنگام استفاده از قلیان مشترک :  احتمال ابتلا به بیماری های منتقله از طریق دهان و دستان آلوده در اثر استفاده مشترک از قلیان همچون سل و هپاتیت نیز دور از ذهن نیست، استفاده از مواد معطر شیمیایی در تنباکوهای به اصطلاح میوه ای با دارابودن مقادیربالایی از مواد آروماتیک حلقوی سرطانزا نظیر بنزن در کنار انواع سموم شیمیایی، باکتری وقارچ های بیماریزا و همچنین فلزات سنگین، خطرات مصرف قلیان را صد چندان کرده است.

مصرف قلیان در محیط‌های عمومی به علت استفاده مشترک موجب خطر انتقال ویروس کرونا در محیط‌های اجتماعی می‌شود و از طرفی عبور دود قلیان از مسیر مشترکی که در ساختار قلیان وجود دارد شامل قسمت دهانی، شلنگ و جام موجب بقا و انتقال میکروارگانیسم‌های منتقل شده از افراد مصرف‌کننده در این قطعات می‌شود.

  مصرف دخانیات و قرار گرفتن در معرض دود دست دوم و تأثیرآن به ابتلاء به بیـماری‌های قلبی و عروقی بر کسی پوشیده نیسـت. یکی از شایعـترین علایم مصـرف دخانیات در دستگاه تنفسی، سرفه دایمی است. وجود یک سرفه خشـک و آزار دهنده نشان مشـکل در ناحیه گلو است و اگر با گرفتـگی و خشونت صدا همراه شود شـاید اولیـن مرحله سـرطان حنـجره باشد.

دود دخانیات باعث آسـیب پرزهای ریه و در نتیـجه باعـث بوجود آمدن مشـکلات و بیماریـهایی مانند برونشیت یا سرفه های شدید میشودکه میتواند برای همیشه در فرد مصرف‌کننده دخانیات باقی بماند. همچـنین ترکیبات دود دخانیـات باعث آسیب فاگوسیتها (نوعی گلبول سفید) و به دنبال آن بیماری آمفیزم میشود. آمفیزم یک بیماری مزمن است که طی آن کیسه های کوچک هوایی ریوی (آلوئولها) تخریب میشوند و توانایی ریه ها برای جذب اکسیژن و دفع دی اکسیدکربن کاهش می‌یابد. در نتیجه تنفس دشوار میشود.

 صدمات وارده از دود مواد دخانی تنها به ریه ختم نمیشود بلکه مصرف دخانیات باعث ایجاد سرطان در دهان، بینی، گلو، نای و... نیز میشود. طبق شواهد موجود ویروسی که باعث بیماری کووید - ۱۹ می‌شود هم با ایجاد آسیب‌های قلبی عروقی حاد و مزمن همراه است. بنابراین مصرف دخانیات یک عامل خطر برای پیشرفت کووید - ۱۹ است و میزان بروز علائم شدید بیماری و نیاز به دستگاه تهویه مکانیکی و بستری در بخش مراقبت‌های ویژه یا مرگ را افزایش می‌دهد.

   مصرف دخانیات به عنوان یک عامل خطر برای هرگونه عفونت دستگاه تنفسی به شمار می‌رود و ویروسی که بیماری کووید - ۱۹ را ایجاد می‌کند نیز در درجه اول سیستم تنفسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین مصرف‌کنندگان دخانیات در معرض خطر شدید عوارض ناشی از ابتلاء به ویروس کرونا هستند.

 تخریب سیستم ایمنی با دخانیات : در واقع کمتر کسی شک می‌کند که شواهد قانع کننده‌ای وجود ندارد که ثابت کند استعمال دخانیات یک عامل خطرناک برای ابتلا به COVID-۱۹ است. تأکید شده است که سیگار کشیدن، ظرفیت سیستم ایمنی بدن را برای مقابله با عفونت، تضعیف می‌کند و انتظار می‌رود که افراد سیگاری به ویژه در معرض بیماری تنفسی جدید باشند. یک بررسی منتشر شده در ۲۰ مارس، با استفاده از مطالعاتی که در بیمارستان‌ها در چین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت، نتیجه گرفت که «سیگار کشیدن به احتمال زیاد با پیشرفت و پیامدهای منفی COVID-۱۹ مرتبط است». استعمال دخانیات همچنین با سایر شرایط از جمله دیابت همراه است که ممکن است وضعیت COVID-۱۹ را بدتر کند. بنابراین، در ابتدا یک انتظار منطقی وجود داشت که استعمال سیگار ممکن است یک عامل خطر قابل توجه باشد.

•    توصیه ها:  

 توصیه  به جوانان این است که به سمت مصرف مواد دخانی نروند. مصرف سیگار کم کم تبدیل به عادت مخربی می شود که ترک کردن آن گاهی سخت است.

به دلیل تاثیر مصرف انواع تنباکو بر تشدید تولید بزاق دهان و دفع بزاق در محیط‌های عمومی موجب می‌شود که در صورت مبتلا بودن فرد به بیماری کووید۱۹، این بیماری به شدت انتقال یابد. البته در کشور ایران تولید و مصرف انواع سیگارهای الکترونیکی و تنباکوهای بدون دود ممنوع است.

بیماری کووید-۱۹ به ریه‌ها حمله می‌کند، ممکن است  کسانی که سیگار می‌کشند  در معرض جدی خطر ابتلا به این بیماری قرار داشته باشند.

هنگامی که ریه‌های فردی که سیگار  استعمال می‌کنند در معرض آنفلوانزا یا عفونت‌های دیگر قرار بگیرد نسبت به افرادی که سیگار نمی‌کشند بسیار بیشتر تحت تاثیر قرار می‌گیرد و تخریب می‌شود زیرا سیگار تاثیر جدی بر روی ریه‌های این افراد دارد.

احتمال اینکه یک فرد به بیماری کووید-۱۹ حاد مبتلا شود و در شدیدترین حالت فوت شود در بین افرادی که سیگار استعمال می کنند  ۱۴ برابر بیشتر است.

احتمال ابتلا به عفونت کرونایی در مصرف کنندگان دخانیات که ترک کرده‌اند، کمتر است؛ زیرا عدم مصرف دخانیات به کاهش لمس دهان توسط انگشتان کمک می‌کند.

 این امکان وجود دارد که افراد سیگاری در حال ترک  در صورت آلوده شدن شرایط را بهتر مدیریت کنند، زیرا ترک مصرف دخانیات تأثیر مثبت فوری بر افزایش عملکرد ریه و قلب و عروق دارد و این پیشرفت‌ها تنها با گذشت زمان افزایش می‌یابد.

 مصرف کنندگان دخانیات می‌توانند ناقلین بالقوه بیماری کرونا باشند و بعضا تشخیص بیماری کروناویروس در این افراد به دلیل توجه نکردن فرد به علائم بیماری از جمله سرفه، را جدی نگیرند  اقدام به ترک مصرف دخانیات کمک بزرگی به سلامت فرد و جامعه می‌کند.

مردم می توانند با متوقف کردن استعمال دخانیات، در حمایت از خود در برابر ویروس کرونا سهم بسزایی داشته باشند – حتی اگر این بیماری همه گیر به راحتی سپری شود

اگر با بعضی از افراد سیگاری زندگی می کنید، تحت تاثیر سیگار  ‌قرار می گیرید. ترک سیگار و یا دور شدن از آن محیط، به شما در محافظت از خود، اطرافیان و به طور بالقوه به کاهش فشار به نظام سلامت و بهداشت نیز کمک خواهد کرد.

افرادی که به طور منظم و سالها سیگار می کشند، احتمالاً فشار خون بالا، بیماری ایسکمیک قلب، مشکلات گردش خون و بیماری مزمن ریه (آسیب ریه و کاهش ظرفیت ریه) بیشتری دارند، که همه آنها خود عوامل خطر زا برای کووید-۱۹ هستند. ”

 گروه های “آسیب پذیر”، یعنی افرادی که شرایط جسمانی مانند بیماری های قلبی عروقی، تنفسی و دیابت دارند، به احتمال زیاد سیگاری یا سیگاری سابق هستند. این ممکن است نشان دهد که افراد سیگاری در معرض خطر ابتلا به واکنش های شدید به ویروس کرونا قرار دارند.

از آنجا که استعمال دخانیات بیشتر باعث افزایش آسیب پذیری می شود، لازم است که از افراد سیگاری باردار برای ترک سیگار حمایت شود.

 این نگرانی وجود دارد زمانی که افراد در خانه خود ایزوله می شوند، کودکان و افراد غیر سیگاری در صورت داشتن فرد سیگاری در خانه، در معرض خطر دود دست دوم باشند. قرار گرفتن در معرض دود دست دوم خطر قابل توجهی برای سلامتی دارد.

انتظار می رود به دلیل اینکه افراد سیگاری از قبل احتمال ابتلا به بیماری های قلبی و عروقی و تنفسی را دارند، سیگار کشیدن یک عامل خطر زا برای ابتلا به این بیماری باشد.

خطر واقعی در ریه و سیستم های تخریبی نهفته ای است که کووید-۱۹ مسبب آن است و به ریه آسیب می رسانند. این امر باعث می شود افراد در برابر عفونت های باکتریایی و ویروسی ثانویه، آسیب پذیر شوند. مشخص است که آسیب ریه چنین کاری می کند. آنگاه مقاومت آنتی بیوتیکی موثر خواهد بود.

• نقش خانواده ها در پیشگیری از مصرف دخانیات :

 همانطور که گفته شد بسیاری از رفتارهای غیربهداشتی از سنین پایین و متاثر از فرهنگ خانواده شکل میگیرد. خانواده با انتخاب تفریحات مناسب و الگوهای رفتاری سالم میتواند آینده سالم فرزندان خود را تضمین کند. برای این کار برای حفاظت از خود و عزیزانمان باید منزل و وسیله نقلیه خود را عاری از دخانیات کنیم از مردم بخواهیم که در اطراف ما و عزیزانمان، سیگار و هیچگونه مواد دخانی اعم از پیپ، قلیان و ... مصرف نکنند.

از عدم مصرف هر گونه مواد دخانی در مهد کودک و یا مدرسه و یا محل نگهداری فرزندانمان مطمئن شویم.  رستورانها، مکانهای تفریحی و اماکن عمومی را انتخاب کنیم که عاری از دخانیات باشند. اگر با فردی زندگی میکنیم که دخانیات مصرف می‌کند و مایل به ترک آن نیست، از او بخواهیم که خارج از فضای منزل مصرف کند. هر چند این کار مشکل مواجهه با دود تحمیلی را از بین نمیبرد ولی آن را به میزان زیادی کاهش میدهد. فردا برای ترک دخانیات دیر است همین امروز با مراجعه به کلینیک‌های مشاوره ترک دخانیات خود و خانوادهامان را از عوارض مرگبار دخانیات حفظ کنیم. الگوی مناسبی برای فرزندان خود باشیم و هرگز بر خلاف گفته خود عمل نکنیم. به صحبتهای فرزندانمان خوب گوش کنیم.

با لبخند، تکان دادن سر و استفاده از جملات مثبت نظیر"چقدر جالب، من این را نمیدانستم"و ... آنها را به گفتگوی بیشتر تشویق کنیم. از قبل، خود را برای پاسخگویی به سواالات کنجکاوانه فرزندانمان آماده کنیم.  ممکن است روزی از ما بپرسند که آیا تاکنون دخانیات مصرف کردهاید؟ این فرصت خوبی است که علت عدم مصرف قبل خود را به زبان فرزندمان به آنها منتقل کنیم یا اگر احیانا مصرف کرده ایم علت گرایش خود را به دخانیات و سپس کنار گذاشتن آن را به ایشان بگوییم و این‌که حاال چرا میخواهیم ایشان اشتباه ما را تکرار نکنند.

باید به یاد داشته باشیم که نباید مسایل را بیش از اندازه تشریح کنیم تا مبادا کنجکاوی آنها برانگیخته شود . با تقویت قدرت اعتماد به نفس، تصمیم گیری و از بین بردن افسردگی و کمرویی فرزندان، آنها را در برابر شرایط آسیب زا مقاوم سازیم. چگونه از خود و دیگران در برابر دود دست دوم محفاظت کنیم؟ بازکردن پنجره، نشستن در یک ناحیه مجزا یا استفاده از کولر، تهویه هوا یا یک فن نمیتواند مشکلات ناشی از قرارگرفتن در معرض دود دست دوم را از بین ببرد.

لازم است برای حفاظت از خود و دیگران اقدامات زیر را انجام دهیم :  مطمئن شویم که خانه و ماشین ما عاری از دود دخانیات است.  مطمئن شویم که مرکز مراقبت یا مدرسه کودک ما عاری از دود دخانیات است.  رستورانها و سایر مراکز تجاری را انتخاب کنیم که استعمال دخانیات در آنها ممنوع است. از مراکز تجاری برای ممنوع بودن دخانیات تشکر کنیم. بگذاریم مالکین کسب و کارهایی که در آنها دخانیات ممنوع نیست بدانند که دود دست دوم برای سلامت ما و دیگران مضر است.  به کودکان خود بیاموزیم که از دود دست دوم فاصله بگیرند.

 اگر بارداریم یا خود و یا کودکمان دارای بیماری تنفسی یا بیماری قلبی هستیم، از قرارگرفتن در معرض دود دست دوم خودداری کنیم. درباره خطرات دود دست دوم با پزشک یا مراکز ارایه دهنده خدمات بهداشتی، صحبت کنیم.  بیشترین تأثیر دود دست دوم در کودکان زیر ۵ سال دیده میشود . کودکانی که هر روز به طور مداوم در خانه در معرض دود دست دوم قرار میگیرند، در مقایسه با کسانی که در معرض این دود نیستند، ۱۰ درصد بیشتر دچار سرماخوردگی و بیماریهای حاد تنفسی و ۴۰ درصد بیش از کودکان دیگر به بیماریهای عفونت گوش میانی مبتلا میشوند.  دود دست دوم نه تنها بر سلامت جسمی کودکان اثر میگذارد، بلکه در قابلیتهای شناختی ـ آموزشی و موفقیت دانشگاهی آنها نیز اثرگذار است. نتایج یک تحقیق نشان میدهد که کودکانی که در معرض سطح بالای دود دست دوم قراردارند، نمره های پایینتری در درسهای خواندنی، ریاضی و حل مساله میگیرند.

 این کودکان در مقایسه با سایر کودکان ، دو برابر بیشتر احتمال دارد که در خلال نوجوانی خود به مصرف دخانیات مبتلا شوند.  بهداشت فردی ، تغذیه سالم ، فعالیت بدنی منظم ، سلامت روان ، مهارت های زندگی  دخانیات و مواد ،  بهداشت باروری محیط کار و زندگی ، پیشـگیـری از بیماریهای واگیر ، پیشگیری از حوادث و مـدیریت بالای دخانیات و موادو قوانین مناسب و سازنده مشخصی را در خانواده وضع کنیم و برای سرپیچی از آن تنبیهات مناسبی در نظر بگیریم و قاطعانه آنها اجرا نماییم.  سعی کنیم در زمان غذا خوردن، همة اعضای خانواده را دور هم جمع کنیم.  فرزندان خود را قبل از رسیدن به سنین بحرانی نسبت به مضرات و عواقب ویرانگر مصرف دخانیات آگاه کنیم.

 از چگونگی دوستیابی و معاشرت فرزندان خود با دیگران آگاه باشیم. با والدین دوستانشان ارتباط برقرار کنیم.  از حضور والدین درصورتی که به منزل دوستشان رفتند در منزل مطمئن شویم و به حضور سایر اعضای خانواده اکتفا نکنیم.  به نحوه خرج کردن پول توسط فرزندانمان اهمیت بدهیم.  برای اوقات فراغت آنها برنامه ریزی کنیم. همواره آنها را به مطالعه ، ورزش و تفریحات سالم ترغیب نماییم و زمینة این امور را برایشان فراهم کنیم.  آنها را به رعایت اصول مذهبی و انجام فرایض دینی تشویق کنیم. اگر میخواهیم مانع پویایی و رشد جسم و روان فرزندانمان نشویم، از انتقاد غیرسازنده ، تمسخر و شرمنده کردن آنها  بپرهیزیم. به خصوص در مقابل دیگران ، فرزندانمان را به خاطر رفتارهای مثبت آنها تشویق کنیم.  در موقعیتهای بحرانی، فشارها و تنشهای روحی، راهنما و همراه فرزندان خود باشیم.

 مسئولیت و تکلیفی به فرزندان خود بدهیم که با توان آنها متناسب باشد.  همواره در نظر داشته باشیم که خانواده ها در زمینة پیشگیری از استعمال دخانیات، نقش بسیار مؤثرتری بر عهده دارند.  به منظور پیشگیری از ابتلای فرزندانمان به مصرف دخانیات ، قدرت نه گفتن را در آنها تقویت کنیم . به هیچ عنوان خطر مصرف قلیان را دست‌کم نگیریم و با پرهیز از مصرف قلیان و ذکر عوارض و بیماریهای آن الگوی سالمی برای فرزندانمان باشیم.

مهندس زهرا حاجیان کارشناس مسئول بهداشت محیط – شبکه بهداشت و درمان گرمسار