ندا اظهری، مترجم: مطالعات جدید صورت‌گرفته در حوزه آموزش عالی بیانگر این است که پدیده رشد دانشگاه‌ها در جوامع جهان سوم در سال 2013 شروع به توقف کرده است. کارشناسان کاهش هزینه‌ها در چین و فروپاشی قیمت نفت را اصلی‌ترین عامل آن عنوان و بر این نکته تاکید کرده‌اند که روزهای طلایی آموزش عالی در دنیا سپری شده است. از این رو کشورهای مختلف در کنفرانسی که به‌تازگی در بارسلون برگزار شده، گردهم آمده‌اند تا نسبت به تغییر شکل ایده‌ها و شیوه‌های آموزش عالی برای برقراری تضمین‌شده توسعه پایدار در کره زمین و بشریت بحث و گفت‌وگو کنند و نقشه‌راه مشترکی را برای آموزش عالی تا سال 2030 ارائه دهند.

   عصر طلایی رو به افول است
چین به‌عنوان موتور بزرگ رشد آموزش عالی شناخته می‌شود که پس از ریاست‌جمهوری شی جین پینگ در سال 2013، از هزینه‌های خود عقب‌نشینی کرد. بودجه سالانه حدود 15 درصد رشد داشت و سپس ناگهان به حدود دو درصد کاهش یافت. این میزان رشد تفاوت عظیمی را در اقتصاد آموزش عالی جهان به‌جا می‌گذارد. سال بعد از آن، به‌دلیل سقوط قیمت نفت گروهی از کشورهای با مخارج بالا ازجمله عربستان‌سعودی، نیجریه و اندونزی از مخارج خود عقب‌نشینی کردند. به‌نظر می‌رسد افراد به سال‌های 2006 تا 2013 به‌عنوان سال‌های طلایی برای کشورهای جهان سوم نگاه می‌کنند و مشکلی که وجود دارد، این است که گویا این برهه طلایی به پایان رسیده است. در چند ماه گذشته، موسسات، دانشجویان و مساله تامین بودجه مورد بحث برخی کارشناسان در خلال یک وبینار قرار گرفته است. این وبینار که به موضوع ثبت‌نام و تامین مالی آموزش عالی در دنیا پرداخته، پیروزی‌ها، چالش‌ها و شکاف رو به رشد بودجه بین مناطق را مورد بررسی قرار داده است.
برخی کارشناسان بر این باورند پیش از این هیچ‌پژوهشی، ثبت‌نام دانشجویان و بودجه‌های آموزش عالی را در سطح جهان و حتی کشوری مورد تجزیه و تحلیل قرار نداده بود. این امر موجب قیاس در سطح کشوری در محدوده گسترده‌ای از کشورها می‌شود. مساله فوق تاثیر بسزایی روی توانایی سیاستگذاران در کشورهای جهان سوم دارد تا بتوانند مواردی را برای قیاس در دنیای واقعی پیدا کنند. البته در بسیاری از این کشورها داده‌های قدرتمند و قابل‌قیاسی وجود ندارد، بنابراین مردم به‌اجبار از سیاست‌های قیاس‌کننده نامناسب از سایر نقاط جهان استفاده می‌کنند.

   گرایش‌ها در آموزش عالی
پژوهش‌های در زمینه همکاران استراتژی آموزش عالی (HESA) رشد بالایی را از سال 2006 در آموزش عالی جهانی به ثبت رسانده است. شمار دانشجویان از مرز 200 میلیون عبور کرده و تعداد موسسات آموزشی در‌حال‌حاضر به حدود 90 هزار رسیده است. این گزارش به بررسی 56 کشوری پرداخته که 90 درصد سیستم آموزش عالی جهان را دربرمی‌گیرند. تنها سه کشور چین، آمریکا و هند همراه با یکدیگر 47.7درصد از نمونه همکاران استراتژی آموزش عالی معادل  208.6میلیون دانشجو در سال 2018 را شامل می‌شدند و میزبان 54 درصد دانشگاه‌ها و کالج‌های جهان بودند که در این میان تنها هند 46 درصد از این تعداد را به خود اختصاص داده بود. چین و هند درکنار هم، بیشترین میزان رشد دانشجویان جهان را شامل می‌شدند. ثبت‌نام دانشجویان هندی از سال 2006 تا 2018 تا حدود 20 میلیون نفر افزایش یافت، درحالی‌که ثبت‌نام دانشجویان چینی در این برهه زمانی تا 18.4میلیون نفر رشد داشته است. درمجموع این دو کشور 54 درصد افزایش ثبت‌نام دانشجویان کشورهای جهان سوم را به خود اختصاص داده‌اند.
در این حال هند با افزایش شمار موسسات آموزشی از 17973 به 40222، 74 درصد رشد جهانی این موسسات، اصلی‌ترین عامل رشد تعداد موسسات آموزشی در دنیا محسوب می‌شود. درواقع بحث اصلی، رشد بی‌امان آموزش عالی در کشورهای جهان سومی است. بین سال‌های 2006 تا 2013- 2012، روزهای رو به رشدی بوده‌اند و بسیاری از رشدها به چین برمی‌گردد. رونق محصول به نفع بسیاری از کشورها تمام شده و دولت‌ها به‌طور اتفاقی دریافته‌اند که می‌توانند بودجه کافی برای رشد سریع‌تر تعداد دانشجویان و افزایش هزینه‌های هر دانشجو و بهبود وضعیت پژوهشی را در پیش گیرند. جای تعجب نیست که زمانی کشورهای جهان سوم در رتبه‌بندی‌های جهانی حضور داشتند و حتی نوع دیدگاه اینها مانند کشورهای پیشرفته دنیا بود. زمانی که چین تصمیم گرفت جایگاهی در رده‌بندی‌های جهانی پیدا کند، برنامه‌ریزی‌هایی را برای دستیابی به دانشگاه‌های کلاس جهانی در پیش گرفت.
افت ثبت‌نام دانشجویان در دانشگاه‌های غربی با افزایش شمار دانشجویان در کشورهای جهان سومی در تناقض است. کشورهای غربی درحال‌حاضر به نرخ ناخالص تحصیلات عالی در حدود 70 درصد رسیده، درحالی‌که به‌عنوان مثال آفریقا تنها با 11 درصد فاصله زیادی با آنها دارد و باید به‌سرعت به این میزان برسد. اما آنچه در پس این تفاوت‌ها اتفاق می‌افتد باید مورد توجه قرار گیرد: کشورهای غربی همچنان به نیروهای کارآزموده به‌ویژه در زمینه‌های حرفه‌ای نیاز دارند. بررسی‌ها نشان می‌دهد که رشد آموزش عالی در تمام پنج منطقه کشورهای جهان سوم اتفاق افتاده اما این رشد به یک اندازه نبوده است. نرخ رشد در آفریقا طی 12 سال با 153 درصد، بالاترین رشد را داشته است. علاوه‌بر هند، کامرون، بورکینا فاسو، نیجریه، کنیا، اتیوپی، غنا، ویتنام و ترکیه با افزایش بیش از دو برابری موسسات آموزش عالی روبه‌رو بوده‌اند.
آسیای شرقی یکی از بالاترین میزان رشد آموزش عالی را تجربه کرده، به‌طوری‌که میزان ثبت‌نام دانشجویان با رشد 66 درصدی به 62.1 میلیون نفر رسیده است. آسیای جنوبی نیز با رشد مشابهی از 16.4میلیون مورد ثبت‌نام به 40.5میلیون نفر رسیده که با رشد 140 درصدی مواجه شده است. نرخ ثبت‌نام دانشجویان در آمریکای لاتین 73 درصد، در خاورمیانه و شمال آفریقا تا 103 درصد و در آفریقا 124 درصد رشد داشته است. میزان ثبت‌نام‌ها در سطح کشوری در 14 کشور بیش از دو برابر و در 6 کشور اتیوپی، کنیا، بورکینافاسو، تانزانیا، بنگلادش و ترکیه سه‌برابر شده است. تایلند تنها کشور جهان سومی است که کاهش میزان ثبت‌نام دانشجویان را تجربه کرده است. رشد نسبتا سریع در میزان ثبت‌نام‌ها در آسیای جنوبی و آفریقا تا حد زیادی منعکس‌کننده نرخ پایین ثبت‌نام پایه در مناطق است. به‌رغم افزایش قابل‌توجه ثبت‌نام، این مناطق به نسبت سایر مناطق در کشورهای جهان سوم جایگاه خود را از دست داده‌اند. ترکیه با 78 درصد رشد، افزایش قابل‌توجهی در میزان ثبت‌نامی‌ها داشته است. برخی کشورها ازجمله پرو، عربستان‌سعودی، شیلی، الجزیره و چین با افزایش بیش از 25 درصدی رشد ثبت‌نام‌ها روبه‌رو بوده‌اند.

    کنفرانس جهانی چه پیامدهایی دارد؟
اینکه آموزش عالی چگونه می‌تواند با چالش‌های جهانی و بومی مانند توسعه پایدار سازگار شود، در دستور کار این کنفرانس قرار گرفته است. از مسائل کلیدی دیگری که در این کنفرانس مطرح شده، می‌توان به چگونگی حمایت از تحرک بین‌المللی و این مورد اشاره کرد که موسسات آموزش عالی چگونه می‌توانند برای تبدیل شدن به موسسات یادگیری مادام‌العمر سازگار شوند. به‌عبارتی هدف از برگزاری این کنفرانس ایجاد نقشه‌راهی برای یک‌دهه آینده آموزش عالی در سطح جهانی و انعکاس جایگاه فعلی آن است و اینکه قرار است آموزش عالی در سال 2030 در بحث توسعه پایدار به کجا برسد. دستور کار آموزش عالی برای سال 2030 شامل 17 هدف توسعه پایدار سازمان ملل و 169 هدف تعیین‌شده برای دستیابی به آنهاست که توسط 193 کشور عضو سازمان ملل در سال 2015 مورد توافق قرار گرفت. طرح کنفرانس جهانی آموزش عالی (WHEC2022) ماحصل دوسال گفت‌وگوی آزاد با هر سازمان غیردولتی مرتبط با آموزش عالی، شبکه‌های دانشگاهی، کنفرانس‌های دانشگاهی، گروه‌های دانشجویی، گروه‌های دانشگاهی، موسسات و شرکای چندجانبه مانند بخش خصوصی و جامعه شهری است اما اساسا این گفت‌وگوها از سوی دانشگاهیان، محققان و دانشجویان برگزار می‌شود.
با 235 میلیون دانشجویی که در آموزش عالی جهان ثبت‌نام کرده‌اند، این تعداد در دو دهه گذشته بیش از دو برابر شده و احتمالا در دهه آینده بار دیگر به رشدی دو برابری خواهد رسید که باعث گسترش دسترسی به آموزش عالی و درعین‌حال تمرکز روی اطمینان از ارائه کیفیت خوب می‌شود. در میان پرسش‌هایی که در این کنفرانس مطرح شده، این موضوع مطرح می‌شود که با توجه به چنین تقاضای رشدی، آیا می‌توان از کیفیت آموزش عالی که با چالش‌های معاصر مانند توسعه پایدار سازگار باشد، اطمینان حاصل کرد؟ اینکه چگونه می‌توان از نقل‌وانتقال دانشجویان بین‌المللی حمایت کرد و اینکه از همه‌گیری کرونا چه درس‌هایی می‌توان گرفت؟

مهم‌ترین موضوعات حول‌ محور آموزش عالی
کارشناسان حوزه آموزش عالی در این کنفرانس جهانی براساس درس‌ها و تجربیاتی که طی دوسال گذشته در دنیا به‌دست آورده‌اند، سیستم‌هایی را طراحی می‌کنند که قدرتمندتر بوده و از انعطاف‌پذیری بالاتر برخوردار باشند. این کنفرانس برای طراحی و توسعه نقشه‌راهی برای آموزش عالی دنیا تا سال 2030، روی 10 موضوع تمرکز کرده است: تاثیر کووید- 19 روی آموزش عالی؛ آموزش عالی و اهداف توسعه پایدار؛ دربرگیری؛ کیفیت و ارتباط برنامه‌ها؛ انتقال دانشگاهی؛ نوع اداره کردن؛ اداره امور مالی؛ تولید داده و دانش؛ همکاری و مشارکت بین‌المللی و آینده آموزش عالی. گروه‌های متخصصان فنی برای هر بخش موضوعی مقالاتی را در دوسال گذشته ارائه داده‌اند تا از این طریق بتوانند ایده‌هایی را که برای ارائه نقشه‌راه آموزش عالی تا سال 2030 موردنیاز است، تغذیه کنند. درواقع این کنفرانس فرصتی طلایی برای عمیق‌تر و بیشتر کردن تلاش برای تولید دانش، گفت‌وگوی سیاسی، تبادل و شبکه‌سازی به‌شمار می‌رود.

   تغییر سریع اقتصادهای دنیا
به گزارشuniversity world news  در میان موضوعاتی که در قالب این کنفرانس مورد بحث قرار گرفته‌اند، می‌توان به تاثیر چالش‌های فعلی در دنیا بر سر سیستم‌های آموزش عالی و واکنش این سیستم اشاره کرد. این واکنش‌ها شامل تغییر سریع اقتصادها، توسعه فنی، روندهای جمعیتی، مصرف انبوه، افزایش انتقال و مهاجرت و نیز تهدیدهای اجتماعی و ریست محیطی و اشکال مختلف درگیری‌ها می‌شوند. بخشی از این کنفرانس همچنین روی تحول دیجیتال ازجمله ظهور هوش مصنوعی، افزایش آموزش و یادگیری شبکه‌ای و توسعه کلان داده تمرکز کرده است که تمام جنبه‌های زندگی و کار را مختل می‌کند. آموزش عالی هم روی تمام این جوانب تاثیر می‌گذارد و هم این تحول را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. توجه ویژه‌ای به تاثیر همه‌گیری کرونا می‌شود که تغییرات بزرگی را در ارائه آموزش عالی با تغییر اجباری به آموزش آنلاین ایجاد کرده که به‌نوبه خود مستلزم توسعه روش‌های جدید آموزش و یادگیری بوده و آن را وادار کرده اما همچنین نابرابری‌ها به‌دلیل دسترسی نابرابر نسبت به پهنای باند یا وای‌فای، لپتاپ یا حتی برق در برخی مکان‌ها را افزایش داده است.

   افزایش انتقال‌های دانشجویی
6 میلیون نفر از جمعیت دانشجویی جهان در خارج از کشورهای خود تحصیل می‌کنند و انتظار می‌رود این تعداد تا سال 2025 به مرز هشت میلیون نفر افزایش یابد اما چهارچوب‌هایی بین‌المللی برای حمایت از نقل‌وانتقال‌ها نیاز است که نه‌تنها دارایی تحصیلی برای دانشجویان به‌شمار می‌رود، بلکه تقویت‌کننده‌ای برای به اشتراک‌گذاری دانش و درک متقابل است. در جلسات سطح بالایی که در کنفرانس بارسلونا برگزار شد، یونسکو از کشورهای عضو خواست تصویب کنوانسیون جهانی به‌رسمیت شناختن مدارک تحصیلی مربوط به آموزش عالی، نخستین معاهده سازمان ملل برای تقویت همکاری بین دانشگاهی و تحقیقات آکادمیک فرامرزی را دنبال کنند.

   نقشه‌راهی تا رسیدن به 2030
بخش نهایی این کنفرانس جهانی ترسیم نقشه‌راهی برای آموزش عالی جهانی تا رسیدن به سال 2030 است که براساس آن، دولت‌ها و موسسات بتوانند تصمیم‌گیری کنند که چگونه خود را با سیاست‌ها و برنامه‌های اتخاذشده درطول این مسیر سازگار کنند. در این نقشه‌راه به موضوعات مختلفی پرداخته شده است:  دموکراتیک کردن دسترسی‌ها که حق آموزش عالی را از طریق دسترسی عادلانه، تامین مالی و پایدار را فراهم می‌کند. تقویت تجربیات دانشجویان به‌طورکلی که ارزش‌های دموکراتیک را به‌جای تمرکز محدود بر آموزش انضباطی یا حرفه‌ای تقویت می‌کند؛ حرکت به‌سمت رشته‌های بین‌رشته‌ای و فرارشته‌ای و ترغیب به همکاری فعال بین دیدگاه‌های مختلف؛ دنبال کردن رویکرد یادگیری مادام‌العمر با هدف ارائه آموزش‌های متنوع مورد نیاز جوانان و بزرگسالان و ارائه مسیرهای یادگیری و انعطاف‌پذیر؛ ارتباط موسسات و برنامه‌ها به‌منظور تقویت فرصت‌های آموزشی برای جوانان و گسترش مکانیسم‌های تشخیصی برای درنظر گرفتن انواع برنامه‌ها (رسمی، غیررسمی، هیبریدی، آنلاین و... )؛ تجدید شیوه‌های آموزشی و استفاده از فناوری برای غنی‌سازی تجربیات یادگیری برتر و تحقیق؛ جزء برنامه‌هایی است که باید تا سال 2030 مورد اجرا درآیند. شبکه جهانی نوآوری دانشگاهی (GUNi) و انجمن دانشگاه‌های دولتی Catalan (ACUP) و جزء سازمان‌های محلی کلیدی و شریک به‌شمار می‌روند.