قلب انسان‌ها اولین ارگان کاربردی آن‌هاست که شروع به رشد می‌کند. قلب زمانی که جنین ۲۱ تا ۲۲ روز دارد شروع به ضربان و پمپاژ کردن خون در بدن می‌کند یعنی درست ۳ هفته بعد از تشکیل نطفه و این قضیه به نقش حیاتی قلب در پخش کردن خون درون رگ‌ها و تبادل مواد مغذی و اکسیژن با مواد مصرف شده به درون و بیرون از جنین در حال رشد تاکید دارد. اهمیت رشد سریع قلب با به وجود آمدن لخته‌ی خونی قلبی اولیه‌ای که در لایه بیرونی جنین به وجود می‌آید نشان داده می‌شود. مراقبت‌های دوران بارداری از اهمیت بالایی برخوردار است. زیرا این دوران هم برای مادر و هم برای جنین بسیار حساس است و عدم نظارت پزشک متخصص بر بارداری می‌تواند عواقب نامطلوبی درپی داشته باشد.

دکتر مازیار رستگار فوق تخصص قلب جنین و کودک

تشکیل نشدن و بیماری‌های قلبی جنین در دوران بارداری

اولین عضو فعال بدن که در جنین تشکیل می‌شود قلب است. قلب در ۲۱-۲۲ روزگی جنین تشکیل شده و ضربان آن توسط دستگاه سونوگرافی قابل تشخیص است. درحین بارداری خطرات بسیاری جنین را تهدید می‌کند. یکی از این خطرات تشکیل نشدن قلب یا بروز برخی بیماری‌های قلبی است. بدین جهت برای جلوگیری از حاملگی پرخطر، مراقبت‌های در حین دوران بارداری، عدم مصرف سیگار و الکل و همچنین تحت نظر پزشک بودن مادر و جنین از اهمیت خاصی برخوردار می‌شود.

مراحل تشکیل قلب در جنین

قلب معمولاً ۱۸ تا ۱۹ روز بعد از لقاح از بافتی رویانی به نام مزودرم تشکیل می‌شود. مزودرم یکی از ۳ لایه‌ی اولیه‌ی تشکیل دهنده‌ی جنین است که در مراحل اولیه‌ رشد جنین تغییر کرده و باعث رشد بافت و اندام‌های ثانویه می‌شود. قلب در قسمتی نزدیک به سر جنین که به منطقه‌ی کاردیوژنیک معروف است تشکیل می‌شود. با ترشح سیگنال‌های شیمیایی به نام فاکتور که از قسمت زیرین آندودرم (یکی از سه لایه‌ی اولیه‌ی تشکیل دهنده‌ی جنین) آزاد می‌شوند، دو قسمت رشته مانند به نام رشته‌های کاردیوژنیک در این منطقه به وجود می‌آیند. با رشد رشته‌های کاردیوژنیک یک لومن در آن‌ها تشکیل می‌شود. در این مرحله به آن‌ها لوله‌های اندوکاردیال گفته می‌شود. بعد از این دو لوله‌ی اندوکاردیال با هم یکی می‌شوند و یک لوله‌ی اولیه‌ی قلبی را تشکیل می‌دهند. این لوله‌ی اولیه‌ی قلبی به سرعت پنج قسمت مجزا در خود ایجاد می‌کند. این قسمت‌ها شامل ترانکوس آرتریوسوس، بولبوس کوردیس، بطن بدوی، دهلیز اولیه و سینوس سیاهرگی می‌شوند. در ابتدا تمامی خون داخل سیاهرگ‌ها درون سینوس سیاهرگی جاری می‌شوند و انقباضات قلب این خون را از سینوس سیاهرگی به تمامی این پنج قسمت منتقل می‌کند. این روش انتقال با روش انتقال خون در بزرگسالان بسیار متفاوت است.

قلب جنین

قلب جنین هنگامی که کودک درون رحم مادر قرار دارد جنین نامیده می‌شود. جنین در حال رشد برای تغذیه به ارگانی به نام جفت وابسته است. این جفت از یک سو به رحم مادر و از سوی دیگر به کیسه‌ی آبی که جنین در آن قرار دارد متصل شده همچنین یک رشته یا بند خاصی که بند ناف نامیده می‌شود جفت را به جنین متصل می‌کند. خون مادر با جریان یافتن در رگ‌های کوچکی در دیواره‌ی رحم قرار دارند مواد مغذی و اکسیژن لازم را به جنین می‌رساند و مواد مضر و مصرف شده مانند کربن دی اکسید را از او دفع می‌کند. در واقع هیچ ارتباط مستقیمی بین جنین و سیستم گردش خون مادر وجود ندارد. جنین تا هنگام تولد از شش‌های خود استفاده نمی‌کند بنابراین سیستم گردش خون او با یک نوزاد تازه متولد شده متفاوت است. قبل از تولد نیازی نیست تا قلب برای جذب اکسیژن خون را به شش‌ها پمپاژ کند. به زبانی دیگر جنین به شریان ریوی مجزا و آئورت نیازی ندارد. در قلب جنین این دو شریان به وسیله‌ی شریان دیگری به نام داکتوس آرتریوسوس به هم متصل شده‌اند. بعد از تولد شریان داکتوس آرتریوسوس بسته شده و دو شریان آئورت و سرخرگ ریوی تشکیل می‌شوند. همچنین در بین دهلیز چپ و راست جنین حفره‌ای وجود دارد که به حفره‌ی اوال معروف است و در زمان رشد جنین اجازه می‌دهد تا خون به راحتی از دهلیز راست به دهلیز چپ جریان یابد. این حفره درست بعد از تولد بسته می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که حفره‌ی اوال و شریان داکتوس آرتریوسوس تا قبل از تولد جز سیستم گردش خون جنین محسوب می‌شوند. در بیشتر نوزادان این مسیرهای انتفال خون بلافاصله بعد از تولد و فعال شدن شش‌ها و سیستم قلبی عروقی بسته خواهند شد. به دلیل تفاوت بین سیستم گردش خون جنین و نوزاد ممکن است نوزاد کمی بعد از تولد دچار بیماری‌های مادرزادی قلب دچار شوند.

سونوگرافی و نارسایی‌های مادرزادی قلب

ما بین هفته‌های ۶ تا ۹ بارداری پزشک زنان یا متخصص سونوگرافی اولین سونوگرافی ۳ ماهه‌ی نخست بارداری شما را انجام خواهد داد. در این سونوگرافی نه تنها بارداری، مدت زمان آن، چندقلو بودن نوزادان و جایگاه جنین مشخص می‌گردد بلکه سلامت قلب و ضربان آن نیز بررسی می‌شود. در سونوگرافی ۳ ماهه‌ی دوم بارداری (۲۰ ماهگی) پزشک ساختار قلب جنین را چک کرده و وجود هر گونه نقص در قلب که به عنوان نارسایی‌های مادرزادی قلب شناخته می‌شوند را بررسی می‌کند. هر ساله ۳۶ هزار نوزاد (۹ نوزاد از هر ۱۰۰۰ تولد) با نارسایی‌های قلبی متولد می‌شوند به طوری که این بیماری به رایج‌ترین بیماری مادرزادی تبدیل شده است. از آنجایی که هیچ دارویی نمی‌تواند نارسایی‌های قلبی را از درون رحم مادر درمان کند و اینکه برخی از این نارسایی‌ها تا قبل از تولد قابل تشخیص نیستند، تشخیص به موقع آن‌ها در زمان بارداری به پزشک کمک می‌کند تا محل مناسبی را برای تولد نوزاد در نظر بگیرد. معمولاً نوزادانی که دچار نارسایی‌های قلبی هستند باید در بیمارستان‌هایی مجهز با تیم پزشکی متخصص قلب کودکان به دنیا بیایند تا بلافاصله بعد از تولد معالجه‌ی آن‌ها شروع شود. گاهی برای درمان برخی از این نارسایی‌ها نوزاد بعد از تولد تحت جراحی قرار می‌گیرد. در حالی که برخی دیگر چند سال بعد و با بزرگ شدن نوزاد و یا به کمک دارو درمان می‌شوند. اگر پزشک متخصص زنان در ضربان قلب نوزاد مشکلی ببیند سعی می‌کند تا با تجویز دارو خطر زایمان زودرس را کاهش دهد. خبر خوب این است که بیشتر نارسایی‌های مادر زادی قلب در صورت تشخیص و درمان به موقع به طور کامل درمان می‌شوند. نوزادانی که با مشکل ناراسایی مادرزادی قلب متولد می‌شوند باید در دوران کودکی و بزرگسالی تحت نظر متخصص قلب قرار گیرند.

چگونه می‌توان قلب نوزاد را سالم نگه داشت؟

همان گونه که می‌بینید جنین در داخل رحم مادر دائما در حال تغییر و رشد است. برخی از این تغییرات مانند نواقص ژنتیکی و کروموزومی قابل کنترل نیستند و در عین حال بر روی رشد جنین تأثیر می‌گذارند. با این حال با انجام برخی اقدامات می‌توان تا حد زیادی از سلامت قلب جنین اطمینان حاصل کرد.

• قبل از بارداری و در طول آن از قرص فولیک اسید استفاده نمایید، در برخی موارد مصرف فولیک اسید از نارسایی مادرزادی قلب جنین جلوگیری می‌کند.
• در صورت استعمال سیگار هرچه سریع تر آن را ترک کنید، تحقیقات ثابت کرده است که سیگار کشیدن مادر در ۳ ماهه‌ی نخست بارداری احتمال بیماری‌های قلبی از جمله از کار افتادگی عروق و دریچه‌های قلب را در نوزاد تا ۲ درصد افزایش می‌دهد.
• اگر به دیابت نوع ۲ یا دیابت بارداری دچار هستید، در این دوران قند خون خود را کنترل نمایید چرا که دیابت باعث افزایش خطر نارسایی‌های قلب در جنین می‌شود.
• از مصرف داروی اکوتان (برای درمان جوش و آکنه) خودداری نمایید، چرا که داروی اکوتان باعث بروز بیماری‌های قلبی در جنین می‌شود.
• از مصرف الکل و مواد مخدر بپرهیزید.
• قبل و در طول دوران بارداری وزن خود را کنترل کرده و در تناسب نگه دارید، اضافه وزن بیش از اندازه خطر ابتلای جنین به بیماری‌های قلبی را افزایش می‌دهد. همچنین چاقی باعث بروز دیابت شده و در نتیجه سلامت مادر و جنین را تهدید می‌کند.
• واکسن‌های لازم را تزریق نمایید، برخی از ویروس‌ها مانند ویروس سرخچه خطر ابتلای جنین به بیماری‌های قلبی و دیگر بیماری‌های مادرزادی را افزایش می‌دهد. به همین دلیل قبل از بارداری در خصوص سابقه‌ی واکسیاناسیون خود با پزشک صحبت نمایید. ویروس آنفولانزا از جمله ویروس‌هایی است که تأثیر آن بر روی زنان باردار بیشتر از زنان دیگر است. بنابراین توصیه می‌شود که تمامی زنانی که در فصول سرماخوردگی باردار هستند یا قرار است باردار شوند واکسن این ویروس را تزریق نمایند.
• در خصوص داروهایی که مصرف می‌نمایید با پزشک مشورت نمایید، برخی از داروها باعث افزایش خطر نارسایی‌های قلبی در جنین می‌شوند. از سوی دیگر مصرف نکردن داروهای مورد نیاز نیز خطرناک است. بهترین راهکار در این خصوص این است که قبل از بارداری در خصوص تمامی داروهایی که مصرف می‌کند با پزشک خود صحبت نمایید تا به کمک هم بهترین و سلامت‌ترین راهکار را برای خود و فرزند آینده اتان پیدا کنید. همچنین پزشک خود را در جریان مصرف هرگونه داروی گیاهی و ویتامین‌ها و مکمل‌هایی که بدون نسخه به فروش می‌رسند نیز قرار دهید.
• در جریان سابقه‌ی پزشکی خانواده‌ی خود باشید، برخی از عوامل ژنتیکی باعث افزایش خطر نارسایی‌های قلبی در نوزاد می‌شوند. اگر فردی در خانواده‌ی شما با نارسایی‌های مادرزادی قلب متولد شده یا در طول بارداری در خصوص بیماری‌های قلبی از شما تست ژنتیک گرفته شد از پزشک خود بخواهید تا شما را به یک متخصص ژنتیک معرفی نماید.

این نکته را در نظر داشته باشید که حتی اگر شما تمامی اقدامات احتیاطی را انجام داده و به تمامی توصیه‌های پزشکی عمل کرده باشید باز هم امکان دارد نوزاد شما به بیماری‌های قلبی دچار شود. به خاطر داشته باشید که این مسئله اشتباه شما نیست. عوامل مختلفی که بیشتر آن‌ها از کنترل شما خارج هستند در این موضوع نقش دارند. و پزشکان تا کنون برخی از آن‌ها را کشف کرده‌اند. اما خبر خوب این است که با تشخیص و درمان به موقع کودک شما این شانس را دارد تا زندگی طولانی و سرشار از سلامتی داشته باشد.

دکتر مازیار رستگار فوق تخصص قلب جنین و کودک