لیلا بیات * پدیده جهانی شدن اگرچه در محافل علمی قدمت چندانی ندارد ولی در دو دهه اخیر یکی از بحث‌های مهم در سطح جهان است. اقتصاد جهانی شدن یعنی ادغام کامل بازارهای جهانی و استفاده از بازارهای کار و سرمایه؛ در مفهوم دیگر فعال‌تر شدن شرکت‌های چندملیتی، جست‌وجوی بازارهای جدید و بهره‌گیری از کارگاه‌های تولیدی و کارگران ارزان و استفاده بهینه از مزیت‌های نسبی که جزو ملاک‌های اصلی به شمار می‌آید.

در چنین شرایطی مسائل اقتصادی، سراسری و جهانی می‌شوند و مرزهای ملی و جغرافیایی تا حدود زیادی اعتبار خود را از دست می‌دهند و نهادهای اقتصادی، غیراقتصادی ملی دیگر قلمرو فعالیت خود را نمی‌توانند تعریف کنند. در جهانی شدن بنگاه‌های تجاری، صنعتی، کشاورزی و خدماتی در گستره بازارهای جهانی باید به رقابت بپردازند. به همین دلیل از مفهوم Globalization دو گونه 1- جهانی شدن که فرآیندی ارادی، طبیعی و خودجوش است که براساس خواست قدرتمندان اقتصادی و سیاسی به وجود می‌آید 2- جهانی‌سازی که یک فرآیند تحمیلی است برداشت می‌شود.

ویژگی اقتصاد ایران

هر اقتصادی خواه‌ناخواه از پدیده جهانی شدن اثر می‌پذیرد که در صورت استفاده از قابلیت‌ها و فرصت‌ها همچنان می‌تواند بر روند اقتصادی این پدیده اثر متقابل داشته باشد. سازمان تجارت جهانی به مسیر جهانی شدن اقتصاد ملی تبدیل شده که دارای شرایط ویژه‌ای است که کشورها برای ورود به آن باید شرایط سازمان را بپذیرند و در صورت عدم تمایل و آمادگی برای پیوست، آثار و تبعات آن را قبول کنند. در ذیل به ویژگی اقتصاد ایران که مانع از پدیده جهانی شدن و تعامل با سازمان تجارت جهانی شده می‌پردازیم.

الف- تجارت خارجی: از ویژگی مهم تجارت خارجی ایران حمایت‌گرایی شدید دولت، دخالت دولت و حمایت از صادرات و وضع انواع عوارض و حقوق گمرکی برای واردات است. همچنین افزایش سود بازرگانی و دیگر دریافت‌های گمرکی و به‌طور کلی افزایش چشمگیر در مالیات بر واردات که ناشی از سیاست جایگزینی واردات کشور و خلاف شرایط عمومی موضوع در قوانین و مقررات سازمان تجارت جهانی است؛ به علاوه سیاست‌های تجاری اعمال‌شده در اقتصاد ایران در قالب محدودیت‌های مقدار و ممنوعیت ورود برخی کالاها و افزایش فشارهای مالیاتی بر واردکنندگان است که زمینه را برای ورود کالاها از راه قاچاق و به روش‌های غیرقانونی فراهم کرده است. ارزش مبادلات تجارت جهانی به نسبت جمعیت هر کشور با جمعیت جهان محاسبه می‌شود که بیش از یک درصد جمعیت جهان در ایران به سر می‌برند. این در حالی است که سهم ایران از این مبادلات بسیار ناچیز است.

ب- جذب سرمایه‌گذار FDI: سرمایه‌گذاری خارجی یک مقوله چندمنظوره در بالا بردن ظرفیت تولید، اشتغالزایی، ارزآوری، فناوری، مهارت‌های مدیریتی و گسترش صادرات صنعتی و پیوستن کشور میزبان به اقتصاد جهانی است و این ملاک عمل مهمی در سنجش میزان و قابلیت حضور کشورهای در حال توسعه در جامعه جهانی است. مساله خروج سرمایه از کشور معضلی مهم در اقتصاد است. سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور طی گزارشی، کاهش سرمایه‌گذاری را ناشی از نبود امنیت اقتصادی عنوان کرده است. اقتصاد ایران از 25 سال پیش تاکنون درآمد ارزی حدود 20 میلیارد دلار در سال داشته است. با وجود این درآمد ثابت، اولا جمعیت کشور بیش از دو برابر شده، ثانیا تورم جهانی دو درصد در سال از ارزش واقعی درآمدهای ارزی لااقل 50 درصد را کاهش داده و ثالثا افزایش جمعیت و نیازهای مردم بسیاری از هزینه‌های ارزی را اجتناب‌ناپذیر و غیرقابل انعطاف کرده است.

آثار جهانی شدن اقتصاد ایران

جهانی شدن برای کشورها در دو حالت منافع و زیان خلاصه می‌شود. حال در اقتصاد ایران آن را بررسی می‌کنیم:

1- منافع: هر کشوری بخواهد در صحنه رقابت بین‌المللی وارد شود مجبور است به اصلاح ساختار تولید، اختصاص منابع به صورت بهینه و کارا، کشف مزیت نسبی، افزایش فعالیت پژوهشی برای ابداع و نوآوری، کاهش بوروکراسی و تشریفات در مسیر تولید و… بپردازد. بی‌شک اقتصاد ایران به دلیل دولتی بودن توان رقابت با اقتصاد جهانی را ندارد ولی در بسیاری از زمینه‌ها (مانند نفت، فرش، کشاورزی و…) دارای مزیت نسبی و حتی مطلق است که با سرمایه‌گذاری در این بخش‌ها نه‌تنها به رونق اقتصادی کمک کرده بلکه آسیب‌پذیری آزادسازی اقتصاد در تعامل با اقتصاد جهانی را به حداقل رسانده است. سرمایه‌گذاری خارجی فرصتی است که ایران می‌تواند با حفظ شرایط لازم زمینه قانونی را فراهم کند و از خروج سرمایه و نیروی متخصص از کشور جلوگیری به عمل آورد، چراکه سرمایه‌های فیزیکی، مالی و سرمایه انسانی جزو عوامل اصلی در تولید هستند. آزادسازی اقتصاد و ورود کالاهای متنوع و ارزان سبب افزایش سطح انتخاب و در نتیجه رفاه مصرف‌کنندگان است بنابراین فاجعه ایران با داشتن اقتصاد بسته و دولتی بودن تا به امروز نتوانسته سهم واقعی خود را در اقتصاد جهانی به دست آورد.

2- زیان‌ها: کمرنگ شدن حاکمیت ملی کشورهای در حال توسعه از آثار منفی جهانی شدن است. با توجه به موارد یادشده که پیشتر در راستای اقتصاد ایران گفتیم، پیوستن ایران به جامعه جهانی با ابزارهای سیاست داخلی یقینا دچار مشکلاتی اعم از عدم پرداخت یارانه توسط دولت، کاهش تولید و عرضه کالاها، کاهش ارائه خدمات عمومی و همگانی، بیکاری، فقر و… خواهد بود. در همین حین نفوذ قدرت‌های بزرگ اقتصادی، سیاسی در روند جهانی شدن این حرکت را به سوی منافع خود جهت می‌دهند به همین دلیل بسیاری از مخالفان به جای واژه «جهانی شدن» از «جهانی‌سازی» استفاده می‌کنند.

* دکتری روابط بین‌الملل