حسین جعفری، پژوهشگر اقتصادی: ناپلئون بناپارت فرانسوی درکنار تمام جنگ‌آوری‌ها و کشورگشایی‌های خود قانونی تحت‌عنوان خدمت سربازی برای مردان به وجود آورد که حتی خودش هم فکر نمی‌کرد تا سال‌های سال در بسیاری از کشور‌های دنیا، جوانان مجبور به گذراندن چنین دوره‌ای شوند. هرچند به مرور زمان در بسیاری از کشور‌ها این قانون لغو و به ارتش داوطلبانه تبدیل شده است اما هنوز هستند کشور‌هایی که به شکل‌های مختلف این قانون را به اجرا درمی‌آورند. در ایران نیز نخستین‌بار لایحه خدمت سربازی نظام‌وظیفه توسط رضاخان پهلوی در سال 1303 به مجلس شورای ملی چهارم تقدیم شد و از تاریخ خرداد سال 1304 تا امروز تمامی مردان بالای 18 سال ایرانی به جز مواردی که طبق قوانین از خدمت سربازی معاف شده‌اند؛ باید 24 ماه به خدمت سربازی بروند.

بنا به گفته اقتصاددانان مطرح دنیا، خدمت سربازی برای اقتصاد کشور میزبان با تبعاتی همراه است. یکی از این اقتصاددانان که تلاش‌های بی‌وقفه او موجب شد تا درنهایت در 1973 میلادی در آمریکا، خدمت سربازی به ارتش داوطلبانه تبدیل شود؛ میلتون فریدمن، اقتصاددان نامدار آمریکایی است که در سال 1976 موفق به اخذ جایزه نوبل در اقتصاد شد. از نظر فریدمن، خدمت سربازی، غیرمنصفانه و مستبدانه بوده و مردان جوان را از شکل دادن به زندگی خود آن‌طور که مناسب می‌دانند باز می‌دارد. بعد‌ها فریدمن از لغو قانون خدمت سربازی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های خود در اقتصاد یاد کرد و فعالیت‌های او و محاسبات صورت‌گرفته توسط اقتصاددانان در تخمین هزینه‌فایده این قانون کمک شایانی به لغو قانون خدمت سربازی در آمریکا کرد. بررسی فرآیند لغو قانون خدمت سربازی در آمریکا می‌تواند تجربه ارزشمندی را دراختیار تصمیم‌گیران خدمت سربازی در ایران قرار دهد اما درحال حاضر بنا بر شواهد موجود‌ ‌انگیزه‌ای درجهت بازنگری در قوانین خدمت سربازی و حتی امکان لغو این قانون در کشورمان در میان این تصمیم‌گیران وجود ندارد.

  ویژگی سربازی در ایران

درحال حاضر حدود 600هزار سرباز در دستگاه‌های اجرایی، نیرو‌های نظامی و انتظامی درحال گذران دوره خدمت سربازی خود هستند و این درحالی است که بنا به گفته مسئولان تا ابتدای سال 1400 نیز حدود سه‌میلیون شهروند ایرانی نیز در غیبت به سر می‌برند. بنابراین با یک حساب سرانگشتی می‌توان دریافت یکی از دغدغه‌های اصلی چیزی حدود حداقل دومیلیون خانوار یا 10درصد خانواده‌های ایرانی مربوط به خدمت سربازی است. از آنجا که خدمت سربازی طیف وسیعی از افراد و خانوار‌های ایرانی را در برمی‌گیرد بنابراین باید آن را در قالب یک سیاست عمومی دانست و بررسی و قانونگذاری در این خصوص نیز از وظایف مجلس شورای اسلامی به شمار می‌رود. ولی در ایران طبق یک قانون نانوشته از دیرباز، قانونگذاری در ارتباط با خدمت سربازی به نیرو‌های مسلح سپرده شده است و این موضوع باعث شده نیرو‌های مسلح عملا رکن اصلی و تعیین‌کننده‌ای در این خصوص باشند و هیچ راه تغییری در قوانین مربوط به سربازی جز از طریق نیروهای مسلح امکان‌پذیر نخواهد بود. همین عامل باعث شده در ارتباط با خدمت سربازی در ایران پاسخگویی به حداقل برسد، زیرا که نهاد مجری این قانون در واقع خود نهاد قانونگذار است.

از طرفی نیز انتشار آمار و اطلاعات در ارتباط با خدمت سربازی در بسیاری از کشور‌ها موجب ارائه تحلیل‌های کارشناسی و محاسبه هزینه‌فایده این قانون برای سیاستگذاران، توسط اقتصاددانان شده است که درنهایت موجب لغو قانون خدمت سربازی یا صورت گرفتن تعدیلاتی در این قانون شده است. اما در ایران این اطلاعات بنا به دلایل مختلف از سوی نیرو‌های مسلح در طبقه‌بندی محرمانه قرار گرفته و تحقیقات صورت‌گرفته در این زمینه‌ تنها به شمار انگشتان یک دست محدود می‌شود که این تحقیقات هم در شمار پژوهش‌های توصیفی است که به هیچ‌وجه نتوانسته‌اند ابعاد دقیق مساله را برای سیاستگذاران تبیین کنند. بنابراین نبود این آمار و اطلاعات مهم باعث شده است همواره بر ادعا و صحبت‌های منتقدان خدمت سربازی در ایران از سوی نیروهای مسلح برچسب غیرکارشناسی بخورد و بسیاری از اقتصاددانان نیز به دلیل نبود همان اطلاعات از پرداختن به چنین مساله‌ای دوری کنند. بنابراین در اولین قدم جهت بررسی ابعاد اولیه مساله خدمت سربازی در ایران لازم است محققان و اقتصاددانان از اطلاعات و داده‌های لازم برای تحلیل و بررسی آثار قانون خدمت سربازی برخوردار باشند و در یک فضای کاملا برابر از لحاظ دسترسی به اطلاعات، منتقدان و موافقان خدمت سربازی به ارائه نظرات و ادعاهای خود بپردازند و درنهایت با محاسبه هزینه‌فایده این قانون و تحلیل سناریوهای مختلف در این زمینه، نسبت به قانون خدمت سربازی در ایران تصمیم‌گیری شود.

  تبعات اقتصادی سربازی

همان‌طور که از نام خدمت مقدس سربازی در ایران برمی‌آید؛ بی‌شک این خدمت افراد در زمره مقدس‌ترین و صادقانه‌ترین خدماتی است که یک فرد می‌تواند نسبت به منافع و آرمان‌های کشورش داشته باشد اما اصلی‌ترین سوالی که در این زمینه توسط اقتصاددانان طرح می‌شود، این است که آیا منافعی که خدمت سربازی برای نیروهای مسلح ایجاد می‌کند بر هزینه‌های اقتصادی که افراد متحمل می‌شوند دارای توجیه اقتصادی است یا خیر؟ پاسخگویی به این سوال نیازمند بحث در ابعاد مختلفی است که در ادامه به آنها پرداخته می‌شود اما در ابتدای بحث ذکر این نکته خالی از لطف نیست که هنگامی که مسئولان تصمیم‌گیر در وظیفه عمومی با سوالی در ارتباط با منافع ایجادشده توسط خدمت سربازی در ایران روبه‌رو می‌شوند هیچ جوابی به جز جمله کلیشه‌ای که سربازی آدم را مرد می‌کند؛ برای پاسخگویی پیدا نخواهند کرد و تا امروز از سوی مسئولان پاسخ روشن و دقیقی به این سوال داده نشده است. اما اولین موردی که در این زمینه قابل‌بحث کردن است لفظ اجباری بودن خدمت سربازی در ایران است که همین اجباری بودن سربازی نه‌تنها موجب شده است‌ انگیزه افراد به جهت خدمت کردن کاهش پیدا کند بلکه حس میهن‌پرستی و وطن‌پرستی را درمیان جوانان کاهش داده است. از طرفی به جهت همین اجباری بودن خدمت سربازی در ایران، دستمزد پایینی نسبت به سایر گروه‌ها به سربازان تخصیص داده شده است. بنابر قانون خدمت وظیفه عمومی حقوق سربازان وظیفه باید حداقل 60 درصد و حداکثر 90 درصد حداقل حقوق کارکنان نیرو‌های مسلح باشد اما این درحالی است که متوسط حقوق سربازان در سال 1399 برابر با 480 هزار تومان بود و در سال 1400 با افزایش حقوق سربازان این متوسط حقوق به یک‌میلیون و 100 هزار تومان رسید که همین دستمزد پایین تخصیص‌یافته به سربازان سبب شکل‌گیری یک مازاد تقاضا برای نیروهای مسلح در استفاده از سربازان می‌شود.

هرچند می‌توان‌ ‌انگیزه اصلی نیرو‌های مسلح در اصرار به حفظ خدمت سربازی را در همین استفاده از سربازان با دستمزد پایین جست‌وجو کرد اما همین دستمزد پایین موجب بی‌انگیزگی و سرخوردگی افراد برای انجام خدمت سربازی می‌شود اما این تنها یک وجه اجباری بودن خدمت سربازی در ایران است و وجه دیگر این اجباری بودن را باید در بهره‌وری سربازان جست‌وجو کرد. به دلیل اجباری بودن خدمت سربازی، سربازان نسبت به افرادی که در استخدام نیرو‌های مسلح درمی‌آیند؛ دوره‌های آموزشی کمتری را طی می‌کنند. درواقع سربازان در ایران تنها با طی کردن یک دوره آموزشی دوماهه، آماده خدمت به نیرو‌های مسلح می‌شوند. این درحالی است که طبیعتا در یک دوره آموزشی دوماهه، سربازان از مهارت‌های کافی جهت انجام امور نظامی در نیرو‌های مسلح برخوردار نخواهند شد و همین عدم‌مهارت‌آموزی کافی موجب کاهش بهره‌وری سربازان می‌شود و درنهایت این کاهش بهره‌وری باعث می‌شود به تعداد سرباز بیشتری درجهت انجام امور نظامی در نیرو‌های مسلح نیاز شود و برخلاف دیدگاه عمومی نظام‌وظیفه نه‌تنها با استفاده از سربازان، هزینه‌های دفاع ملی کاهش پیدا نخواهد کرد بلکه موجب افزایش این هزینه نیز می‌شود زیرا به‌تبع افزایش سربازان به نیرو‌های کادری بیشتری به‌منظور نظارت، آموزش، هماهنگی، حمل‌ونقل و تدارکات سربازان لازم است.

  مالیات 30هزار میلیارد تومانی از جیب سربازان

 اما اصلی‌ترین مساله‌ای که در این زمینه قابل‌طرح و بحث کردن است؛ مالیات پنهانی است که از سربازان آن هم نه به صورت نقدی بلکه با کار کردن در دستمزد پایین از این گروه گرفته می‌شود. درحال حاضر طبق مصوبات مجلس شورای اسلامی و دولت، حداقل حقوق کارکنان و افراد بازنشسته حدود سه‌میلیون و 500هزار تومان است که با کسر این مبلغ از مبلغ یک‌میلیون و 100هزار تومانی که متوسط حقوق پرداختی به سربازان در سال 1400 است، متوجه می‌شویم هر سرباز به صورت ماهانه دومیلیون و 400 هزار تومان و در طول 21 ماه دوره خدمت خود بدون در نظر گرفتن افزایش سالانه حداقل حقوق کارکنان در حدود 50 میلیون و 400 هزار تومان مالیات پنهان پرداخت می‌کند. بنابراین با توجه به اینکه 600هزار سرباز در سال 1400 وجود دارد مجموع این سربازان در طول 21 ماه خدمت سربازی با فرض ثابت بودن حقوق سال 1400، مالیات پنهانی به ارزش 30 هزار و 240 میلیارد تومان پرداخت می‌کنند که همین عامل موجب شده سربازی  ناکاراتر قلمداد شود؛ چراکه این مالیات درحالی از سربازان اخذ می‌شود که فرد در ابتدای دوره جوانی و مهارت‌آموزی خود قرار دارد و طبیعتا از لحاظ مالی در سطح قابل‌قبولی نیست و دو سال از بهترین سال‌های عمر خود را که می‌تواند در راه کسب مهارت گوناگون به جهت حضور قدرتمند در بازار کار صرف کند را از دست می‌دهد. از طرف دیگر نیز با در نظر گرفتن مباحث مربوط به درآمد خانوار، خدمت سربازی، خانوار‌ها را از درآمد‌هایی که یکی از اعضای جوان خانواده در طول دو سال می‌تواند ایجاد کند؛ محروم می‌کند و با استناد به همان دستمزد پایین برای سربازان، بخشی از درآمد خانوار‌ها نیز صرف پوشش هزینه‌ها و گذران زندگی سرباز خانواده خود می‌شود که همین عامل جلوه دیگری از کاهش ‌انگیزه به جهت گذراندن دوره خدمت وظیفه عمومی در میان جوانان را به نمایش می‌گذارد. همچنین طبق قوانین نظام وظیفه عمومی تمامی فعالیت‌های اقتصادی، مالکیت بر اموال، استخدامی بخش‌های دولتی و خصوصی، بیمه پرداختی و موارد دیگر تنها منوط به داشتن کارت پایان‌خدمت است و برای افرادی که به هر دلیل تمایلی برای گذراندن خدمت سربازی ندارند؛ امکان خلق ثروت برای خود، جامعه و حتی اقتصاد سلب می‌شود که می‌تواند زیان‌های جبران‌ناپذیری به پیکره اقتصاد ایران وارد کند. مجموع موارد ذکرشده موجب شده است بسیاری از کسانی در سن انجام خدمت سربازی هستند تمایلی به گذراندن این دوره نداشته باشند و با پیوستن به خیل عظیم سربازان غایب تنها موجب گسترش بخش غیررسمی در اقتصاد ایران شوند یا با مهاجرت کردن و ادامه تحصیل به دنبال فرار از خدمت سربازی باشند که این موارد نیز می‌تواند هزینه‌های زیادی برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد.

  سربازی در جهان

همان‌طور که پیش‌تر نیز ذکر شد، درحا‌ل‌حاضر در اغلب کشورهای جهان مفهومی به‌عنوان خدمت سربازی وجود ندارد و در برخی کشورها هم خدمت سربازی به‌صورت محدود صورت می‌گیرد که تنها نیاز به 20درصد مشمولان است. در کشورهای محدودی ازجمله ایران، سربازی به‌صورت یک قانونی اجباری به اجرا درمی‌آید و ازلحاظ طول مدت خدمت سربازی ایران نیز با 24 ماه خدمت سربازی، در میان کشورهایی که خدمت سربازی سربازی را دارند، بیشترین طول زمان را دارد.

تاریخچه لغو قانون خدمت سربازی در جهان به سال 1922 برمی‌گردد که کشور ایرلند به‌عنوان اولین کشور این قانون را لغو و ارتش داوطلبانه را جایگزین آن کرد، سپس کشورهایی نظیر ژاپن در سال 1950، انگلستان در 1963، لوکزامبورگ در 1967، استرالیا در 1972، آمریکا در 1973 و بلژیک و شیلی در 1992 نسبت به لغو این قانون اقدام کردند و درنهایت با پیوستن سایر کشورها به جمع آنان، تقریبا مفهوم خدمت سربازی در جهان بی‌معنی و ارتش داوطلبانه جایگزین آن شد. بنابراین با مقایسه خدمت سربازی در ایران نسبت به کشورهایی که آن را دارند، هم از لحاظ نحوه‌ خدمت کردن و هم طول مدت آن، متوجه تفاوت‌های زیادی می‌شویم. به‌عنوان‌مثال سربازی در ترکیه تنها برای مردان بین 20 تا 40 سال اجباری است و در سال 2003، پس از روی کار آمدن رجب طیب‌اردوغان طول مدت خدمت سربازی برای افراد با تحصیلات قبل از دانشگاه به 15ماه و برای افراد با مدارک دانشگاهی به 12ماه کاهش یافت. در کره‌جنوبی- که همیشه درحال آماده‌باش برای جنگ احتمالی با کره‌شمالی است- افراد بین 18 تا 21ماه ملزم به طی دوره‌ خدمت سربازی خود هستند یا می‌توانند به‌جای آن 544ساعت طی سه‌سال برای دولت آن کشور خدمات اجتماعی ارائه دهند. در دانمارک افراد تنها به ارائه 6ماه خدمات اجتماعی در قالب خدمت سربازی خود می‌پردازند. در چین برخلاف باور همگان قانون خدمت سربازی وجود دارد ولی تاکنون در این کشور به مرحله اجرا نرسیده است. در روسیه نیز اشخاص بین 18 تا 27سال باید 12ماه به خدمت سربازی بپردازند و این درحالی است که افراد دارای مدارک دانشگاهی از خدمت سربازی معاف هستند که همین اتفاق باعث شده تعداد مشمولان سربازی در این کشور بسیار کم باشد.

سوئیس با حضور 220هزار نیروی احتیاط، بزرگ‌ترین ارتش شبه‌نظامی در جهان را داراست که افراد بین 18 تا 21هفته آموزش‌های مقدماتی نظامی و سه هفته آموزش‌های پیشرفته نظامی می‌بینند یا می‌توانند برای دولت 390روز به فعالیت‌های اجتماعی مشغول شوند. همان‌طور که مشاهده می‌کنید در هیچ‌کدام از کشورهای یادشده که خدمت سربازی به هر شکلی در آنان وجود دارد، برخلاف ایران از افرادی که تمایلی به انجام دادن خدمت سربازی ندارند، فرصت خلق ثروت و ایجاد ارزش اقتصادی سلب نشده است و افراد می‌توانند با وجود طی نکردن خدمت سربازی به فعالیت‌های اقتصادی در بخش رسمی اقتصاد مشغول شوند.

  4 راهکار

در ادامه به‌طور مختصر به چهار راهکار اشاره می‌کنیم که درصورت حذف سربازی می‌توان این راهکارها را اجرا کرد و به دغدغه‌های مخالفان حذف سربازی پاسخ داد.

1- از آنجا که مقوله برقراری امنیت و دفاع از مرز‌های کشور از اصلی‌ترین و مهم‌ترین وظایف هر دولت و حاکمیتی به شمار می‌رود و در هیچ زمانی این موضوع نباید به دست فراموشی سپرده شود؛ بنابراین نیروهای مسلح با بهره‌گیری از تجربه موفق کشور سوئیس در این زمینه می‌توانند طول مدت خدمت سربازی را برای تمامی مشمولان به گذراندن تنها مدت دوره آموزشی کاهش دهند و با آموزش‌های مقدماتی و پیشرفته نظامی و تجربه زندگی در محیط‌های سخت نظامی بر مهارت‌اندوزی افراد کمک شایانی کنند. علاوه‌بر این با مطالعه رفتاری که در کشور‌های دیگر در ارتباط با این موضوع داشته‌اند؛ تجربه‌های ارزشمندی در اختیار مسئولان تصمیم‌گیر در نظام وظیفه قرار خواهد گرفت که در ادامه به آنان خواهیم پرداخت.

2- دومین راهکاری که در این زمینه قابل طرح کردن است، لغو قانون خدمت سربازی و تبدیل آن به ارتش داوطلبانه است که در سطح جهان، تجربه‌های موفق زیادی از این امر وجود دارد. در این زمینه می‌توان با افزایش حقوق سربازان به سطح حداقل حقوق کارکنان و بازنشستگان که توسط مجلس شورای اسلامی و دولت تصویب می‌شود، انگیزه افراد را به جهت پیوستن به ارتش داوطلبانه افزایش داد. همچنین درحال‌حاضر حدود 3 تا 3.5 میلیون بیکار در کل کشور وجود دارند که می‌توان انتظار داشت درصورت پرداخت حداقل دستمزد به آنان و بهره‌مند شدن از مزایای رفاهی درصورت استخدام در نیروهای مسلح، این افراد به ارتش داوطلبانه بپیوندند و حتی بیشتر از نیاز نیروهای مسلح به سرباز، افراد داوطلب وجود خواهد داشت. در این صورت نیروهای مسلح این فرصت را دارند که با آموزش صحیح و منطقی و مهارت‌آموزی کافی نیروهای داوطلب، بهره‌وری سربازان را افزایش دهند و در بلندمدت به تعداد کمتری سرباز جهت انجام امور نظامی نیاز پیدا کنند، این امر مستلزم آن است که نیروهای مسلح باید از مالیات پنهانی که توسط سربازان با پرداخت می‌کردند، چشم‌پوشی کنند و حداقل 34هزار میلیاردتومان برای پرداخت دستمزد سربازان تخصیص دهند.

3- ایجاد ارتش داوطلبانه و لغو خدمت وظیفه عمومی در ایران همواره به‌دلیل هزینه‌های آن با انتقاد‌های فراوانی همراه بوده است. منتقدان این طرح با پیش کشیدن این موضوع که تامین مالی این طرح به بودجه عمومی دولت فشار وارد خواهد کرد، آن را ناکارآمد توصیف می‌کنند و این درحالی است که تجربه‌های موفق کشورهای مختلف به‌خصوص کشور‌های اروپایی در این زمینه نشان می‌دهد علاوه‌بر صرفه‌جویی‌های عظیمی که در هزینه‌ها و بودجه عمومی دولت اتفاق خواهد افتاد، می‌توان با برقراری مالیات‌هایی تحت‌عنوان مالیات امنیت تا حدودی از فشار به بودجه عمومی دولت کاست، زیرا امنیت مقوله‌ای است که تمامی افراد حاضر در یک جامعه از آن بهره‌مند می‌شوند و نباید هزینه‌های مربوط به برقراری آن تنها توسط سربازان پرداخت شود.

4- پیشنهاد دیگری که در این زمینه قابل‌طرح است، شکل‌گیری بازاری تحت‌عنوان بازار سربازی است که در آن از افرادی که تمایلی به گذراندن طول مدت خدمت خود ندارند، مبلغ مالیات پنهانی که هر سرباز پرداخت می‌کند، اخذ شود و منابع حاصل از امر به جهت تامین مالی ایجاد ارتش داوطلبانه در صندوقی تحت‌عنوان صندوق امنیت ذخیره شود و این صندوق که با توجه به تعداد غایبان موجود در کشور از منابع عظیمی برخوردار خواهد شد در اختیار نیروهای مسلح قرار گیرد و این نیروها بتوانند با ایجاد کمترین هزینه ‌بر بودجه عمومی دولت و پیکره اقتصاد ایران به انجام امور و فعالیت‌های نظامی خود بپردازند. علاوه‌بر این، برقراری صندوق امنیت این امکان را برای نیرو‌های مسلح فراهم خواهد آورد که هرساله با توجه به تورم‌های موجود در کشور نرخ مبلغ مالیات پنهانی را که هر سرباز پرداخت خواهد کرد، افزایش دهد و به منابع عظیم‌تری دست پیدا کند.