نویسنده: سید حامد حسینی، دانشجوی دکترای روابط بین‌الملل

دیپلماسی ایرانی: جمهوری اسلامی ایران در سال¬های اخیر چندین چالش جدی اطلاعاتی و ضد جاسوسی را تجربه کرده است. در همین چارچوب، ماه گذشته، ایران و روسیه به‌عنوان یکی از متحدان نزدیک تهران، توافقی را امضا کردند که به‌ احتمال‌ زیاد در تلاش برای اصلاح بخش ضد جاسوسی خود باید به آن کمک کند. جمهوری اسلامی ایران دارای یک شبکه اطلاعاتی گسترده و پیچیده است. دو نهاد مهم اطلاعاتی کشور در بخش ضد جاسوسی، وزارت اطلاعات و بازوی اطلاعاتی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی یعنی سازمان اطلاعات هستند. درحالی‌که سازمان‌های اطلاعاتی ایران به‌خوبی مجهز هستند و موفقیت‌های مهمی کسب کرده‌اند (به‌ویژه در زمینه اطلاعات سیگنال‌ها یا SIGINT)، اما به نظر می‌رسد که دستگاه اطلاعاتی کشور در رابطه با ضد جاسوسی، دارای چالش است.  

مدعای این سخن مربوط به سه چالش اخیر بخش ضد جاسوسی و داری اثر منفی جدی هست که شامل ترور سردار قاسم سلیمانی فرمانده نیروی قدس سپاه در بغداد، ترور دو تبعه لبنانی در منطقه پاسداران تهران و مورد آخر ترور یکی از معماران هسته‌ای ایران یعنی دکتر محسن فخری زاده در منطقه دماوند تهران بود. این سه پرونده ما را به این استدلال رهنمون می‌کند که احتمال ضعف در بخش ضد جاسوسی سیستم اطلاعاتی می‌طلبد که دستگاه اطلاعاتی کشور را مجاب به اصلاح و بهبود این بخش حیاتی خود کند؛ درنتیجه برای این کار و در مسیر تخفیف این جنس از چالش¬ها احتمالا رو به سوی متحدین خود یعنی روسیه و شاید چین می‌آورد.

ماه گذشته، یعنی در ژانویه 2021، محمد جواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران برای دیدار با سرگئی لاوروف، همتای خود، بار دیگر به مسکو سفر کرد. شایان توجه است که دکتر ظریف بیش از 30 بار به روسیه سفر کرده که این امر گویای معنادار بودن سطح روابط جمهوری اسلامی با روسیه است و اهمیت آن را بیش ‌از پیش روشن می‌کند. آنچه باعث شد که سفر اخیر وزیر امور خارجه ایران واجد اهمیت باشد، امضای یک توافق امنیتی توسط طرفین با هدف تقویت امنیت اطلاعات بود. این توافق‌نامه عطف به معاهده اساس روابط متقابل و اصول همکاری بین دولت‌های طرفین به تاریخ 12 مارس 2001 و در راستای تقویت و گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی است.

در همین خصوص لاوروف به خبرگزاری روسی TASS گفت: ما توافق‌نامه‌ای بین دو دولت در زمینه همکاری در تأمین امنیت اطلاعات را امضا کرده‌ایم. این سند امکان هماهنگی اقدامات دو کشور، در شرایط افزایش روزافزون مشکلاتی که در فضای مجازی به وجود می‌آید و همچنین تأثیر فزاینده این مسئله در روابط بین‌الملل را فراهم می‌کند. وی جزئیات بیشتری در این خصوص ارائه نداد و طبعا مفاد دقیق این جنس از توافقات امنیتی مشمول جعبه سیاه در روابط بین بازیگران قرار می‌گیرد. در همین خصوص مدیر بخش امنیت اطلاعات وزارت امور خارجه روسیه اعلام کرد که توافقات صورت گرفته بین فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران در خصوص امنیت اطلاعات، هماهنگی اقدامات دو کشور، تبادل فناوری‌های لازم و آموزش متخصصان مربوطه را در نظر گرفته است. 

با این‌ حال، تهران این توافق‌نامه را نقطه عطفی در همکاری‌های سایبری میان دو کشور قلمداد کرد و به مواردی شامل همکاری در رابطه با مبارزه با جرائم ارتکاب یافته در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، کمک‌های فنی و فناورانه و همچنین همکاری شامل شناسایی و هماهنگی‌های لازم در سازمان‌های منطقه‌ای و بین‌المللی برای تأمین و تضمین امنیت ملی و بین‌المللی اشاره کرده است. درحالی‌که امنیت اطلاعات و امنیت سایبری اهداف اصلی توافق‌نامه است، کارشناسان مطالعات اطلاعاتی به‌خوبی از ارتباط تنگاتنگ بین امنیت اطلاعات و بخش ضد جاسوسی اطلاع دارند. بسیاری معتقدند که امنیت اطلاعات در واقع هدف اصلی ضد جاسوسی است و بسیاری از سازمان‌های اطلاعاتی، حوزه امنیت سایبری را نیز موضوعی ذیل بخش ضد اطلاعات می‌دانند. همچنین در این توافقنامه خاطرنشان شده که ایران و روسیه اهمیت زیادی برای ایجاد توازن بین تأمین امنیت و رعایت حقوق بشر در عرصه بهره‌گیری از فناوری‌های اینترنتی و ارتباطی قائل هستند و هدف از این توافقات جلوگیری از تهدیدات در زمینه امنیت اطلاعات و مبارزه با آنها به‌منظور برقراری شرایط امن در فضای مجازی است.

بدین اعتبار پس توافق ایران و روسیه جای تعجب ندارد. بیش از یک سال از ترور سردار سلیمانی و افزون بر شش ماه از ترور دو تبعه لبنانی می‌گذرد. سازمان‌های اطلاعاتی ایران وقت زیادی برای تجزیه‌وتحلیل دستگاه اطلاعاتی خود، مقابله با نقاط ضعف گسترده آن و ارائه یافته‌های خود به تصمیم گیران و سیاست‌گذاران داشته‌اند. شکی نیست که ترور اخیر دکتر فخری زاده، که یک چالش جدی و دربرگیرنده سوالاتی نزد افکار عمومی در قبال عملکرد سیستم اطلاعاتی بود، این روند را تشدید کرد. باید اذعان کرد که جمهوری اسلامی در این زمینه‌ها به کمک و همکاری‌های اطلاعاتی و تجربیات متحدین خود نیاز دارد و توافق اخیر امنیت اطلاعات ایران و روسیه در همین چارچوب قابل‌تعریف است و می‌تواند سازوکار مطلوبی برای انجام اصلاحات مورد نیاز باشد.