روزنامه جام‌جم نوشت: کمتر از یک ماه پس از انتقال پیام رهبر معظم انقلاب به ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه توسط محمدباقر قالیباف، مقاله‌ای از کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در مسکو در مجله «روابط بین‌الملل» وزارت خارجه روسیه به چاپ رسید و از در پیش بودن تغییرات قابل‌توجه در سیاست خارجی ایران طی سال‌های آینده و جایگاه همکاری‌های راهبردی میان تهران و مسکو خبر داد.

تنها سه روز بعد از انتشار این مقاله و همزمان با سفر مشورتی جلالی به تهران، سفیر روسیه در تهران نیز پاسخ پوتین به پیام رهبر انقلاب را تقدیم علی‌اکبر ولایتی کرد.گرچه تاکنون هیچ‌یک از طرفین جزئیاتی از پیام‌های مبادله شده میان یکدیگر را فاش نکرده‌اند اما بررسی یادداشت جلالی در نشریه وابسته به وزارت خارجه روسیه، نشانه‌هایی از تصمیم ایران برای اعمال تغییرات کلیدی در اهداف و شیوه‌های سیاست خارجی خود به‌دست می‌دهد که با استفاده از آنها می‌توان به درک صحیح‌تری از تحولات پیش روی منطقه و شیوه همکاری‌های بین‌المللی ایران دست‌یافت.

نشانه‌هایی از یک تحول اساسی

سفیر ایران در مسکو در بخشی از یادداشت خود، تعرض به تمامیت ارضی، استقلال و توسعه ایران را سه حوزه بنیادینی دانست که آمریکا و متحدانش آن را هدف گرفته‌اند. او همچنین در تحلیلی که به نظر می‌رسد برای اولین بار از سوی یک مقام رسمی جمهوری اسلامی بیان می‌شود، عربستان سعودی و امارات را در کنار اسرائیل و آمریکا به‌عنوان تهدیدات موجودیتی جمهوری اسلامی تعریف کرده است؛ تعریفی که می‌تواند حاکی از تحول اساسی در محاسبات و درک جمهوری اسلامی از تحولات پیرامونی‌اش و به‌تبع آن بروز تغییرات جدی در شیوه اجرای سیاست خارجی و دفاعی ایران باشد.

به نظر می‌رسد پس از نزدیک به هشت سال تلاش برای پیگیری رویکردی همکاری‌جویانه با غرب و همسایگان عرب خود، اکنون جمهوری اسلامی از یک‌سو شاهد تهاجمی‌تر شدن رفتار عربستان، امارات و همگرایی میان آنها و رژیم‌صهیونیستی و از سوی دیگر بازگشت اروپا به آغوش آمریکا به بهای قربانی نمودن تلاش‌ها به منظور اعتمادسازی و همکاری است و شاید زمان تصمیم کلیدی برای آینده سیاست خارجی ایران رسیده باشد.

رویکرد ایران به شرق

اگر توافق‌نامه شراکت راهبردی ایران و چین را اولین نشانه کلیدی از رویکرد ایران به شرق و اجماع حاکمیت جمهوری اسلامی بر انتخاب شرکای راهبردی بر اساس نگاه بلندمدت به منافع ملی خود بدانیم، تعدد تماس‌های دیپلماتیک میان ایران و روسیه و تبادل اخیر پیام رهبران دو کشور را می‌توان گام دوم ایران درروند بازآرایی سیاست خارجی خود پس از اجماع بر سر تداوم خصومت‌جویی و عهدشکنی‌های غرب دانست.

بعد از تجربه موفق تهران در همراه ساختن مسکو با خود برای مقابله با تهدیدات امنیتی ناشی از جنگ سوریه، اکنون ایران به‌دنبال تکرار این تجربه و گسترش همکاری‌های دو کشور در حوزه‌های گوناگون سیاسی، امنیتی و اقتصادی باهدف مقابله با تهدید مشترک غرب علیه این دو کشور است. موضوعی که ترور شهید سلیمانی توسط آمریکا برای مسکو نیز ملموس‌تر و پراهمیت‌تر شد و رهبران روسیه را نیز از رفتار تهاجمی و به‌دوراز هنجارهای سنتی روابط بین‌الملل غرب نگران کرد.

مسکو که تا پیش ‌از این با تحریم‌های محدود آمریکا و اروپا روبه‌رو شده بود، بعد از ترور شهید سلیمانی، سطح تقابل احتمالی خود را با آمریکا فراتر از فشارها و رقابت‌های سنتی ارزیابی کرد. امری که صاحب‌نظران روس نیز با طرح این سؤال که آیا ایالات‌متحده ترور فرماندهان ارشد نظامی کشورها را نیز به یک‌رویه تبدیل خواهد کرد، نسبت به آن ابراز نگرانی کردند.

ایگور کوروتچنکو، کارشناس نظامی و سردبیر مجله دفاع ملی روسیه بعد از شهادت سردار سلیمانی در مقاله‌ای با اشاره به فاصله کوتاه میان این ترور و رزمایش مشترک کمربند امنیتی دریا میان ایران، چین و روسیه نسبت به هنجارشکنی‌های آمریکا هشدار داد و نوشت: بیایید چشم‌هایمان را باز نگه‌داریم. آمریکا بی‌پرده‌تر از همیشه به روش‌های قتل و ترور متوسل شده است و ... ترور، بخشی از سیاست آمریکا برای مهار روسیه، چین و ایران است.

تهدیدات آمریکا و متحدانش برای روسیه

اکنون نیز یادداشت سفیر جمهوری اسلامی در مسکو که در میانه تبادل پیام میان رهبران دو کشور اتفاق افتاده، حاوی نشانه‌‌هایی از تلاش ایران برای تفهیم تهدید موجودیتی آمریکا و متحدانش برای روسیه است. جلالی بخش عمده یادداشت خود را به شرح راهبرد چند‌بعدی آمریکا برای فشار به روسیه و تضعیف این کشور اختصاص داده و ضمن تشریح رویکردهای ایالات متحده علیه روابط ایران و روسیه، تضعیف ایران را تهدیدی علیه منافع ملی روسیه معرفی کند: آرزوی آمریکایی‌ها این است که با بسترسازی روس‌هراسی در داخل ایران، نه تنها در دوران بقای نظام جمهوری اسلامی مانع عمیق شدن روابط ایران با روسیه نوین شوند، بلکه در حال بسترسازی برای روی کار آوردن دولتی غربی درصورت تحقق راهبرد تغییر حکومت در ایران (به خیال خام خودشان) هستند؛ دقیقا مشابه مدل گرجستان و تعطیلی سفارت روسیه در تفلیس.

این مقاله در ادامه به بررسی حوزه‌های مختلف تلاش آمریکا برای تخریب شراکت ایران و روسیه و به‌خصوص موضوع تحریم‌های غرب علیه دو کشور پرداخته و با تاکید بر آن‌که این تلاش‌ها تاکنون نتوانسته مانع توسعه همکاری‌های نظامی، امنیتی و منطقه‌ای ایران و روسیه شود، نسبت به رویکرد مستمر آمریکا در جلوگیری از تعمیق روابط اقتصادی و فرهنگی ایران و روسیه ابراز نگرانی کرده و تعمیق این روابط را راه موثر خنثی‌سازی تحریم‌های آمریکا می‌داند.

امری که به نظر می‌رسد محور اصلی دوران تازه سیاست خارجی ایران را تشکیل می‌دهد. درواقع، محتمل‌ترین هدف تحرکات اخیر ایران در قبال روسیه را باید اعلام آمادگی تهران برای ورود به یک دوره شراکت راهبردی بلند‌مدت با تمرکز بر همکاری‌های اقتصادی دانست؛ امری که مانند موضوع تفاهم‌نامه ۲۵ ساله شراکت راهبردی ایران و چین، با اطمینان‌بخشی به طرف مقابل در‌خصوص جدیت ایران برای ورود به همکاری‌های راهبردی همراه شده است.

بنابراین در سال‌های پیش‌رو، باید از یکسو شاهد برخورد جدی ایران با اقدامات تحریک‌آمیز عربستان سعودی و امارات به‌منظور توقف روند افزایش حضور آمریکا و رژیم‌صهیونیستی در فضای پیرامونی ایران باشیم و از سوی دیگر، با دست شستن جمهوری اسلامی از تلاش‌ بی‌فایده برای همکاری با غرب، شاهد دور تازه‌ای از روابط ایران با چین و روسیه و شکل‌گیری مثلث ایران، روسیه و چین در برابر غرب خواهیم بود.

تقویت نگاه به شرق
جواد منصوری، سفیر پیشین ایران در چین

با پیروزی انقلاب اسلامی و تغییر سیاست خارجی ایران، یکی از تحولات اساسی در روابط بین‌الملل، خروج کشورمان از وابستگی و ارتباط انحصاری با غرب بود. در کنار این مساله تلاش این بود که نگاه به شرق بخشی از سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران باشد. طی چند دهه گذشته ما با کشورهایی مثل چین و برخی کشورهای آ. سه.آن مثل ویتنام روابط نسبتا خوبی برقرار کردیم. حتی این روابط باعث شد در برخی مقاطع کمک‌های چین به دولت ایران در نوع خود تعیین‌کننده باشد. اما متاسفانه در برخی دوره‌ها،‌ دولت‌های ما تحت‌تاثیر برخی القائات و شرایط خاص به توسعه روابط با چین توجه کافی نداشتند.

در سال‌های اخیر با تاکیدات رهبری، نگاه به شرق مورد توجه بیشتری قرار گرفت. در سیاست‌خارجی ایران رابطه با روسیه بعد از فروپاشی شوروی، طبعا یک تغییر اساسی پیدا کرد؛ زیرا در روسیه یک دولت مستقل و بدون اهداف هژمونی روی کار آمد و به این دلیل رابطه با روسیه افزایش پیدا کرد. به خصوص از زمان پوتین که دیدگاه‌های خیلی شفاف و روشنی برای دفاع از موجودیت و تمامیت ارضی کشورهای منطقه دارد، در چند سال اخیر شاهد روابط خوب تهران و مسکو در بخش‌های منطقه‌ای و غرب آسیا به‌ویژه در حوزه سوریه بودیم.

روابط ما با روسیه برخلاف میل غربی‌ها و آمریکا به خوبی پیش می‌رود و مشکل خاصی وجود ندارد و پیش‌بینی می‌شود در آینده سرعت توسعه همکاری ما بیش از گذشته شود. دو کشور ایران و روسیه با توجه به نزدیکی و مشترکاتی که دارند زمینه‌های همکاری فراوانی برای گسترش روابط بیشتر با یکدیگر دارند.

رابطه دوجانبه پرمنفعت
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل

سال‌هاست اراده برقراری ارتباط بیشتر در سطح رهبران و مقامات بالای ایران و روسیه دنبال می‌شود و البته در بسیاری از جهات، موضوع ارتقای روابط، عملا تحقق پیدا نکرده‌است.

یکی از مهم‌ترین مسائل، تحریم‌های غرب علیه ایران و روسیه‌است. بالاخره بانک‌های روسیه باید همکاری کرده و اعتبارات لازم را تامین کنند تا از این طریق مبادلات بازرگانی گسترده‌تر شود.

در حوزه‌های سیاسی و امنیتی شاهد همکاری‌های خوبی میان ایران و روسیه هستیم. در عین حال در برخی موارد، روسیه عملا خود به حل و فصل مسائل بین‌الملل اقدام می‌کند. نظیر آنچه در قره‌باغ اتفاق افتاد. اما در عین حال در حوزه غرب آسیا و به طور مشخص در مورد سوریه شاهد ارتباط و تعامل خوب میان ایران و روسیه بودیم. در کنار این مساله ایران با توجه به روی کار آمدن تیم جدید درکاخ سفید این اطمینان را به روسیه داده‌است که قرار نیست با آمدن بایدن،‌ نگاه کشورمان به سمت بایدن یا مناسبات نزدیک با آمریکا باشد و مثل گذشته روابط با روسیه و چین ادامه پیدا خواهدکرد. با این وصف و با همه تلاش‌های صورت گرفته و با این‌که گفته‌شده ظرفیت‌های موجود همکاری میان دو کشور بالغ بر ۵۰میلیارد دلار است اما در سال‌های گذشته حجم مبادلات کمتر از دو میلیارد دلار بوده‌است. بخشی از این مشکلات ناشی از تحریم‌ها و مشکلات بانکی میان ایران و روسیه‌است.

به هر صورت به نظر می‌رسد افزایش روابط ایران و روسیه به نفع دو کشور است. ایران و روسیه هر دو مخالف یکجانبه‌گرایی آمریکا هستند و از این منظر هم مورد تحریم ایالات‌متحده قرارگرفتند. تاکنون توافقاتی در زمینه تکمیل فاز ۲ و ۳ نیروگاه بوشهر صورت گرفته و از سویی دیگر در حوزه گاز و نفت می‌توانیم همکاری خوبی با روسیه داشته‌باشیم و تاثیر مثبتی روی حوزه‌انرژی بگذاریم. مزیت دیگر رابطه با روسیه عضویت ایران در اتحادیه اوراسیاست. این اتحادیه‌اقتصادی بازار بالقوه خوبی برای مبادلات تجاری میان ایران با آسیای مرکزی و روسیه محسوب می‌شود.

فصل ارتقای روابط ایران و روسیه
جعفر قنادباشی، کارشناس مسائل سیاست خارجی

نگاه ما به شرق، سیاستی نیست که امروز مورد توجه قرارگرفته باشد بلکه سال‌هاست این نوع نگاه از سوی جمهوری اسلامی دنبال می‌شود. دولتمردان ما تاکنون سفرهایی به چین و روسیه داشتند اما در شرایط کنونی ضرورت تاکید بر این نگاه بیشتر از گذشته احساس می‌شود. ما در رژیم‌گذشته به لحاظ سیاسی و اقتصادی تحت سیطره غرب بودیم و بعد از پیروزی انقلاب در راستای حفظ استقلال تلاش کردیم که روابط خود با شرق به‌ویژه چین و روسیه را گسترش دهیم. در حال حاضر با توجه به تحریم گسترده غرب، می‌توانیم با ارتقای سطح روابط با شرق، شرایط مناسبی را برای صدور کالاهای خود ایجاد کنیم.

به هر صورت یک بخش از سیاست‌های راهبردی، وابسته به رونق بخشیدن به روابط اقتصادی است. روسیه کشوری در همسایگی ما است و به‌رغم فشارهای غربی روابط خوبی را در حوزه‌های سیاسی و امنیتی با جمهوری اسلامی ایران برقرار کرده‌است. هر دو کشور تحت تحریم غرب قرار دارند و در عین حال می‌توانند زمینه مناسبی را برای صدور کالاهای یکدیگر فراهم کنند. روسیه به لحاظ جغرافیایی از داشتن برخی محصولات کشاورزی محروم است و افزایش روابط اقتصادی با ایران می‌تواند باعث شود این محصولات در بازارهای روسیه مورد استفاده قرار گیرد.

نکته دیگر این‌که اگر در پی یافتن مشتریان ثابت هستیم روابط با روسیه می‌تواند شرایط را برای انتقال کالا با کمترین هزینه و کمترین بیمه فراهم کند و مبادله سودآوری را برای ایران رقم بزند. همکاری استراتژیک ایران و روسیه هم در حوزه منطقه‌ای باعث همگرایی بیشتر میان دو کشور شده‌است. به نظر می‌رسد شرایط کنونی فصل ارتقای روابط با روسیه و همچنین شرق است و بهتر آن‌که از وضعیت فعلی بیشترین بهره‌برداری صورت گیرد.

ضرورت افزایش کار کارشناسی در روابط ایران و روسیه
بهرام امیراحمدیان، کارشناس مسائل روسیه

الان در محافل سیاسی و رسانه‌ای سخن از روابط استراتژیک میان ایران و روسیه است. به نظر می‌رسد نسبت به این نوع نگاه باید تامل بالایی صورت گیرد. به هر صورت ما در برخی جهات با روس‌ها همکاری داریم اما مسکو در برخی جهات دیگر هم با تهران همراه نیست. در عرصه اقتصادی هم افزایش روابط میان دو کشور مشکلات خاص خود را دارد که تا این مشکلات حل نشود نمی‌توان به ارتقای تعاملات تجاری میان ایران و روسیه امید زیادی داشت. در حال حاضر ما برای افزایش این روابط با محدودیت‌هایی مواجه هستیم.

بالاخره هر دو کشور از تحریم‌های بانکی و تجاری رنج می‌برند. برای ایفای نقش بیشتر در محیط بین‌المللی ما نیاز به همکاری و کوشش بیشتر مسؤولان و همچنین بخش‌های خصوصی داریم. برای این‌که کشورهایی به همدیگر نزدیک شوند نیازمند تقویت شبکه حمل‌ونقل دریایی و ریلی هستند.

بخش‌های خصوصی و اتاق‌های بازرگانی ما هم عمده فعالیت‌های خود را متوجه سرمایه‌گذاری روی کشورهای دیگر کردند. در بازارهای ما هیچ برند روسی دیده نمی‌شود، همچنین در بازارهای روسی هم هیچ برند ایرانی وجود ندارد. اگر روند ماجرا به همین صورت ادامه پیدا کند باید گفت به‌رغم همه حرف و حدیث‌ها درباره افزایش و ارتقای سطح روابط میان ایران و روسیه این اتفاق نخواهد افتاد و در شرایط فعلی سطح ظرفیت تجاری و بازرگانی ما برای تعامل بیشتر با روسیه محدود است. نمی‌توانیم با این سهم کوچک انتظاراتی فراتر داشته باشیم.

بنابراین برای افزایش سطح مبادلات اقتصادی نیازمند کار زیاد و بازارهای جدید هستیم. برای رسیدن به چنین هدفی باید اقدام لازم صورت گیرد. اقدام لازم زمانی صورت خواهد گرفت که روی بازارهای روسیه مطالعات جدی‌تری صورت گیرد و نیازهای آن بررسی گردد و نسبت به کالاهای ایران بازاریابی کنیم. اگر این اقدامات به‌خوبی انجام شود آن وقت می‌توان امید داشت سطح روابط میان ایران و روسیه گسترش پیدا کند.