حجت‌الاسلام سیدسلمان صفوی، فیلسوف نوصدرایی و رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن در گفت‌وگو با ایکنا، به شرح فقراتی از خطبه فدکی و همچنین درس‌های سیره زندگی حضرت زهرا(س) برای شرایط امروز پرداخت و بیان کرد: در کتاب «پدیدارشناسی فاطمه در قرآن، روایات و هنر» بیان کرده‌ام که خطبه فدک یکی از مهم‌ترین خطبه‌های انقلابی و سیاسی است. خطبه انقلابی فدک، بیانیه حضرت فاطمه زهرا(س) علیه حکومت غاصب و دیکتاتوری مذهبی و اشرافیت است.
وی افزود: این خطبه در شرایطی ایراد شد که اهل بیت(ع) مظلومانه پس از رحلت جانگداز حضرت محمد(ص) تنها بودند و قدرت در دست دشمنان آنها بود. حضرت فاطمه(س) شیر زنِ متقیان، شجاعانه در مقر حکومت، با افشای اعمال ظالمانه حکومت شبه‌مذهبی، در تاریخ ثبت کردند که سرور زنان دو عالم و تنها فرزند آخرین رسول الهی(ص) از آغاز مخالف منش و رفتار کودتاگران به نام دین بوده‌اند.
وی با بیان اینکه حضرت فاطمه(س) با خطبه انقلابی فدک، اعتبار دینی حکومت را برای اهل بصیرت مخدوش کردند، اظهار کرد: کانون اصلی خطبه فدکیه، دفاع از ولایت مولی‌الموحدین علی(ع) و غصبی بودن خلافتِ برگرفته از کودتای سقیفه بنی‌ساعده و از بین رفتن حقِّ مولای متقیان علی(ع) و پیامدهای ناگوار کودتای سقیفه برای امت اسلامی بود. حضرت فاطمه(س) عمل کودتاگران را به کفر و نفاق در دین نسبت دادند.
مبانی توحید نظری و عملی در فراز نخست خطبه فدک
صفوی با اشاره به پیام‌های این خطبه بیان کرد: خاتون جنت(س) در فراز اول خطبه فدک، با بیان مبانی عمومی توحید نظری و عملی و تأکید بر «حمد»، «نعمت»، «شکر»، «کفر» و «شرک»، مخاطبان را به این نکته اساسی توجه می‌دهند که باید سپاسگزار حضرت محمد(ص) باشند که با معرفی «توحید الهی»، ظلمت کفر و نور حقیقت را برای آنها آشکار ساختند و همواره باید به نعمت «قرآن کریم» و «پیام محمدی» که ضامن سعادت ابدی است، توجه داشته باشند. طریق سپاس حق‌تعالی برای نعمت اسلام، شکرگزاری عملی با «پیروی از فرامین محمدی» است وَ ناشکری عملی از اوامر محمدی، از جمله ولایت امیرالمؤمنین علی(ع)، کفر بَیّن است.
وی تصریح کرد: در فراز دوم خطبه فدک، ضمن اشاره به تقدم ذاتی حضرت محمد(ص) بر جمیع انبیای الهی و یادآوری نسبت خویش با رسول الله(ص) و پیام محمدی، اسباب بیداری مخاطبان را فراهم آورده، اتمام حجت می‌‌کند: خداى بزرگ از طریق پدرم محمد(ص)، تاریکی‌هاى راهِ شناخت حق و حقیقت را روشن کرد، مشکلات قلب‌ها را برطرف و موانع رویت دیدهها را از میان برداشت. ایشان با قیام برای هدایت مردم، آنها را از گمراهى رهانیدند و با رهنمون شدن به دین استوار و محکم، آنان را به طریق مستقیم دعوت کردند. «هدایت» و «طریق مستقیم»، دو مفهوم مرکزی این فرازند که با سیاق و بستر اجتماعی این خطبه تعامل معنایی خاص دارند.
7 خصوصیت حضرت علی(ع) و 11 نتیجه پیروی از ایشان
نویسنده کتاب «تفسیر نوین متقین و ایمان از منظر قرآن» افزود: در فراز سوم خطبه فدک، با برشمردن مشخصات ولیِّ الهی و رهبر حقیقی که در وجود مولی‌الموحدین علی(ع) تجلی یافته، ایشان را «پرچم‌دار امر و نهى» و «حاملان دین و وحى» را «امین الهی» و «مبلغان ارزش‌های خدایی به سوى امّت‌ها» می‌خوانند. «امین»، مفهوم مرکزی این فراز است. «ولی الله»، امینِ خدای تعالی و مردم است. سپس به صراحت یادآور می‌شوند که براساس قرآن و پیمان غدیر خم، مولی‌الموحدین علی(ع)، «ولی الله» و «زمامدار حق» در میان شماست. این پیمانى است که پیشاپیش به سوى شما فرستاده شده است.
وی بیان کرد: پس از آن، هفت خصوصیت الهی حضرت علی(ع) را بر می‌شمرند: «کتاب گویاى الهى، قرآن راستگو، نور فروزان و شعاع درخشان که بیان و حجّت‌هاى آن روشن، اسرار باطنى آن آشکار وَ ظواهر آن جلوهگر است.» سپس یازده نتیجه عملی و نظری پیروی از رهبری صالح و ولایت امام علی(ع) را بیان می‌فرمایند که عبارت از این موارد است: «پیروان علی(ع) مورد غبطه جهانیان‌اند»، «تبعیت از ایشان سبب خشنودى الهى مىگردد.»، «شنیدن تعالیم علی(ع) راه نجات است»، «از طریق این تعالیم می‌توان به حجت‌هاى نورانى الهى رسید»، به «واجباتى که تفسیر شده»، «محرماتى که ارتکاب آنها منع شده»، «گواهی‌هاى جلوهگر»، «برهان‌هاى کافی»، «فضایل پسندیده» و «رخصت‌هاى بخشیده شده» و «قوانین واجب الهی» نیز می‌توان دست یافت.
صفوی بیان کرد: در فراز چهارم خطبه فدک، اجمالاً برخی احکام و سه وجه دین، یعنی جهان‌بینی، شریعت و اخلاق در حوزه اعتقادات، ایمان، توحید، عدالت و امامت را بیان کرده است. در حوزه شریعت به فلسفه نماز، زکات، روزه، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از شُرب خمر، نهی از دزدی و در حوزه اخلاق به صبر، نیکی، صله ارحام، وفا و نهی از تهمت اشارت می‌فرمایند که «خداى بزرگ، «ایمان» را براى پاک کردن شما از شرک، «نماز» را براى پاک کردن شما از تکبر، «زکات» را براى تزکیه نفس و افزایش روزى، «روزه» را براى تثبیت اخلاص، «حج» را براى استحکام دین، «عدالت‌ورزى» را براى التیام قلب‌ها، «اطاعت ما خاندان» را براى نظم یافتن دین و آیین، «امامت ما» را براى رهایى از تفرقه، «جهاد» را براى عزت اسلام، «صبر» را براى کمک در به دست آوردن پاداش، «امر به معروف» را براى مصلحت جامعه، «نیکى به پدر و مادر» را براى رهایى از غضب الهى، «صله ارحام» را براى طولانى شدن عمر، «وفا به نذر» را براى قرار گرفتن در معرض مغفرت الهى، «دقت در کیل و وزن» را براى رفع کم فروشى، «نهى از شراب‌خوارى» را براى پاکیزگى از زشتى، «حرمت نسبت ناروا دادن» را براى عدم دورى از رحمت الهى، «ترک دزدى» را براى پاکدامنى و «حرام بودن شرک» را برای خلوص در یگانهپرستى مقرر فرمود.
دین زمانی نجات‌بخش است که به‌هم پیوسته باشد
وی افزود: پس از آن به عنوان نتیجه، با استناد به برخی آیات قرآن کریم توصیه می‌فرمایند: «آن‌گونه که شایسته است، از خدا بترسید. از دنیا نروید، جز آنکه مسلمان باشید. خدا را در آنچه بدان امر کرده و از آن بازداشته، اطاعت کنید. همانا دانشمندان از خدا می‌ترسند.» در این فراز با تأکید بر تنیدگی سه وجه دین در همدیگر و سیستمی بودن دین، بیان می فرمایند: دین، زمانی نجات‌بخش است که به صورت یک سیستم به‌هم پیوسته به آن عمل شود.
نویسنده کتاب «تفسیر ساختاری سوره بقره» بیان کرد: در فراز پنجم خطبه فدک، وضعیت جامعه جاهلیت و صفات و دستاوردهای حضرت محمد(ص) را تبیین می‌فرمایند که «رنج‌هاى شما بر ایشان یعنی حضرت محمد(ص) گران آمد. بر شما دلسوز و بر مؤمنان، مهربان و عطوف است. رسالت خود را با انذار انجام داد. از پرتگاه مشرکان کنارهگیرى کرد، شمشیر بر فرقشان نواخت، گلویشان را گرفت و با حکمت و پند و اندرز نیکو آنها را به سوى پروردگارشان دعوت فرمود. بت‌ها را نابود ساخت و سر کینهتوزان را شکست، تا جمع آنها منهزم شد و از میدان گریختند. تا آنگاه که صبح روشن از پرده شب برآمد و حق، نقاب از چهره برکشید. زمامدار دین به سخن درآمد و فریاد شیطان‌ها خاموش شد. خار نفاق از سر راه برداشته شد، گره‌هاى کفر و تفرقه از هم گشوده شد و دهان‌هاى شما به کلمه «اخلاص» گشوده شد. صفات محمدی بر شما، دلسوز و «بر مؤمنان، مهربان و عطوف و در تعارض با رفتار غاصبان ولایت و جانشینان ثلاثه است.»
صفوی تصریح کرد: در فراز ششم خطبه فدک، وضع اسفناک جامعه جاهلیت عرب و صفات و دستاوردهای مولی‌الموحدین علی(ع) را تبیین می‌فرمایند که «شما بر کناره پرتگاهى از آتش، مانند جرعهاى آب، در معرض طمع طماعان قرار داشتید. همچون آتشزنهاى بودید که بلافاصله خاموش می‌‌شد. لگدکوب روندگان بودید. از آبى می‌نوشیدید که شتران آن را آلوده کرده بودند و از پوست درختان به عنوان غذا استفاده می‌کردید. خوار و مطرود بودید. می‌ترسیدید مردمانى که در اطراف شما هستند، شما را بربایند. خداى تعالی شما را به دست آن حضرت(ص) نجات داد. پس از آنکه از دست قدرتمندان و گرگ‌هاى عرب و سرکشان اهل کتاب ناراحتی‌ها کشیدید. هرگاه آتش جنگ برافروختند، خداوند آن را خاموش کرد.»
تبیین صفت شامخ برای حضرت امیر(ع)
وی افزود: سپس 10 صفت شامخ مولی‌الموحدین علی(ع) و دستاوردهای آن حضرت(ع) از زبان مبارک حضرت فاطمه(س) بیان می‌شود که «هرگاه شیطان سربرآورد، یا اژدهایى از مشرکین دهان گشود، پیامبر خدا(ص) برادر خویش علی(ع) را در کام آن افکند و او تا آن زمان که سر آنها را به زمین نمی‌کوبید و آتش آنها را با آب شمشیر خویش خاموش نمی‌کرد، باز نمی‌گشت.» علی(ع) فرسوده از تلاش در راه خدا، کوشنده در انجام اوامر الهی، نزدیک به پیامبر خدا(ص)، سَروَرى از اولیای الهى، دامن خدمت به کمر بسته، ناصح و تلاشگر بود. در راه خدا از ملامت هیچ ملامتکنندهای نمى‌هراسید، در حالی که شما جماعتِ مدعی جانشینی رسول الله(ص)، در آسایش زندگى می‌کردید، هنگام کارزار عقب‌گرد کرده، هنگام نبرد مى‌گریختید.»
صفوی با اشاره به فراز هفتم بیان کرد: در فراز هفتم خطبه فدک، با افشای باطن غاصبان رهبری بر اساس رفتارشان، خصوصیتشان را برشمرده، آنها را اهل نفاق، غضب و فتنه‌گرانی می‌خوانند که فرصت‌طلبان را بر مسندهای قدرت نشاندند و می‌گویند «و آنگاه که خداوند براى پیامبر خویش خانه انبیاء و آرامگاه اصفیاء را برگزید، علائم نفاق در شما ظاهر گشت. شما پسترتبهگانِ دارای قدر و منزلت گردیده، بهانه آوردید که از فتنه می‌هراسید. آگاه باشید که در فتنه قرار گرفتهاید.» سپس جهنم و کفر را تالی این رفتار غاصبانه می‌خوانند که «به راستى که جهنم، کافران را احاطه کرده است. پس از آن به صراحت می‌فرمایند که رفتار آنها خلاف قرآن و اسلام است و می‌گویند «چگونه این کار را کردید؟ به کجا روى آوردید؟ در حالى که کتاب خدا در برابر شماست. امور آن روشن، احکام آن درخشان، علائم هدایت آن ظاهر، محرمات آن هویدا و اوامر آن واضح و آشکار است، اما آن را پشت سر انداختید. آیا به آن رغبتى ندارید؟ یا به غیر قرآن حکم می‌کنید؟ این براى ظالمان، بَدَل بدى است. هرکس غیر از اسلام، دینى را جویا باشد، از او پذیرفته نمی‌شود.» سپس در نتیجه‌گیری می‌فرمایند که انکار عامدانه ولایت مولی‌الموحدین علی(ع) و مقابله با آن به زیانکاری می‌انجامد و «در آخرت از زیانکاران خواهند بود.»
استناد مبانی قرآنی مخالفت با ولایت غصبی
وی افزود: مخالفت نظری و عملی با رهبری ناصالح در جامعه و غصب مقام ولایت ظاهری انسان کامل یعنی مولی‌الموحدین علی(ع) و مخدوش کردن مشروعیت رهبران ناصالح و فاقد اعلمیت نیز موارد دیگری بودند که به آنها اشاره شده است. همچنین مستند کردن مبانی نظری مخالفت ولایت غصبی به آیات قرآنی که منبع اصلی فکری و حجت عموم مسلمانان است. حضرت فاطمه(س) در «خطبه فدک» با استدلال و استناد به قرآن حکیم خطاب به کودتاگران فرمودند: «وَ ما مُحَمَّدٌ اِلاَّ رَسُولٌ قَد خَلَت مِن قَبلِهِ الرُّسُلُ اَفَاِن ماتَ اَو قُتِلَ انقَلَبتُم عَلى اَعقابِکُم وَ مَن یَنقَلِب عَلى عَقِبَیهِ فَلَن یَضُرَّ الله شَیئاً وَ سَیَجزِى الله شَیئاً وَ سَیَجزِى الله الشَّاکِرینَ»(آل عمران/ 144)؛ یعنی «محمد(ص) پیامبرى است که پیش از وى پیامبران دیگرى درگذشتند. پس اگر او بمیرد و یا کشته گردد؛ به عقب بازمی‌گردید و آن کس که به عقب بازگردد؛ به خدا زیانى نمی‌رساند و خدا شکرکنندگان را پاداش خواهد داد.»
رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن تصریح کرد: حضرت فاطمه(س) فرمودند: «پس خلافت را بگیرید. اما بدانید که پشت این شترِ خلافت، زخم و پاى آن سوراخ و تاولدار است. ننگ آن باقى است و نشان از غضب خداوند و ننگ ابدى دارد. به آتش شعلهور خدا متصل است که بر قلب‌ها احاطه می‌یابد. آنچه می‌کنید در برابر چشم بیناى خداوند قرار دارد و آنان که ستم کردند، به زودى درمی‌یابند که به کدام بازگشت گاهى بازخواهند گشت.»
اعمال ناپسند مانع فهم صحیح قرآن
صفوی گفت: حضرت فاطمه(س) در خطبه فدک، اعمال ناپسند را اسباب تیرگی دل، ناشنوایی و نابینایی برشمردند که موجب عدم امکان فهم صحیح قرآن حکیم می‌شود و فرمودند «اى مسلمانان که براى شنیدن حرف‌هاى بیهوده شتابان بوده و کردار زشت را نادیده می‌گیرید؛ آیا در قرآن نمی‌اندیشید؟ یا بر دل‌ها مُهر زده شده است؟ چنین نیست. بلکه اعمال زشتتان بر دل‌هایتان تیرگى آورده و گوش‌ها و چشمانتان را فراگرفته است. آیات قرآن را بسیار بد تأویل کردید و بد راهى را نشان دادید و با بد چیزى معاوضه کردید. به خدا سوگند، تحمل این بار برایتان سنگین و عاقبتش پر از سختی است. آنگاه که پردهها کنار رود و زیان‌هاى آن روشن شود و آنچه را حساب نمی‌‌کردید، براى شما آشکار گردد، اهل باطل زیانکار می‌شوند.» نکته عبرت‌آموز این سخن بر اساس روایت نبوی، ماجرای وضع امت مسلمان پس از رحلت رسول الله(ص) است که قابل مطالعه تطبیقی با ماجرای موسی و بنی‌اسراییل است و این وضعیت را در کتاب موسی در قرآن کریم که توسط انتشارات سلمان آزاده منتشر شده، با روش نوینی تفسیر کرده‌ام.
پیام‌های حضرت زهرا(س) برای جامعه امروز چیست؟
صفوی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به پیام حضرت فاطمه(س) به جامعه امروز اشاره کرد و گفت: حضرت فاطمه(س)، نماد کامل وحدت و تعامل سازنده عقل و وحی، عاطفه و قلب هستند. حضرت زهرا(س) در معامله با حضرت حق، اهل مجاهده، ریاضت، زهد، ورع، تهجد، توکل، صبر، مراقبه، ذکر و فکر و عمل و در معامله با مردم، دارای حسن اخلاق، سخا، حلم، تواضع، بخشنده، مهر و صفا و در ارتباط با جامعه، اهل فتوت و جوانمردی، حامی حقوق مظلومین، فقرا و غریبان بودند.
وی افزود: سرور زنان دو عالم در مقابل فقرا متواضع و در مقابل حاکمان متکبر بودند. هیچ‌گاه مدح حاکمان ناصالح را نگفتند و همواره آنها را به حق و حقیقت فراخواندند. ایشان در بزرگ‌ترین دسیسه دوران با ایستادگی قهرمانانه در برابر دیکتاتوری مذهبی و اشرافیت اقتصادی و دفاع از حق، جان گران‌قدر خویش را قربانی طریق حقیقت کردند. آن حضرت(س) مهم‌ترین قدیسه شهید تاریخ غم‌بار گسترۀ زمین به شمار می‌روند. زهرای اطهر(س) قرآن مُتجسِّد و نخستین شهید تحکیم و تثبیت امامت حق و عدل در تاریخ اسلام‌اند.
نسبت اخلاق و سیاست در منظومه فاطمی
صفوی گفت: نسبت عرفان و سیاست در منظومه فکری حضرت فاطمه(س) حائز اهمیت فراوان است. در طریقت حضرت زهرا(س) سیاست، هدف نیست، بلکه ابزاری است برای ساختن جامعه توحیدی، جامعه انسانی مبتنی بر فطرت انسانی و بهشتی بر روی زمین برای رفتن به بهشت برین. جامعه‌ای دارای اخلاق جوانمردانه و معنویت مبتنی بر عدالت و قسط اجتماعی. در طریقت فاطمی، معنویت و اخلاق زیربنای سیاست است. سیاست بدون معنویت، دنیازدگی و الیناسیون وجودی به همراه دارد. عالِم بدون معنویت؛ ابزار دست سیاستمداران و اصحاب قدرت است. سیاستمدارانِ مدعی دین که نشانی از معنویت و اسلام رحمانی در خود ندارند، مزورانه دین را در خدمت منافع سیاسی و دنیوی خویش به کار می گیرند. فاطمه(س) پیشتاز نقد قدرت سیاسی در تاریخ اسلام‌اند.
وی در ادامه افزود: پیام زندگی حضرت فاطمه(س) برای انسانِ امروز، جمع بین دین، اخلاق، قدرت، جوانمردی، عفاف و فعالیت اجتماعی، سیاست و عدالت است. جمع عموم فضایل در حوزه‌های مذکور در وجود گرانبار آن حضرت(س)، «فاطمه» را «فاطمه» کرده و آن حضرت(س) را تا ابد الگوی متعالی انسان سالم ساخته است.
صفوی با اشاره به پیام سیاسی حضرت فاطمه(س) بیان کرد: مؤمنان در رابطه با حکومت و ساختار قدرت، فعال‌اند و با قدرت‌ها بر اساس معیار نزدیک و دوری آنها به حق و عدالت برخورد می‌کنند. اگر حکومت همانند حکومت رسول الله(ص) در مدینه، بر حق باشد، با دفاع همه جانبه، در راه حمایت و تثبیت آن باید جان‌فشانی کنند، اما با حکومت خلاف حق و عدالت، حتی اگر به نام دین و به دست افراد ظاهرالصلاح باشد، باید نقادانه برخورد شود.
پیام حضرت زهرا برای انسان مدرن تک‌ساحته
رئیس آکادمی مطالعات ایرانی لندن به پیام اجتماعی حضرت فاطمه(س) اشاره کرد و گفت: پیام سیره عملی حضرت فاطمه(س) به جهان امروز که از شکاف طبقاتی رنج می‌برد، این است که حکومت‌ها و آحاد جامعه انسانی وظیفه دارند با ایثار امکانات و ثروت خویش، جهت رفع نیازهای مستمندان گام‌های عملی بردارند. همچنین در جهان امروز، نهاد خانواده با بحران همبستگی و دوام مواجه است. بر مبنای پیام حضرت فاطمه(س)، خانواده سنگ بنای ساخت جامعه برین است. آن حضرت(س) با تربیت امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و حضرت زینب(س) و همگامی با مولی‌الموحدین امام علی(ع)، مدل یک خانوده سلیم را ترسیم کردند که می‌تواند مدل زندگی خانواده‌ها قرار گیرد.
وی در پایان به پیام حضرت فاطمه(س) در مقابله با الیناسیون اشاره و افزود: انسان مدرنیته، دچار بیماری تک‌ساحتی شده و کمیت بر کیفیت غلبه یافته، یا عده‌ای تنها در پی آخرت‌اند. پیام سیره حضرت فاطمه(س)، تربیت انسان چندساحتی است که جمع عقل معاش و عقل معاد، سیاست و اخلاق، دنیا و آخرت، تعهد سیاسی و عدم دریوزگی قدرت است.
انتهای پیام
نظر شما