شناسهٔ خبر: 42832053 - سرویس سیاسی
نسخه قابل چاپ منبع: روزنامه ایران | لینک خبر

دفاع مقدس و همبستگی اجتماعی

صاحب‌خبر -

سمیه توحیدلو
جامعه‌شناس
وقتــــــی سراغ جامعه‌شناسی جنگ و موضوع دفاع مقدس مـــــــــــــی‌‌روی، می‌‌تــــــــــوان  از وجوه مختلف به آن نگریست. جنگ از نگاه جامعه‌شناسان کوشش و فعالیت اجتماعی قلمداد می‌‌شود که دارای شور، احساسات و تأثیرات دسته جمعی است. حتی گاهی آن را غنی‌ترین منبع الهام احساسات و تأثیرات جمعی دانسته‌اند. جنگ را هم نمودی انسانی می‌‌دانند و هم نمودی اجتماعی و البته هرچند که ویژگی‌های فردی افراد و روحیه و حس و حال فرد فرد جنگاوران دارای ارزش و اهمیت است اما باید دانست که نظامیگری و فرآیندهای جنگی به خودی خود امری است اجتماعی. چه علت و عوامل پیدایش جنگ‌ها و چه مدیریت آنها و حتی زمینه‌ها و پیامدهای فراگیر جنگ اجتماعی است. آنقدر وجوه اجتماعی جنگ پررنگ و بزرگ می‌‌شود که گاهی کنشگران فردی و روابط‌شان نادیده انگاشته می‌‌شوند و چنین است که هرنوع از دست رفتن جان انسان در برابر هدف جمعی در جنگ‌ها مورد پذیرش قرار گرفته است.
اما همین فرآیند ماشینی و مکانیکی دارای زمینه‌ها و تعاریف معنوی‌تر هم هست. چه آنکه هیچ جنگی محقق نمی‌شود مگر اینکه حق و باطل در اذهان جنگاوران روبه روی هم بنشیند تا امکان مبارزه مسلحانه و کنشگری از این دست رخ دهد. در ماجرای جنگ هشت ساله عراق علیه ایران که به هشت سال دفاع مقدس معروف است بسیار عناصر فردی و معنوی رؤیت‌پذیر است، آنقدر که اگر از کارکردهای جنگ حرف می‌‌زنیم تنها به نشانه‌های تنازع بقا یا تمایزپذیری و رقابت بین گروه‌ها و ایدئولوژی‌ها نمی‌توان اشاره کرد. نمی‌توان تنها دعوای استقرار سیاسی بین یک کشور با همسایگانش را دید. جنگ هرچند که تمایز‌های واحد و دیگریِ دشمن می‌‌سازد اما می‌‌تواند کارکردهایی بیش از کارکردهای مستقیم یک منازعه را داشته باشد. کارکردهایی مثبت، منفی، دامنه‌دار و گاهی غیرقابل جبران.
ایران پس از انقلاب سال 1357 ایرانی بود که به دنبال استقرار نظم‌های جدید خود می‌‌گشت. جامعه‌ای که تجربه یک انقلاب را پشت سر گذاشته و همه نهادهای رسمی و غیر رسمی خود را از دست داده است. جامعه ای که اجتماع واحد یا به ادبیات آن روز امت واحده ساخته و بر آن تأکید دارد. مردمان آن روز چه همراهان و چه حتی ناظران انقلاب به نوعی با شعار انقلاب که شعار فراگیر ملت‌های پیروز آن روز جهان است همصدا شده‌اند و در حد ممکن همدلی نشان داده‌اند. انقلابی که مدام انقلاب مستضعفین و پابرهنگان بر مستکبرین تعریف می‌‌شود و فروپاشی نظام شاهنشاهی و ایجاد یک جمهوری دینی را برای کشوری مسلمان به ارمغان آورده است. کنشگری جمعی مردمان اثر داده و امیدها در چنین جامعه‌ای بالاست و نظم‌های جدید در حال ایجاد شدن است. جدای از اینکه چقدر روند‌ها و روال‌ها درست بوده و بدون هرگونه ارزش‌گذاری، ایران با این وضعیت مواجه با جنگی تمام قد می‌‌شود. سامنر، جامعه‌شناس امریکایی  می‌‌گوید هرکدام از این‌ها می‌‌تواند ایجاد کنشگری جمعی نماید. مردمانی که مغرور از پیروزی بوده‌اند و عشق را هم در عشق به سرزمین، هم عشق به نتایجی که در انقلاب از آن خود کرده‌اند و هم عشق به رهبری کاریزماتیک دنبال می‌‌کردند، مواجه با لشکر مسلح و دشمنانی یکپارچه می‌‌شوند که خطری برای سرزمین و زندگی ایشان بوده است. چنین مردمانی آمادگی هرنوع مراقبت و محافظت را دارند و می‌‌توانند تصاویر خارق‌العاده‌ای از رشادت‌ها، شجاعت‌ها و ازخودگذشتگی‌ها خلق کنند.
مردمان حاضر در آن روزگار مردمانی از جنس طبقه متوسط و پایین بوده‌اند و وضعیت آن روز شکاف طبقاتی و حتی شکاف بین دولت – ملت را هم با خود ندارد. از این روست که مردم در کنار هم و کنار رهبران جنگ را آغاز می‌‌کنند. مثل انقلاب در جنگ هم این کنش جمعی و وحدت بخش پیش می‌‌رود و تا بخش قابل توجهی از مبارزه بدون هرگونه تکنیک و تاکتیک دفاعی و نظامی امکان محافظت از میهن در راستای احساس تعهد و تعلق عاطفی به سرزمین گسترش می‌‌یابد. مهم است که این مای واحد به دیگریِ دشمن، هویت جمعی خود را نشان دهد و جنگ زمان عرضه این هویت ملی – میهنی است. در جامعه‌ای که همه نهادهای قبلی خود را از دست داده یک اجتماع جامعه‌ای بزرگ و جدید شکل می‌‌گیرد که همه مظاهر همدلی و همبستگی را دارد. برخی در روی صحنه و برخی در پشت صحنه این اجتماع جامعه‌ای را تقویت می‌‌کنند.
دفاع مقدس در ایران آن زمان شکل‌دهنده نهاد جدیدی است که در نظم جدید مستقر می‌‌شود و مردمانی که برای تثبیت هویت ملی – دینی خود به کنشگران فعال و همدل تبدیل می‌‌شوند. مراجعه گسترده نیروها در ابتدای جنگ علیرغم تمام ضعف‌های موجود گویای آن است که چگونه همبستگی آفریده شده در انقلاب به شکل هم‌افزا همبستگی جدیدی را آفرید و انواع مشارکت در جنگ رخ داد. سرمایه اجتماعی شکل گرفته در جنگ برای همه فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی آن روز گواه این همبستگی‌هاست. شاید نسبت این همبستگی‌ها و فضای غیر مرتبه‌بندی شده سال‌های اول جنگ متمایز از سال‌های آخر است، اما به هر روی دفاع مقدس انسجام‌بخش‌ترین و هویت‌سازترین عنصر بعد از انقلاب اسلامی ایران است.

نظر شما