شناسهٔ خبر: 42808448 - سرویس فرهنگی
نسخه قابل چاپ منبع: مهر | لینک خبر

جنبش اصلاح طلب برهموسماج در آیین هندوئیسم -۲

برهمنی که رسم سوزاندن زنان و بت‌پرستی در هندوئیسم را نکوهش کرد

محمد آسیابانی

موهان ری، بت پرستی را بنابر وجدان بشری و هم مطابق کتب مقدس امری مذموم می‌دانست که موجب فساد اخلاقی و ایجاد خلل در رفاه اجتماعی می‌شود. او با رسم سوزاندن زنان با جسد شوهرانشان نیز مبارزه کرد.

صاحب‌خبر -

به گزارش خبرنگار مهر، در نخستین قسمت از سلسله گزارش‌های وابسته فرهنگی ایران در بمبئی هند درباره «جنبش اصلاح طلب برهموسماج در آیین هندوئیسم» از تاریخ استعمار در هند و چرایی شکل‌گیری جنبش‌های اصلاح طلب در این کشور صحبت شد و مختصری نیز درباره نخستین جنبش اصلاح طلبانه یعنی برهموسماج یا انجمن برهمن‌ها یا روحانیون دینی و زعیم آن یعنی راجا رام موهان رُی سخن به میان آمد. این قسمت را از اینجا مطالعه کنید و در ادامه با قسمت دوم این گزارش همراه شوید.

برهمنی که در دانشگاه اسلامی تحصیل کرد

«راجا رام موهان ری» اهل یک خانواده برهمن بنگالی بود و در دانشگاهی اسلامی تحصیل کرده بود. او ابتدا زبان فارسی و عربی را آموخت و سپس به آموختن زبان سانسکریت روی آورد. گرایش زبانشناسی، وی را به آموختن زبان انگلیسی سوق داد. موهان ری در ۱۸۰۳، برای کار در شرکت هند شرقی به کلکته رفت. او حین تحصیلاتش با فلسفه اسلامی و فلسفه غرب آشنا شد و به مطالعه ادیان دیگر پرداخت. می‌توان گفت که وی تقریباً تمام زندگیش را به مطالعه درباره ادیان دیگر خصوصاً اسلام و مسیحیّت اختصاص داد. از این رو در بیان دیدگاه‌هایش، از مجموع کتب عرفانی اوپانیشادها، مکتب ادویته و دانته شنکره، کلام و تصوّف اسلامی و توحیدگرایی و خداگرایی مندرج در اسلام و مسیحیّت بهره برد.

وی بدلیل آشنایی با زبان فارسی اولین نوشته خود را با نام «تحفه الموحّدین» در ۱۸۰۳ و به زبان فارسی منتشر و با این اثر، خود را به عنوان متفکّری آزاد از دین معرفی کرد. وی در این کتاب خود می‌گوید: «من به دورترین نقاط دنیا سفر کردم، به دشت‌ها و کوه‌ها رفتم و دریافتم که ساکنان آن مناطق همگی به یک وجودی اعتقاد دارند که سرچشمه همه هستی و فرمانروای عالم است. آنها اختصاص دادن صفات مشخّصی به آن وجود مطلق را رد می‌کنند. از این رو بر من آشکار شد که روگرداندن به سوی وجودی ابدی، در حقیقت همچون رویکردی طبیعی به ذات بشر است؛ چرا که این امری معمول بین همه انسان‌هاست… همیشه در درون ما و در ذات بشر قوّه‌ای هست که صدای ذهن ماست و قبل یا بعد از پذیرش اصل هر دینی، عادلانه و بی طرفانه ما را به سمت ذات اصول اعتقادات دینی ملل مختلف فرا می‌خواند. جای بسی امیدواری است که انسان بتواند از این طریق حقیقت را از باطل و قضیه‌های حقیقی را از موضوعات سفسطه آمیز تمیز دهد و در نتیجه، از قید و بندهای بیهوده دین که منبع تعصّب یک انسان علیه دیگری می‌شود و مشکلات روحی – روانی و جسمانی ایجاد می‌کنند آزاد شود و به یگانه وجود مطلقی که سرچشمه نظام سازگار عالم است و نیز به آنچه که خیر جامعه است معطوف شود.»

همه ادیان اصلی واحد دارند

از این سخنان برمی‌آید که آشنایی وی با ادیان اسلام و مسیحیّت تا چه حد بر شکل گیری دیدگاه وی در توصیف تنزیهی خداوند تأثیرگذار بوده است. همین آشنایی و همدلی او با اسلام و مسیحیّت است که راجا رام موهان ری را به نظریه وحدت متعالی ادیان کشانده است. او بر یکسری عناصر مشترک میان سه دین اسلام، مسیحیت و هندوئیزم تأکید می‌کرد و آن عناصر را حقایق اصیل هندوئیزم و دینی جهانی که قابل پذیرش همگان باشد نامید. موهان ری بیان داشت که همه ادیان در آن لبّ و اصل خود، به خدایی واحد (همان گونه که خود معرّفی کرده بود) باور دارند، علیرغم آنکه در اعمال و تظاهرات بیرونی با هم متفاوتند. از این جهت او بر تسامح دینی تأکید ورزیده و همه ادیان را در نهایت یک دین و طریقه دانست.

او اعتقاد داشت هر گونه نظام فکری که از بیرون فرهنگ هند بیاید دارای ارزش نیست؛ مگر آنکه بومی و ملّی شود. بنابراین وی از سویی با خرافات و اعمال غیر اخلاقی موجود در سنّت هندویی مبارزه کرد و از سویی بیان داشت که حقیقت، در اسلام و مسیحیت هم مندرج است همانگونه که در اوپانیشادها آمده است. به اعتقاد او، تعبّد و اخلاص نسبت به خدای یگانه، هسته دین است و در برخی اوپانیشادها به صراحت بیان شده که انجام مراسم دینی امری اختیاری است. وی به صراحت مراسم پیچیده عبادی را که تحت نظارت روحانیون دینی انجام می‌شد، مورد نکوهش قرار داد و ابراز داشت که اوپا نیشادها درصدد آزاد سازی روح از زنجیر عادات و رسوم هستند.

تأثیر جنبش دینی برهموسماج بر اصلاحات اجتماعی

«راجا رام موهان رُی» آموزه‌های اوپانیشادها و برهماسوتره را متعالی‌ترین حکمت می‌دانست و می‌خواست هندوئیسم را از انحطاط اخلاقی که در قرون متأخّر به این سنّت اضافه شده بود، تطهیر و پاک کند. وی اعمالی چون ازدواج در سنین کودکی، و سَتی (sati)، یا رسم زنده سوزاندن زنان پس از فوت همسر را رد کرد و این گونه اعمال را دارای هیچ پایه و مبنایی در متون دینی اوپانیشادها ندانست. وی از برخی مراسم دینی چون تنتریک‌ها اظهار تأسّف کرد. تنتریک‌ها از جریان‌های دینی کهن و مهم هند هستند که اعمال جنسی خاصی دارند و به دو دسته اصلی تقسیم می‌شوند: چپ دست‌ها یا پرستندگان رب النوع‌ها و راست دست‌ها یا پرستندگان خدایان مذکر. در این فرقه دینی ایده‌های نظری و متافیزیکی، سحر و جادو و اعمال جنسی درکنار یکدیگر قرار می‌گیرند. در واقع او تمایلی به دین عامه مردم نداشت و تنها تصوّر الوهیّت موجود در اوپانیشادها را که به صورت خدایی مطلق و غیر شخصی است پذیرفت. این جریان در حلقه‌های خود بخش‌هایی از اوپانیشادها را می‌خواندند.

شاید بتوان مهمترین اصلاح دینی او را در منع پرستش بت و تمثال خدایان و احترام بدان‌ها بیان کرد. وی هرگونه تجلّی بیرونی خداوند را منکر می‌شود و جایگاه الوهیّت را تنها قلب انسان می‌داند. او در خصوص پرستش بت‌ها که جزء لاینفک دین هندویی است، نقد تند و تیز خود را ابراز می‌دارد. وی در مقدمه مُنداک اوپانیشاد می‌نویسد: «کتب دینی وداها بت پرستی را به عنوان پایین‌ترین مرتبه دینداری تنها برای کسانی می‌پذیرد که نمی‌توانند ذهن خود را برای تعمّق در ذات خدای غیر قابل رویت شکوفا سازند و همزمان این تفسیر را مطرح می‌کنند که انجام شعائر بت پرستی هرگز نمی‌تواند انسان را به سعادت جاودانه برساند و از این رو مصرّانه به چشم پوشی از مراسم بت پرستی و سازگار شدن با نظام انتزاعی از دین اصرار می‌ورزد.»

موهان رُی دو دفاعیه مشهور در سال ۱۸۱۷ با نام‌های دفاع از توحیدگرایی هندویی در پاسخ به حمله یکی از طرفداران بت پرستی در مدرس و دفاع دوم از نظام موحّدانه وداها در پاسخ به مدافعه‌ای از وضعیّت فعلی پرستش در هندوئیزم، نوشت. او در این دو دفاعیه متذکّر شد: «من اولین کسی هستم که از پوچی بت پرستی و از برتری دینداری الهی ناب می‌گویم؛ یعنی آنچه که در مجموعه کتب وداها (مهمترین بخش از کتب مقدس هندویی که بنابر سنت کهن به وسیله حکمای باستان کشف و بازگو شده‌اند) «اسمرتی‌ها» کتب دینی که از حیث اهمیت پس از ودا ها قرار می‌گیرند و دارای اعتبار و نفوذ فراوانی در بین عامه مردم هستند) و پورانه‌ها (قدیمی) (مجموعه‌ای از داستان‌های اسطوره ای مربوط به خدایان، خلقت، کیهان شناسی و سرانجام عالم) آمده است.»

بنابراین از نظر راجا رام موهان ری، بت پرستی هم بنابر وجدان بشری و هم مطابق کتب مقدس از جمله وداها امری مذموم است و موجب فساد اخلاقی و ایجاد خلل در رفاه اجتماعی می‌شود. وی به جای بت پرستی، انسان‌ها را دعوت به «تفکّر در مورد خالق و حافظ جهان کرده و از آنان می‌خواهد در تعالی بخشیدن به ارزش‌های اخلاقی همچون بخشندگی، پاکی و صداقت و تقویت اتّحاد میان پیروان ادیان مختلف کوشا باشند.» همان گونه که خود او در مقدّمه دانته می‌گوید: «من می‌خواهم به هموطنان خود، روح حقیقی متون مقدس هندویی را معرّفی کنم… و به تصحیح تفاسیری از وداها بپردازم که مفهومی مجازی دارند… تا مردم هند از رفاه اجتماعی عمومی محروم نمانند، به فساد اخلاقی دچار نگردند و ناچار به ترک روابط خویش با دوستانشان نشوند.»

ادامه دارد…

نظر شما