حسین ایمانی جاجرمی
دانشیار جامعه‌شناسی شهری دانشگاه تهران
همه‌گیری جهانی کووید 19 بزرگترین و سومین شوک اقتصادی، مالی و اجتماعی سده 21 را پس از 11 سپتامبر و بحران مالی جهانی 2008 به همراه آورده است. این شوک سبب توقف تولید در مناطق تحت تأثیر، آسیب خوردن زنجیره عرضه در دنیا، کاهش شدید مصرف به همراه تخریب بنیان‌های اعتماد و کاهش شدید خدمات شده که همگی پیامد تعطیلی‌های ناخواسته و فاصله‌گذاری اجتماعی بوده و آثار منفی آنها را بویژه در مناطق شهری می‌توان به چشم دید.
برخی یافته‌های جهانی حکایت از این دارد که شهرهای نابرابر و با تمرکز عظیم فقرای شهری، آسیب پذیری بیشتری نسبت به شهرهایی دارند که در آنها منابع عادلانه توزیع شده، تراکم کمتر بوده و نابرابری میان ساکنان آنها اندک است. همچنین میزان بالای آلودگی هوا که موجب ایجاد و تشدید بیماری‌های ریوی و صدمات قلبی و عروقی می‌شود و سالانه مسئول مرگ حداقل 7 میلیون نفر در دنیا است، در تشدید نابسامانی‌های ناشی از بحران کرونا تأثیر مستقیمی دارد. ما هم در تهران و بسیاری دیگر از کلانشهرها با این مشکل مواجهیم و باید از هم‌اکنون فکری برای آلودگی‌های پاییز و زمستان امسال کرد.
شهرها بویژه کلانشهرها و شهرهای بزرگ اکنون به عنوان هاب‌هایی برای شیوع گسترده‌تر ویروس عمل می‌کنند و در خط مقدم مبارزه با این بحران حکومت‌های محلی یا همان شهرداری‌ها قرار دارند که در هماهنگی با دولت ملی و در پیروی از سیاست‌های آن به اقداماتی چون محدود کردن فعالیت‌ها و تعطیل کردن تأسیسات و تسهیلات شهری مشغولند. نگاهی به تجربه‌های مختلف شهرداری‌ها در سراسر جهان نشان می‌دهد که آنها در شش مقوله در برابر پیامدهای مختلف بحران کرونا واکنش نشان داده اند:
ارتباطات و افزایش آگاهی ها: در جریان بحران شهرداری‌ها توانسته‌اند از طرق ابتکاری با مردم نگران و مضطرب تعامل داشته و به‌طور منظم به آنها آگاهی‌ها و اطلاعات سودمند را ارائه کنند. برنامه‌های اطلاعات عمومی، وب سایت‌ها، پوسترها، آگهی‌ها و رسانه‌های اجتماعی از سوی مدیریت شهری در این زمینه مورد استفاده قرار گرفته است. شهرداران به عنوان رهبران محلی با مردم به‌طور منظم و روزانه به گفت‌و‌گومشغول بوده و نقش آنها را در محدود کردن سرعت شیوع ویروس با انجام اقدامات ساده‌ای چون شست‌و‌شوی دست‌ها و طرز صحیح سرفه کردن توضیح می‌دهند. شهرداری‌ها این توانایی را دارند تا از طریق پرتابل‌های آنلاین یا داده‌های با دسترسی آزاد به مردم وضعیت همه‌گیری ویروس را در شهر خود نشان دهند و آنها را از اوضاع مطلع سازند. در بسیاری از شهرهای دنیا وظیفه اطمینان بخشی به مردم را شهرداران بر عهده گرفته‌اند زیرا آنها می‌توانند ارتباط نزدیک و حتی شخصی با شهروندان برقرار کنند.
الگوهای رفت و آمد و مسائل مربوط به محیط‌های کاری: شهرداری‌ها تلاش کرده‌اند تا امکان تحقق برنامه‌هایی چون دورکاری یا ساعات کار شناور را در هماهنگی با کارفرمایان و کسب و کارها فراهم کنند. آنها برنامه‌های حمل و نقل عمومی را متناسب با شرایط بحران تغییر داده‌اند.
فاصله‌گذاری اجتماعی و ایجاد محدودیت: شهرداری‌ها در اجرای فرامین دولت، برگزاری مراسم و تجمعات را محدود کرده و امکانات شهری مانند بوستان‌ها را بسته‌اند. در بسیاری از شهرها این شهرداری‌ها بوده‌اند که برای مدارس و دانشگاه امکان استفاده از اینترنت مجانی را فراهم ساخته‌اند. در مواقعی هم که امکان محدود کردن تجمع نبوده، شهرداری‌ها امکانات لازم چون تسهیلات شست و شوی بهداشتی و مسیرهای بدون آلودگی را فراهم کرده‌اند. شهرداری‌ها کوشیده‌اند تا عرضه ماسک و ژل‌های ضدعفونی بدون مسأله انجام شود.
اقدامات هدفمند برای گروه‌های آسیب پذیر: شهرداری‌ها نزدیکترین سطح حکومت به مردم هستند و بهتر از هر سازمان و نهاد دیگری از مشکلات و نیازهای محلی اطلاعات و فهم دارند. گروه‌های آسیب پذیری چون کهنسالان، افراد با بیماری‌های مزمن، بی‌سرپناهان یا حتی افراد منزوی بیش از سایر افراد در معرض خطر هستند. شهرداری‌ها با برنامه‌های اجتماعی هدفمند به سراغ این دسته افراد رفته و کوشش کرده‌اند تا خطرات بحران کرونا را برای آنها کمتر کنند. اقداماتی چون ایجاد و توسعه بانک‌های مواد غذایی، فراهم کردن امکانات بهداشتی در مناطق فقیرنشین و عقب انداختن دریافت اجاره از افراد نیازمند از جمله کارهایی است که شهرداری‌ها آنها را در این ایام انجام داده‌اند.
ارائه خدمات محلی بویژه در خصوص مواد زائد: شهرداری‌ها مسئولیت توزیع خدمات پایه‌ای محلی مانند آب آشامیدنی و جمع‌آوری زباله را دارند. در بسیاری شهرها شهرداری‌ها دریافت هزینه خدمات خود را از نیازمندان به تعویق انداخته‌اند.
حمایت از کسب و کارها و احیای اقتصاد: شهرداری‌ها به حمایت از کسب و کارهای کوچک و متوسط با فراهم کردن امکاناتی چون تأمین مالی و توانمند کردن آنها اقدام کرده‌اند. در بسیاری از شهرها از هم‌اکنون شهرداری‌ها به دنبال برنامه‌های احیای اقتصاد شهر برای ایام پسابحران هستند. برای مثال شهرداری یوکوهاما، دفتر مشاوره‌ای برای کسب و کارهای مذکور تأسیس کرده است یا شهرداری توکیو به آنها یارانه می‌دهد و امکانات کار از راه دور. در ایتالیا هم شهرداری میلان صندوق کمک متقابل را برای احیای کسب و کارهای صدمه دیده راه انداخته است. در مادرید هم شهرداری اعلام کرده که مالیات‌های شهری را کم کرده یا خواهد بخشید تا بسیاری از کسب و کارها بتوانند از عهده صدمات بحران کرونا برآیند.
البته جای تأسف دارد که در کشور ما با وجود همه بحث‌های کارشناسی مبنی بر ضرورت تقویت مدیریت شهری، بار عمده اقدامات بر دوش دستگاه‌های سنگین و عریض و طویل دولتی افتاده است. اگر شهرداری ها در جایگاه خود بودند اکنون به عنوان بازوان قدرتمند و توانای دولت ملی در این روزگار سخت عمل می‌کردند.