کتاب و کتابخوانی که در سال‌های اخیر  در برابر تک‌تازی فضای مجازی همواره گام‌هایی رو به عقب داشت، با ورود کرونا و تعطیلی مراکز علمی، آموزشی و کتابخانه‌ها عملا در وضعیتی  آچمز قرار گرفت هر چند که بتدریج تلاش کرد تا در این گیرودار با بازشناسایی و بازپروری خود از بستر فضای مجازی و قابلیت‌های آن برای تداوم حیات خود استفاده بیشتری برد.

بیماری کرونا همانند تهدید دیگر بخش‌ها، کتابخوانی و کتاب را نیز مورد هجمه قرارداد، کودکان و نوجوانان که به سختی با کتاب و درس و مشق خود مانوس می‌شدند با خانه‌نشینی و دوری از فضای آموزشی غرق در دنیای فضای مجازی شده و برای ماه‌ها از کتاب دوری کردند.

به گفته اغلب خانواده‌هایی که با خبرنگار ایرنا طرف گفت و گو شدند در ایام قرنطینه،  کودکان و نوجوانان تا ۹۰ درصد وقت خود در منازل را به فضای مجازی بویژه بازی‌های موبایلی و  رایانه‌ای اختصاص دادند و کتاب و کتابخوانی در این میان کمترین جایگاه را برای آنها داشت.

رحیمه احمدی، یک خانم خانه‌دار به ایرنا گفت: زمانی که مدارس باز بودند به زور فرزندم را سر درس و مشق  می‌آوردم حالا در این ایام کرونایی او کاری جز بازی اینترنتی ندارد، از صبح تا شب چشمش در گوشی است و در این مدت به زور در برنامه شاد آموزش و پرورش شرکت می‌کرد.

حمید یک فرهنگی نیز گفت: ما برای ایام غیر کرونایی نیز فاقد برنامه منسجم فرهنگی و آموزشی بودیم چه برسد به این ایام قرنظینه و دوری از کلاس و درس و معلم.

وی بیان کرد: کودکان و نوجوانان در قیاس اینترنت و کتاب بدون چون و چرا اسیر فضای مجازی هستند، کتاب برای تعداد معدودی از افراد در سبد نیازهای روزانه قرار دارد، کرونا هم بهترین  بهانه برای دانش‌آموزان و حتی دانشجویان بود تا خود را در این دنیای پهناور مجازی غرق کنند.

به گفته کارشناسان، از مدت‌ها پیش با باز شدن پای شبکه‌های اجتماعی به زندگی، کتاب و کتابخوانی به فراموشی سپرده شده و بسیاری از مردم نیز کتاب خواندن را تنها به درس و مدرسه و دانشگاه محدود کرده‌اند و اوقات زیادی از شبانه‌ روز را در این شبکه‌ها می‌گذرانند.

دوری نسل جوان از کتاب و کتابخوانی خطری است که همچنان در کشور خودنمایی می‌کند و ضروری است که در این زمینه اقدامات اساسی صورت گیرد، در فضای مجاز همچنان حجم بالایی از اطلاعات نادرست، شبهه‌آمیز و شایعات جابه‌جا می‌شود که هرگز نمی‌تواند جای مطالعه درست را بگیرد. 

مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان اردبیل در این زمینه گفت: مشکل کتابخوانی با ظهور رسانه‌های نوین گریبانگیر اهالی فرهنگ در این استان هم شده و فضای مجازی و و فناوری‌های نوینی همچون تلفن همراه، ‌اینترنت، ‌گوگل و پیام‌رسان‌ها نیز در فاصله‌گیری مردم از کتاب بی‌تاثیر نبوده‌اند.

زعفر احدزاده افزود: علاوه بر این عوامل، بر اساس پژوهش‌های انجام‌شده رابطه‌ مستقیمی بین وضعیت اقتصادی مردم و کتابخوانی نیز وجود دارد.

به گفته او ، امروزه الزام وجود کتاب در سبد فرهنگی خانواده‌ها امری ضروری بوده و این در حالی است که ماهواره‌ها و رسانه‌های مدرن بویژه فضای مجازی جایگزین کتاب و کتابخوانی شده است.

او افزود: در سال‌های اخیر با توسعه علم و تکنولوژی و باز شدن پای شبکه‌های اجتماعی به زندگی، کتاب و کتابخوانی به فراموشی سپرده شده و از طرفی بسیاری از شهروندان کتاب خواندن را تنها به درس و مدرسه و دانشگاه محدود کرده‌اند، در حالی که کتابخوانی می‌تواند یک تفریح خوب و لذت‌بخش برای کسانی باشد که نمی‌دانند اوقات فراغت خود را چگونه بگذرانند.

کتابخوانی همچنان می‌تواند یک تفریح خوب و لذت‌بخش برای کسانی باشد که نمی‌دانند اوقات فراغت خود را چگونه بگذرانند، هیچ مطالعه‌ای به اندازه یک کتاب موثر و ماندگار نیست کمااینکه تاثیر آن مانند نقش بستن بر روی سنگ است، اما تاثیر مطالعه اینترنتی و فضای مجازی مانند نقاشی بر روی آب است و باقی نمی‌ماند.

 نقش کلیدی خانواده در حفظ و بسط فرهنگ کتابخوانی 

در این میان به گفته کارشناسان ، برای حفظ و بسط فرهنگ کتاب و کتابخوانی و مدیریت ارتباط کودکان با فضای مجازی همچنان خانواده‌ها در خط مقدم قرار داشته و نخستین و مهم‌ترین کانون برای پرورش استعداد کتابخوانی کودکان و نوجوانان بشمار می‌روند.

یک استاد بازنشسته دانشگاه اردبیل گفت: والدین همواره به عنوان الگوهای رفتاری نقش بسزایی در تربیت روانی، فکری  وروند اجتماعی شدن فرزندان خود دارند.

دکتر احمد هاشمی افزود: الگوهای رفتاری در همه زمینه‌ها نقش خود را در روند رو به رشد کودکان و نوجوانان نمایان کرده و در جامعه بروز داده و نمود عینی دارند و این مهم در تاثیرپذیری فرهنگی و فرهنگ‌سازی ترویج، توسعه و تعمیق فرهنگ کتابخوانی و مطالعه نیز نقش دارد.

او با اشاره به اینکه والدین کتابخوان معمولا فرزند کتابخوان دارند، گفت: وقتی پدر و مادر عادت به مطالعه داشته باشند و بخشی از فعالیت‌های روزانه خود را به خواندن و مطالعه اختصاص دهند، کودک و نوجوانی که زندگی کردن را با آنها به تجربه نشسته، این مهم را خیلی زود می‌پذیرد، با آن انس و الفت یافته و به کار می‌گیرد و از همه مهم‌تر با کتاب آشنا شده و می‌آموزد که مطالعه را در زندگی خود جز امورات ضروری احساس کند.

وی اظهارداشت: بازگشایی دریچه یادگیری، فرهنگ، اندیشه‌سازی و خردورزی کودکان و نوجوانان از طریق مطالعه و کتابخوانی ممکن است و در ایجاد نمودن علاقه‌مندی، تشویق و ترغیب کودکان و نوجوانان ، همسالان، معلمان، مراکز فرهنگی هنری، کتابخانه‌ها و سیستم‌های رسمی آموزشی، پرورشی و فرهنگی نقش بسزایی را در کنار والدین ایفا می‌کنند و نباید فراموش کرد پیشگام این هویت بخشی فرهنگی خانواده می‌باشد.

او همچنین با اشاره به اینکه خانواده‌ها باید در فضای خانواده برای کتاب جایگاهی در شان کتاب داشته باشند تا فرزندان از اهمیت والای کتاب و دنیای پر از صلح و آرامش آن آگاه شوند، گفت: باید جایگاه کتاب در خانه و خانواده‌ها مشخص و تببین شود که کتاب به عنوان یک ضرورت فرهنگی در سبد فرهنگی خانه و خانواده‌ها جایگاه و منزلتی والا دارد.

زعفر احدزاده ، مدیر کانون پرورش فکری و کودکان اردبیل نیز اظهارداشت: پرورش و تربیت خواندن از روزهای اول زندگی و کودکی در محیط خانه و خانواده شروع می‌شود و تا آخرین مراحل و عالی‌ترین تحصیلات دانشگاهی ادامه می‌یابد و در این راستا عادت کردن به کتابخوانی لازم و کافی نبوده و باید نسبت به تحکیم و تداوم آن تلاش کرد تا هدف و مقصود مطالعه تحقق یابد.

وی گفت: اهمیت‌افزایی و احترام به  کتاب و کتابخوانی می‌تواند در تنظیم رژیم مصرف رسانه‌ای خانواده‌ها و نسل کودک و نوجوان تاثیر داشته باشد و در این فرایند نقش بی‌بدیل خانواده‌ها بسیار حیاتی است.

به گفته کارشناسان، خانواده‌ها می‌بایست توازنی بین علاقه‌مندی و مشغولیت با کتاب و فضای مجازی ایجاد کنند، این تنها نهاد خانواده است که می‌تواند زمینه رشد استعداد و علاقه‌مندی به کتاب و کتابخوانی را در بین فرزندان پرورش داده و آنها را از وسوسه غرق در شبکه‌های اینترنتی باز دارد.

کتابخوانی و فضای مجازی ؛ رقابت یا همزیستی   

در این میان در عصری که فضای مجازی به یکی از نیازهای اساسی بشر تبدیل شده و حتی وسیله‌ای برای امرار معاش  بسیاری می‌باشد ، تلاش برای زدودن آن از جریان زندگی امری تقریبا محال به شمار می‌رود و به اعتقاد کارشناسان باید از آن برای رسیدن به اهداف خود در بخش‌های مختلف از جمله تغذیه فرهنگی و فکری جامعه استفاده بهینه و درست صورت گیرد.

گرچه در نگاه نخست فضای مجازی و کتابخوانی به عنوان رقبایی سخت برای همدیگر مطرح بوده و  بسیاری شبکه‌های اجتماعی را دشمن نخست فرهنگ کتاب و کتابخوانی می‌دانند اما برخی نیز  معتقدند که می‌توان این تهدید را به فرصتی برای بسط و گسترش کتاب و کتابخوانی نیز تبدیل کرد.

به گفته تعدادی از کارشناسان، در زمانه‌ای که به هر دلیل نسل جوان از کتاب کاغذی در حال دور شدن است، می‌بایست برای ایجاد توقف در این مسیر از هر ابزاری استفاده کرد و فضای مجازی با توجه به جذابیت خاص خود در بین نسل جوان نیز از این امر مستثنی نیست. می‌توان رابطه‌ای هدفمند بین فضای مجازی و کتاب پدید آورد و از شبکه‌های مجازی برای بسط و نشر فرهنگ کتابخوانی استفاده کرد. 

 کتاب‌ها و شبکه‌های اجتماعی رقبای خطرناکی برای هم نیستند، چرا که می‌توان از هر ۲ برای افزایش سطح اطلاعات عمومی مناسب برای جامعه و در ادامه آن توسعه فرهنگ عمومی استفاده کرد، امری که بیش از همه با اراده اشخاص، هدف استفاده آنها از این ۲ و برنامه‌ریزی‌های بلندمدت و خلاقانه در تماس است.

در این ایام خاص و ویژه که فضای مجازی نقش مهمی در زندگی یافته می‌بایست برنامه‌ریزی‌ها به سمت استفاده از این فرصت جهت حفظ و بسط فرهنگ و سنت‌های نیکوی جامعه از جمله ارزش‌گذاری به کتاب و کتابخوانی صرف شود. 

برخی کارشناسان معتقدند با توجه به افزایش علاقه و حضور قشرهای مختلف جامعه بویژه نوجوانان و جوانان در فضاهای مجازی می‌توان از این ظرفیت به بهترین نحو برای توسعه و ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی استفاده کرد، این فضا به دلیل دسترسی آسان و سریع می‌تواند بهترین ظرفیت برای گسترش فرهنگ مطالعه در جامعه باشند.

گوشی‌های موبایل و صفحه‌های تبلت و رایانه‌ها امروز فضاهایی هستند که می‌بایست به جای سرگرمی و بازی‌های اینترنتی صرف،  محلی برای عرضه علم، دانش، کتاب و کتابخوانی باشد و ارگان‌های فرهنگی در این زمینه نقش بسزایی دارند. 

این کارشناسان تاکید می‌کنند که ارگان‌های آموزشی و فرهنگی نباید اسیر روزمرگی و به نوعی وضعیت حاکم بر فضای مجازی باشند، می‌بایست از این بستر برای پیاده‌سازی برنامه‌های فرهنگی و آموزشی استفاده بهینه صورت گیرد، می‌توان از بستر اینترنت و فضای مجازی به جای کلاس برای پر کردن اوقات فراغت استفاده کرد. می‌توان هر صفحه اینترنتی را به صفحه کتابی خواندنی و آموزنده برای کودکان، نوجوانان و جوانان تبدیل کرد .

به گفته آنها ، جشنواره‌ها و کلاس‌های آموزشی برای پر کردن اوقات فراغت دانش‌آموزان و دانشجویان نباید تعطیل گردد،اگر به دلیل بیماری کرونا نمی‌توان از فضای حقیقی استفاده کرد می‌بایست فضای مجازی جایگزین آن شده و جشنواره‌ها و برنامه‌های فرهنگی و آموزشی در بستر اینترنت اجرا شود.

کلاس‌های تقویتی، هنری، موسیقی، زبان ، قرآن و حتی ورزش و جنبش را می‌توان در بستر اینترنت و فضای مجازی بسط و گسترش داد بویژه اینکه امروزه می‌توان از امکانات ارتباط آنلاین نیز در این زمینه بهره برد.

در زمینه کتاب و کتابخوانی هم در فضای مجازی شاید فرصت مغتنمی فراهم شده تا بیشتر و بهتر اقدام به معرفی آثار و ارائه کتاب به مخاطبان کرد، می‌توان بسته‌های فرهنگی و کتب مختلف را به صورت رایگان و یا با قیمت‌های ارزان در اختیار نسل جوان قرار داد.

 همچنین می‌توان با برگزاری جشنواره‌های مختلف و  مسابقه‌های متفاوت و جذاب از جمله قصه‌خوانی ، کتابخوانی و جشنواره‌های کتاب منطقه‌ای و سراسری در فضای مجازی زمینه مناسبی در زمینه بسط و گسترش فرهنگ کتاب و کتابخوانی فراهم کرد.

این روزها گرچه به دلیل شیوع کرونا کتابخانه‌ها به نوعی با توقف و یا کاهش فعالیت مواجه شده‌اند اما از سوی دیگر فرصتی فراهم شده تا افراد بتوانند بیشتر کتاب بخوانند و از کتاب سخن بگویند، کتابخانه‌ها در فضای مجازی همچنان فعال بوده و فضایی ایجاد شده که کتابخوان‌ها با یکدیگر بیشتر ارتباط برقرار کرده و همچنان کتاب رد و بدل کنند.

ضرورت برنامه‌ریزی و تداوم فعالیت کتابخانه‌های عمومی در بستر اینترنتی 

با اینکه کتابخانه های عمومی و دیگر مراکز فرهنگی پس از شیوع کرونا تعطیل شده و اخیرا نیز با وجود بازگشایی از استقبال کمتری برخوردارند اما این پایگاه‌های فرهنگی نباید در این زمینه سیاست انفعالی داشته باشند، این نهادهای فرهنگی به جای انتظار جهت حضور و مراجعه کتابخوان‌ها و دیگر هنرجویان می‌بایست خود به درون خانه‌ها رفته و مخاطبان خود را تغذیه فکری کنند و این مهم از طریق استفاده از بستر اینترنت و شبکه‌های اجتماعی شدنی است. 

 پروانه رضاقلیزاده مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل در این زمینه گفت: در طول مدت تعطیلی مراکز فراهنگی، کتابداری و اجرای برنامه‌های فرهنگی استان تعطیل نبوده و کتابداران برنامه‌های مورد نظر را بستر فضای مجازی و به صورت الکترونیکی برگزار کردند.

وی بیان کرد: امسال با مشارکت صدا و سیما پویش‌های مختلف کتابخوانی، معرفی کتاب، مسابقه نقاشی و دهمین جشنواره کتابخوانی در بستر فضای مجازی برگزار شده و هزاران اثر در بخش معرفی کتاب و مسابقه نقاشی به دبیرخانه این برنامه‌ها ارسال شد.

او  اضافه‌کرد: مسابقات مکتوب در فضای مجازی، مسابقه نقاشی برای کودکان ، داستان‌نویسی، روزنامه، کتاب،تهیه فیلم و کلیپ از داستان‌های کتاب‌های معرفی شده و قالب‌های متنوع دیگر در حال برگزاری است و برگزاری این جشنواره همچنان ادامه خواهد داشت.

رضاقلیزاده با بیان اینکه شبکه مجازی کتابخوانان با هدف کم کردن فاصله میان کتابداران و اعضا در روزهای تعطیلی کتابخانه‌ها در پیام‌رسان‌های داخلی راه‌اندازی شده است، اظهارداشت: تبدیل تهدید تعطیلی کتابخانه‌ها به فرصت کتابخوانی، کمتر شدن فاصله میان اعضا و کتابداران و انعکاس محتوای ترویجی تولید شده در حوزه کتاب در نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور از اهداف راه‌اندازی این شبکه در پیام‌رسان بله است تا ضمن هم‌افزایی، تجربیات کتابداران و اعضا در ترویج کتابخوانی منعکس شود. 

وی گفت: در شبکه مجازی کتابخوانان ،محتوای ترویجی و فرهنگی برای گروه‌های مختلف سنی تدارک دیده شده و طبق برنامه زمان‌بندی در طول روز منتشر می‌شود. معرفی آداب و رسوم مناطق در نوروز، شعرخوانی، شاهنامه خوانی، قصه‌گویی، کتاب هدهد سفید، بازی، سرگرمی، کاردستی، خلاقیت، نقاشی‌های برگزیده، اخبار و اطلاعیه‌ها و معرفی کتاب از جمله موضوعات محوری در انتشار محتوا در این کانال است که کتابداران و اعضا در تولید محتوای آموزشی، ترویجی و فرهنگی آن نقش دارند.

به گفته وی، این کانال با هدف استفاده حداکثری از ظرفیت‌های موجود در فضای مجازی و جذب مخاطبان علاقه‌مند به کتاب و کتابخوانی در پیام‌رسان‌های دیگر در فضای مجازی از جمله روبیکا و گپ فعالیت خود را توسعه خواهد داد.

مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل اضافه کرد: با توجه به اینکه برای کنترل شیوع بیماری ویروسی کرونا حضور و تجمع‌ها محدود شده و دهمین جشنواره کتابخوانی رضوی هم به صورت مجازی برگزار می‌شود.

رضاقلیزاده تشریح کرد:  دهمین دوره از این جشنواره کتابخوانی در سه بخش گروهی، خانوادگی و فردی و در قالب روزنامه کتاب، نمایش خلاق، نقاشی، داستانک نویسی و چهار گزینه‌ای اجرا می‌شود.

وی افزود: علاقه‌مندان برای شرکت‌ در جشنواره کتابخوانی رضوی و دریافت شرایط این رویداد می‌توانند به سامانه‌های اینترنتی www.samakpl.ir و www.razavi.iranp مراجعه نمایند.

 مدیرکل کتابخانه‌های عمومی استان اردبیل همچنین گفت: در دوره مقابله با کرونا با راه‌اندازی "پویش درخانه بمانیم و کتاب بخوانیم" تلاش شد جایگاه کتابخانه‌های عمومی اردبیل تقویت و به نقش اجتماعی و فرهنگی کتابخانه‌های عمومی عمل شود.

سیدغلامحسن خلیلی موسوی ، معاون پرورشی و فرهنگی اداره کل آموزش و پرورش استان اردبیل هم گفت: آموزش و پرورش استان با برنامه‌ریزی‌ها و طراحی پایگاه‌های تابستانی تهدیدهای دوران کرونا را به فرصت تبدیل کرده است.

وی افزود: برنامه‌های اوقات فراغت دانش‌آموزان بمدت ۶ هفته و بصورت مجازی در شبکه آموزشی شاد برگزار می‌شود.

او اضافه کرد: وزارت آموزش و پرورش ظرفیتی در شبکه مجازی با عنوان "استخر الکترونیکی" طراحی کرده است که تمام محتواهای الکترونیکی برای استفاده دانش‌آموزان و والدین در این فضا بارگذاری می‌شود.

معاون پرورشی و فرهنگی اداره کل آموزش و پرورش استان اردبیل همچنین گفت: ۳۰۰ فایل قرآنی، فرهنگی و تربیتی ۲.۵دقیقه‌ای آماده شده  که در شبکه دانش‌آموزی شاد در قالب فعالیت‌های تابستانی ارائه خواهد شد.

همچنین در کنار فعالیت نهادهای رسمی بسیاری از کتابخوانان و هنرمندان در فضای مجازی و در صفحه‌های مختلف به کتاب خواندن و گوش دادن قصه‌ها مشغول هستند و به لطف دنیای مجازی کتاب‌ها را برای یکدیگر می‌خوانند و معرفی می‌کنند، برخی از اسطوره‌ها می‌گویند و برخی در میان کتاب‌های خود رمان‌ها و قصه‌هایی را انتخاب و معرفی می‌کنند.