یکی از تکنولوژی‌هایی که رشد بسیار سریع و گسترده‌ای در جوامع بشری داشته است، تلفن‌های هوشمند است. در دنیای امروز هر کس که تلفن همراه هوشمند داشته باشد می‌تواند به انبوهی از برنامه‌های کاربردی و خدماتی دسترسی داشته باشد و خبرهای سراسر جهان را در لحظه ببیند و بخواند و حتی خود خبرساز شود. به قول آنتونی گیدِنز جامعه‌شناسان مشهور بریتانیایی «این فرایند بخشی از توسعه نظم اطلاعاتی جهانی است؛ یک نظام بین‌المللی تولید، توزیع و مصرف اطلاعات.» نوگرایی باعث شده است که مکان بیش از پیش از محل جدا شود. برقراری روابط با کسانی که در محل حضور ندارند و در فاصله‌ای بس دور از ما قرار گرفته‌اند، بیش از پیش امکان‌پذیر گشته است. مکان بیش از پیش حالت «جابه‌جا شونده» پیداکرده است. به این معنا که «مکان‌ها تحت تأثیر و رخنه نفوذهای اجتماعی بسیار دوردست شکل می‌گیرند. صورت مرئی هر مکانی در واقع روابط دوردستی را که ماهیت آن را تعیین می‌کند، پنهان می‌دارد». جدا شدن روابط اجتماعی از محیط‌های محلی کنش متقابل نتیجه همین نوگرایی بوده است. عوامل انسانی بیش از پیش از فشارهای ساختاری رها می‌شوند و در نتیجه، بهتر می‌توانند نه تنها خودشان بلکه جوامعی را که در آن‌ها زندگی می‌کنند، به گونه باز اندیشانه ای خلق کنند.  

شبکه‌های اجتماعی یکی از مواردی است که در آن جدا شدن روابط اجتماعی از محیط‌های محلی کنش ملموس است و برای عموم نیز قابل‌فهم و درک است. امروزه وجود شبکه‌های اجتماعی مجازی تبدیل به یک مسئله اجتماعی شده‌اند چرا که گاهاً شرایط منفی و اسف‌باری برای استفاده‌کنندگان و اطرافیان آن‌ها ایجاد کرده است. فضا به‌صورت سطحی و فاقد عمق بوده و عاطفه زوال یافته است. ازخودبیگانگی جایش را به چندپارگی داده است. از آنجا که جهان و آدم‌هایش چندپاره گشته‌اند، تأثیری که باقی می‌ماند، تصویری بی‌ریشه و غیرشخصی است.

شبکه‌های اجتماعی اینترنتی عموماً سرویس‌های مبتنی بر وب هستند. سرویس آنلاین، پلتفرم یا سایتی محسوب می‌شوند که مردم در آن‌ها می‌توانند، نظرات، علاقه‌مندی‌ها و در یک کلام محتوا ایجاد و با دوستان و سایرین به اشتراک بگذارند. نخستین بار مفهومی با عنوان شبکه‌های اجتماعی اینترنتی با قالب امروزی در سال ۱۹۶۰ اولین بار در دانشگاه ایلی نویز در ایالت متحده امریکا مطرح شد. پس‌ازآن در ۱۹۹۷ نخستین سایت شبکه اجتماعی اینترنتی به آدرس SixDegrees.com راه‌اندازی شد. این سایت به کاربرانش اجازه ایجاد پروفایل داد تا آن‌ها بتوانند لیستی از دوستانشان ایجاد کنند. البته این سایت در آن موفق نشد و بعد از سه سال متوقف شد.

سال ۲۰۰۶، سال گسترش روزافزون کاربران و بازدیدکنندگان وب‌سایت‌های شبکه‌های اجتماعی بود. در این سال دسترسی عمومی مردم به فیس‌بوک آزاد شد. زیرا در دو سال قبل، این سایت تنها به‌صورت پایلوت در دانشگاه هارواد استفاده می‌شد، هم‌چنین توییتر نیز در این سال پا به عرصه وب‌سایت‌های اجتماعی گذاشت. با گسترش شبکه اینترنت و دسترسی ارزان‌ترِ تلفن‌های هوشمند به اینترنت، ابزارهای نوینی در قالب این تلفن‌ها ظهور پیدا کرده که برخی از آن‌ها استفاده از تلفن به عنوان یک ابزار مکالمه از طریق سیگنال‌های گران‌بها را دگرگون ساخته است؛ نسل تازه‌ای از نرم‌افزارهای میان قالب مسنجر و تلفن‌های اینترنتی که حتی ظرفیت مبدل شدن به شبکه‌های اجتماعی نیز برای برخی از آن‌ها قابل پیش‌بینی است و دنیای عظیم و عجیبی را می‌توانند پیش روی فعالان این عرصه‌ها قرار دهند. «وی‌چت» [۴]، «وایبر» [۵]، «تانگو» [۶]، «لاین»، «واتساپ»، «تلگرام»، «اینستاگرام»، «فیس­نما» نسل نو ابزارهای برقراری ارتباط در چهارچوب تلفن‌های همراه هوشمند است که فضای ارتباطات از طریق خطوط تلفن همراه را با تحول تازه‌ای روبه‌رو ساخته و میزان استفاده دارندگان تلفن همراه از سیگنال‌های مخابراتی را که بسیار گران تمام می‌شود، به شدت کاهش داده است. قیمت پایین اینترنت در قیاس با هزینه بالای هر پالس تلفن همراه، باعث شده استفاده از این ظرفیت توسط دارندگان تلفن همراه جدی گرفته شود.

بیشتر از ده سال است که شبکه‌های اجتماعی مجازی موبایلی در زندگی مردم ایران جلوه‌نمایی می‌کنند و جز برنامه‌های اصلی گوشی نوجوانان، جوانان، میان‌سالان و حتی سالخوردگان شده است. به عبارتی اولین اپلیکیشنی که در تلفن همراه نصب می‌شود یکی از همین شبکه‌های اجتماعی مجازی است. شبکه‌هایی که زمان زیادی از ۲۴ ساعت شبانه‌روزی افراد را به خود اختصاص داده‌اند. در این شبکه‌ها اطلاعات و داده‌هایی واقعی و غیرواقعی را پراکنده می‌نمایند به گونه‌ای که افراد اولین خبرها و اطلاعات را از همین شبکه‌ها دریافت می‌نمایند فارغ از اینکه منبع موثقی آن را تأیید کرده باشد یا نه. هر چند مردم بر این امر واقف هستند که خبری صحت دارد و مورداطمینان است که از منبع موثق و آگاه، اطلاع‌رسانی شده باشد منتهی مراتب در درجه اول مخدوش کردن ذهن‌ها توسط همین شبکه‌ها و گاهاً خبرهای کاملاً کذب صورت می‌گیرد. خبر اولیه مد نظر است و حتی ممکن است تعداد کمتری تکذیبیه را رؤیت نمایند.

به راستی ما در این شبکه‌های مجازی تلفن همراه به­ دنبال چه هستیم؟ آگاهی؟ دانش؟ ارتباطات و تعاملات؟ سرگرمی؟ وقت گذرانی؟ و...

گسترش و فراگیر شدن شبکه سراسری اینترنت، موجب نگرانی بسیاری از کارشناسان علوم روان‌شناسی و اجتماعی، در زمینه آسیب‌ها و مضراتی است که این شبکه بر عرصه زندگی درون خانوادگی مردم در جوامع نهاده است. فردی که پس از ساعت‌ها کار در محیط اداره به محیط خانوادگی باز می‌گردد و یا دانشجویی که از دانشگاه به منزل می‌رسد؛ باز خود را به تعامل با فضای مجازی و شبکه‌های مجازی مقید و محدود می‌کند و به‌طور ناخودآگاه از فضای ارتباط عاطفی رودررو غافل می‌ماند. تأثیر این امر در کوتاه‌مدت، موجب کم‌رنگ شدن تعاملات عاطفی فرد در محیط خانوادگی شده و در درازمدت هم فرد را دچار انواع فشارهای روانی ناشی از نبود روابط عاطفی درون خانوادگی می‌کند. خرده نظام خانواده، اولین آسیب‌ها را در این زمینه می‌بیند؛ روابط درون خانوادگی پایه و اساس روابط اجتماعی فرد در جامعه است و درصورتی‌که این روابط آسیب بینند، جامعه‌پذیری افراد هم با مشکل مواجه خواهد شد. از دیگر مضرات گسترش روزافزون استفاده از فناوری‌های مجازی، مورد تهدید واقع شدن حیات اجتماعی و فردی معنادار انسان‌هاست. استفاده مدام و روزانه از فضای مجازی، افکار و حالات رفتاری فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. افرادی که بیشتر به تعامل با ابزار دیجیتالی خود می‌پردازند تا رابطه با افرادی با هویت‌های معین و واقعی؛ شخصیتی بسیار شکننده، نامعلوم و چندگانه دارند.

گسترش فضای مجازی در حوزه رابطه فرزندان و والدین نیز تغییراتی به وجود آورده است که از جمله آن به کاهش نقش خانواده به عنوان مرجع، کاهش ارتباط والدین با فرزند، شکاف نسلی به دلیل رشد تکنولوژی، از بین رفتن حریم بین فرزندان و والدین و ایستادن در برابر یکی از والدین یا هر دو را می‌توان نام برد. در بحث ازدواج‌ها نیز مسائلی، چون ناپایداری ازدواج‌ها، تغییر الگوی همسرگزینی، نداشتن مهارت‌هایی برای ازدواج، ناتوانی والدین برای آموزش به فرزندان، افزایش روابط دختر و پسر، تمایل به دریافت مهریه‌های سنگین، بالا رفتن سن ازدواج و افزایش تنوع‌طلبی جنسی مردان و… را می‌توان اشاره کرد. تغییراتی که در حوزه دینی در جامعه رخ داده، کاهش آموزه‌های دینی در خانواده، دوری خانواده از شریعت، کم رنگ شدن حریم‌های دینی در روابط خانوادگی است.

شبکه‌های اجتماعی مجازی در عین حال که می‌توانند فرصتی برای گسترش ارتباطات، تعاملات و دریافت اطلاعات جدید و به‌روز را فراهم آورند، در صورتی که جوانب امنیتی و اخلاقی در آن رعایت نشود بستری برای آسیب رساندن به روح و روان، باورها و ارزش‌ها، عواطف افراد خواهد بود. یک آسیبی که این شبکه‌ها به دلیل دسترسی سهل و آسان می‌توانند بر کاربران به‌خصوص نوجوانان و دختران و زنان داشته باشند، آزارهای جنسی و عاطفی است که ممکن است به‌واسطه دریافت ناخواسته مطالب و تماس‌های جنسی و عاطفی رخ دهد.

در عصر حاضر افراد و به‌خصوص جوانان، اوقات فراغت خود را با فضای مجازی و گشت‌وگذار در شبکه‌های مختلف مجازی می‌گذرانند. این اوقات دارای کارکردهایی همچون ایجاد خلاقیت، اصلاح رفتار و تعالی شخصیت و رشد اجتماعی است که اگر زمینه مناسب برای نوجوانان و جوانان فراهم نگردد امکان ابتلای آن‌ها به انحرافات زیادتر خواهد شد. چراکه بیشتر از سایر اقشار در معرض هجوم انواع ناملایمات هستند و تجارب و ظرفیت‌های کمتری در جهت تحمل مشکلات دارند.

با بررسی کج‌روی‌ها در فضای مجازی و مقایسه آن‌ها با انواع کج روی در فضای واقعی می‌توان به این نکته رسید که اعمال انحرافی در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی مجازی به مراتب راحت‌تر انجام می‌گیرد و در مقابل پیگیری و شناسایی عاملان کج‌روی در این فضا به­ خاطر ویژگی‌های خاص آن دشوارتر است. در فضای مجازی، نمی‌توان مانند فضای واقعی در همه زمینه‌های کج‌روی نقش زیادی برای نیروهای امنیتی و پلیس و غیره، قائل شد و در حوزه‌هایی هم که پلیس نقش دارد لازم است قوای فکری و ابزار تکنولوژی پلیس همیشه یک گام از متخلفان مجازی جلوتر باشد.

از ویژگی‌های خاص شبکه‌های اجتماعی مجازی که باعث مصرف بیشتر این فناوری در میان کاربران می‌شود یکی این است که امروزه استفاده از آن‌ها به تخصص و سواد چندانی نیاز ندارد؛ دیگر دلیل برای روی آوردن بیشتر به سمت استفاده روزافزون از این بستر، جنبه‌های فوق تصور این شبکه‌ها در پدید آوردن انواع عرصه‌های مصرفی برای کاربران است.  این ویژگی، چنان نهادینه شده است که ورای برخی پایگاه‌های علمی و تخصصی فضای مجازی که نیازمند سواد و تخصص در کاربست و به‌کارگیری آن‌هاست؛ در بیشتر موارد، استفاده از این شبکه‌ها، نیاز چندانی به سواد و تخصص فناوری ندارد و فرد با اندک آشنایی با محیط مجازی می‌تواند از این اپلیکیشن­ها در جهات مختلف استفاده مثبت و یا منفی نماید.

همچنین عدم وجود و حضور فرهنگ استفاده و مصرف فضای مجازی و محتویات آن، در جوامع مختلف و علی‌الخصوص جوامع در حال توسعه، موجب شده است که برنامه‌های اجتماعی برای مصارف سرگرمی و به نوعی عادت روزمره و معضل اتلاف وقت تبدیل شود. عادت استفاده مداوم و روزانه از شبکه‌های مجازی به نوبه خود آسیب‌هایی را هم برای کاربران به دنبال دارد؛ برای مثال استفاده از این فضا به‌عنوان سرگرمی، به همان میزان موجب پایین آمدن سرانه مطالعات روزانه فرد درزمینه‌های گوناگون علمی، پژوهشی و تحقیقاتی خواهد شد و به‌طور طبیعی در درازمدت باعث کاهش بنیه علمی کاربران می‌شود. نکته مهم این است که توجه و برنامه‌ریزی در راستای دانش و فرهنگ بومی استفاده از اینترنت از سنین پایین تا مقاطع دانشگاهی؛ بایستی جزء اولویت‌های روند تعلیم و تربیت و نظام آموزشی هر کشوری باشد.

نبود دانشِ مصرف اینترنت در میان کاربران مختلف جامعه، طبیعتاً منجر به وب‌گردی‌های بیهوده و بعضاً نابجا می‌شود. این امر در کنار محیط هیجانی خاص و جذابیتی که فضای مجازی برای کاربر فراهم می‌کند در کوتاه‌مدت آسیب‌های بسیاری بر رشد عقیدتی و پرورش استعدادهای علمی فرد خواهد گذاشت.

کسب دانش و اطلاعات سطحی در رابطه با امور مختلف شخصی و اجتماعی از فضای وب و اپلیکیشن­ های تعاملاتی، جزء آسیب‌های اصلی استفاده و مصرف روزمره فضای مجازی است. جایگزین شدن وابستگی به اینترنت، به‌جای کتاب و کتاب‌خوانی، عملکرد تحصیلی و علمی فرد را مورد آسیب قرار می‌دهد.

شبکه‌های اجتماعی مجازی، فضایی هستند که ضمن داشتن تهدیدها و محدودیت‌ها، می‌تواند فرصت‌ها و قابلیت‌های زیادی را نیز همراه داشته باشند. به اعتقاد کاستلز، یکی از پیامدهای مهم گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات نوین مبتنی بر آن، دگرگونی فرهنگ ماست. به همین خاطر، در اثر ایجاد و گسترش شاهراه‌های اطلاعاتی فرهنگ نوینی در حال ظهور است. در چنین جامعه‌ای کیفیت زندگی همانند چشم‌اندازهای تحول اجتماعی و توسعه اقتصادی به میزان روبه تزایدی، به اطلاعات و بهره‌برداری از آن وابسته است. در این جامعه، استانداردهای زندگی و باورها و ارزش‌ها و نظام تربیتی و آموزشی تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به اعتقاد فرانک وبستر، آثار فرهنگی جامعه اطلاعاتی را در جاها و موارد مختلف می‌توان مشاهده کرد. لباس‌هایی که می‌پوشیم، سبک آرایش مو و صورت، غذاهایی که می‌خوریم، آداب معاشرت و معماری منازل نیز در همین زمینه، قابل‌ذکر است. فرهنگ معاصر به شکلی عجیب، اطلاعات و ارزش‌های قبل از خود و فرهنگ‌های دیگر را در خود نهفته دارد و از آنها استفاده می‌کند.

هویت ملی افراد در جامعه اطلاعاتی به دلیل ظهور اجتماعات مجازی به شدت تهدید می‌شود. اجتماعات مجازی، تهدیدی برای اجتماعات واقعی است. به عبارتی در اجتماعات مجازی افراد در یک مورد با هم اشتراک دارند و آن علایق و منافعی است که آن‌ها را دور هم جمع کرده است.

افراد از شبکه‌های اجتماعی مجازی برای استفاده مفیدی هم می‌نمایند من جمله؛ استفاده از اطلاعات موجود برای انجام فعالیت‌های علمی و پژوهشی، انجام امور اداری و تجاری و تبلیغاتی به‌صورت رایگان، برقراری ارتباط با دیگران در سرتاسر جهان به روش‌های مختلف نوشتاری، تصویری و صوتی، آموزش از راه دور، اشتراک‌گذاری لحظه‌ای و سریع اطلاعات و اخبار و...

 این شبکه‌ها، روابط اجتماعی مستقیم و چهره به چهره را از بین برده است و همین امر سبب گردیده که قدرت نه گفتن افراد کاهش یابد چرا که در این شبکه‌ها با دیدن کوچک‌ترین مخالفت و حتی بی‌ادبی و گستاخی افراد یکدیگر را بلاک و یا آنفالو می‌کند و به  عبارتی به‌جای حل کردن مشکل و اختلاف، صورت مسئله را پاک می‌کند. همین امر به زندگی واقعی افراد نفوذ می‌کند و آن‌ها به‌صورت واقعی و حقیقی هم ارتباطات خود را قطع می‌کنند. در اصل افراد به‌جای توانمند شدن دچار ضعف و نقصان می‌شوند. یک مسئله دیگر در شبکه‌های اجتماعی مجازی این است که افراد شخصیتی جدا از شخصیت حقیقی خود پیدا می‌کنند به گونه‌ای که گاهاً ۱۸۰ درجه  خود وانمودی آن‌ها از خود واقعی‌شان متفاوت است. این امر بی‌­اعتمادی و سوءظن اجتماعی را بین افراد افزایش می‌دهد. همچنین باعث می‌شود که افراد هر عمل و رفتاری را در فضای مجازی طبیعی و بدون مشکل بدانند. به عبارتی اخلاقیات در فضای مجازی به گونه فاحشی افزایش‌یافته است. این قضیه به­ خاطر این است که هر فردی می‌تواند حتی جنسیت خود را جدا از خود حقیقی‌اش معرفی نماید و مانند ضرب‌المثل دروغ که چرتکه نمی‌اندازد، رفتار کنند. زیرا کسی آن‌ها را  مورد بازخواست قرار نمی‌دهند. هرلحظه هم می‌توانند حساب کاربری خود را غیرفعال نموده و یک حساب دیگر برای خود بازنمایند. به گونه‌ای که افراد زیادی از طریق جعل اطلاعات، کلاه‌برداری‌های هنگفتی را انجام داده‌اند.  

مسئله اصلی در مورد شبکه‌های اجتماعی مجازی اتلاف وقت و گذران بیهوده آن است. چراکه به دلیل استفاده از ابزارهای مختلف اطلاع‌رسانی جاذبه زیادی را برای مخاطب در بر دارند.

یک امر مهم و اساسی در مورد عیوب شبکه‌های اجتماعی مجازی، مقوله به مخاطره انداختن حریم شخصی افراد است. در این شبکه‌ها هیچ‌گونه اطلاعاتی از کاربران به‌صورت مخفی و پنهان باقی نمی‌ماند. شما با  نصب هر یک از این شبکه‌ها و پلت­فرم ها، اجازه ورود و دسترسی به سازنده آن شبکه‌ها را می‌دهید. آن‌ها هم اطلاعات و حریم خصوصی شما را به شرکت‌ها و سازمان‌های مختلفی ارائه می‌دهند و از طریق کسب درآمد خواهند داشت.

همچنین بایستی به این امر توجه لازم را مبذول داشت که شبکه‌های اجتماعی مجازی دو نقش اساسی را در تغییر سیاسی جامعه‌های امروزی بر عهده دارند. از یک سو فرهنگ توده را نشر می‌دهند و از سوی دیگر منبع تغذیه نخبگان جامعه با هدف نوآوری و ابداع هستند، به عبارت دیگر شبکه‌های اجتماعی مجازی حلقه اتصال محیط بزرگ یا جامعه کل با محیط کوچک است. هر یک از عوامل اصلی نوزایی و خلاقیت، عامل تحرک و پیش برنده توسعه سیاسی است.