به خبرنگار تئاتر خبرگزاری فارس، تعزیه یکی از آیین های نمایشی کهن ایرانیان محسوب می شود که از گذشته تاکنون در ایران و در ایام ماه های خاصی مثل محرم و صفر و ماه مبارک رمضان برای عزاداری ائمه اطهار(ع) مرسوم بوده است در شماره قبلی تاریخچه نمایش های کهن ایران درباره ورود تعزیه به ایران و الهام گرفتن ناصرالدین شاه از تالارهای نمایشی غربی صحبت هایی کردیم که از اینجا، اینجا  و اینجا قابل مطالعه است.

آنچه امروز برای ما مهم بلکه لازم است، کشف اسرار اجرایی این نمایش کهن جهت کسب فیض ممکن در پیشرفت کار نمایش و بالطبع، فرهنگ و هنر امروز است. با توجه و تأکید بر چنین هدفی، اختصارا جوانب مختلف اجراها را مورد بررسی قرار می دهیم:

1-انگیزه باطنی مجریان تعزیه، دعوت مردم به مبارزه علیه غاصبان با طرح برخورد حق با باطل، خیر با شر و جانبازی و پایداری بوده است.

2-تعزیه از لحاظ شکل اجرایی به استناد اسناد متقن ارائه شده، ریشه در اسطوره ها و آیین های این مرز و بوم داشته ، پس با روان تماشاگرانش آشنا بوده است.

3-تعزیه نامه ها، واقعه هایی منسوب به خاندان پیامبر و آل مطهر او بوده است، که مردم ایران در طول اجرای چند صد ساله آن ها سخت معتقد و پیرو آن بوده اند.

4-مجریان و تماشاگران، معتقد به خدای یگانه ، پیرو حضرت محمد(ص) و بالاخص آل علی(ع) بوده اند، بنابراین از صمیم قلب خواهان موقیت اجراها بوده اند.

 

5-تعزیه مبلغ شیعی گری، وحدت شیعیان در راه مبارزه با دشمنان دین و میهن و استحکام بخش حکومت شیعه بوده است. به زبان دیگر منعکس کننده اندیشه ها، خواست ها، آرزوها یعنی در حقیقت برقرار کننده ارتباط های واقعی همه جانبه و کنش و واکنش های خلاق، میان مجریان و تماشاگران بوده است.

6-توده تماشاگر، نه تنها وقایع و حوادث نمایشی را باور داشت، بلکه برای مجریان، بازیگران، البسه و حتی وسائل نمایشی شخصیت های مثبت، تا سرحد حقیقت ارزش و احترام قائل است.

7-گریه آشکار و حتی تظاهر به آن نشانه اعتقاد بیشتر به دین و علاقه به ائمه اطهار، بوده است.

8-نمایش از لحاظ اقتصادی مشکلی نداشت و بودجه آن به وسیله امنای حکومت، سرمایه داران و بازرگانان شهرها و بخش ها، داوطلبانه تأمین می شد.

9-حضور در اماکن نمایشی و تماشای تعزیه، به شرط اعتقاد به دین و شعائر شیعی، شفابخش دردها، گره گشای مشکلات، وسیله ثواب برای دنیا و آخرت بود و تماشاگران برای استفاضه از این مواهب، هفته ها منتظر فرارسیدن روزهای اجرا بودند.

10-ایمان به خدا، معتقدات مذهبی، میهن پرستی، ذوق، هنردوستی، هنرمندی، استعداد و شایستگی های معنوی اخلاقی مجریان، بالاخص استادان در تأثیر همه جانبه تعزیه دخالت شایانی داشته است.

و اما علل عینی و ذهنی توفیق این نمایش ریشه دار:

الف ـ جدائی تعزیه از جریانات سیاسی روز و مشروطه خواهی، به علت تعلق امکانات اجرایی و اقتصادی آن به محافل درباری.

ب ـ برخورد ناشیانه روشنفکران تجدد خواه ایرانی با تئاتر و نادیده گرفتن ارتباط جهانی دین با نمایش در جوامع بشری. بی توجهی به ریشه های عبادی و آیین های نمایش در طول خلقت، حتی نمونه پیش روی خودشان ـ تعزیه ـ فی المثل غفلت از برداشت و تعریف نمایش، تماشاخانه و تئاتر توسط نخستین گزارشگر و یا مورخ ایرانی تاریخ تئاتر جهان میرزا حبیب اصفهانی به سال 1305 ه. ق در شماره های 44 و 45 روزنامه اختر.

 

وی در مقاله خود مکرر و به وضوح یادآور شده است که :

«تماشخانه «نزهت» را با عبادت منافی نمی داند، بلکه در تماشاخانه گاهگاه بازی های دینی می کنند و اشعار و ادعیه و مناجات های دینی و مذهبی می خوانند و شبیه ملائکه و حواریون در می آورند و متمثل به اشکال و صور زنده قدیسین می شوند... در بلاد افرنج بازی تماشاخانه از عبادت در آمده...»

پ ـ رشد جبری هنری و فرهنگی جامعه، شکل و محتوای جامد ـ تعزیه ـ الزام به خروج از پوسته صرفا مذهبی.

ت ـ تأسیس دارالفنون با نداشتن حتی یک هنرمند متخصص ایرانی و توسط مجریان به خنداندن مردم. خواستی که به آسانی از طرف دلقکان درباری و مطربان سنتی برآورده شد.

ث ـ توفیق کودتا و وحشت رضاخان از هر گونه گردهمایی و تجمع !

این بررسی اجمالی به ما حق می دهد باور داشته باشیم چنانچه روند طبیعی اجراها به ویژه اگر هنگام تکامل و خروج از پوسته صرفا مذهبی قطع نمی شد، تئاتر کنونی کشور ما بالاخص در بعد تماشاگر از کم و کیف واقعا بالایی بهره مند می بود. ولی کوشش در احیای این تراژدی حتی از همان نقطه توقف، نه تنها عبث، بل مضر برای به ثمر رساندن روش های علمی در دست تحقیق است که امید دستیابی بدان هر روز افزونتر می شود.

 

یکی دیگر از جنبه های موفقیت آمیز تعزیه در دوران شکوفایی، کمیت تماشاگران معتقد و مومن آن بود که از سوی دیگر باید مهمترین عامل شکست کوشش احیای مجدد ، پس از دوران ممنوعیتش به شمار آورد. توسعه سوادآموزی و رشد فرهنگ عمومی تدریجی توده ها، سبب تنزل ارتباط تماشاگران و مجریان و در نتیجه جذابیت نمایش می بایست باشد.

تعزیه یک بار پس از شهریور سال 1320 خودسرانه و در کمال آزادی کوشش ناموفقی را در شهرها از سر گرفت. بار دوم گردانندگان جشن هنر شیراز تحت تأثیر نوشته های سیاحان خارجی، وجود امکانات فنی و مالی، بودجه های گزافی را صرف نشر جزوه ها، اجرای نمایش ها و تهیه فیلم ها کردند. لیکن این آزمون های مکرر، به جز گردآوری اسناد ادبی مفید فایده ای نبوده است.

مرور بر راه های پیموده شده، همانطور که قبلا گفته شد، تنها یادآور اجراهای افتخار آمیز گذشته و تأکید بر ممنوعیت سبکسرانه آن است و بس. سومین بار نیز به دلیل ماهیت مذهبی موضوع ها و خدمات دینی پر ارزش گذشته های تعزیه که نمی توانست از نظر جمهوری اسلامی ایران دور بماند، این کوشش تکرار شد.

اجرای تعزیه نامه ها، حتی در سطح ناممکن کیفی گذشته ، نمی تواند ارتباط مقدس و احترام آمیز گذشته را احیاء نماید. کوشش های عبث اجرایی گردانندگان جشن هنر شیراز به وضوح گویای این واقعیت بود. تماشاگران ایرانی و به ویژه میهمانان جشن، هنگام اجراء به زحمت جلوی خنده خود را می گرفتند زیرا نه تنها آنان که مجریان نیز از باورهای نسل های گذشته فاصله زیادی داشتند.

گروهی که درگگونی زندگی و خلق و فرهنگ تماشاگران و گذشت زمان را نادیده می انگارند، متوجه نیستند که تکرار تعزیه، حتی با همان کمیت و کیفیت ناممکن سال های اوج، نه تنها به پیشرفت و مقبولیت این تراژدی کهن یاری نخواهد کرد که صدماتی بزرگ بر بهره گیری صحیح احیانی آن نیز وارد خواهد کرد.

*دوران معاصر : تئاتر نوین 

اما بازگردیم به بخشی از تاریخ تئاتر معاصر، آثار  و ثمرات تدریجی مجاهدات و خیزش های ملی و مردمی برای رهایی از یوغ خلفای اموی و عباسی در سده های هشتم و نهم میلادی، نالبودی مغول ها در سده چهاردهم، بیرون راندن روس ها و عثمانی ها در سده هفدهم، موجب تحقق استقلال ایران در دوران صفوی، افشار و زند شد. اما از اواخر سده هجدهم دوباره با دست اندازی کشور گشایانی اروپایی مواجه شد.

کمپانی های هلندی، فرانسوی، سوئدی، انگلیسی، روسی و بلژیکی ضمن انعقاد پیمان های ظاهرا بازرگانی هر روز بیش از گذشته متوجه اهمیت سوق الجیشی و منابع طبیعی ایران می شدند. به طور مختصر باید گفت که هجوم نفوذ اقتصادی، فرهنگی و سیاسی به صورت خودباختگی در کشور ما رسوخ کرد و ما تبدیل به کشوری نیمه مستعمره شدیم. ظلم و ستم شاهزادگان، درباریان و حکام قاجار به مردم شهرها  و روستاها و افزایش فقر و گرسنگی از سویی زمینه هجوم های خارجی را مساعد کرد و از سوی دیگر موجب اعتراض، مقاومت، اتحاد و جوش و خروش مردم در شهرها و روستا شد.

علل اقتصادی و سیاسی جنب و جوش های موفقیت آمیزف مسائل تازه ای نبود و از پیش هم وجود داشتف مسئله جدید رشد سیاسی و کسب تجربه از مبارزات عملی بود. بی تردید، آموزش های سیاسی مردم شمال قفقاز نیز مورد بهره گیری مردم، قرار می گرفت. فزون بر فعالیت های فرهنگی ضد استبدادی رسمی، فعالیت های زیرزمینی به صورت گردهم ایی های پنهانی و چاپ و پخش شب نامه هاف از جمله اشکال تازه بود. در یکی از شب نامه ها که به دروازه ارگ سلطنتی نیز چسبانده شد، شاه چنین مورد تهدید قرار گرفت:

«ای ناصرالدین شاه... همه رعیت از وضع اغتشاش آمیز این دولت و سلطنت به ستوده آمده ...اگر در سوراخ جانوری پنهان شوی بیرونت می آوریم و خونت میریزیم...»

و بالاخره نیز در سال 1272 شمسی، ناصرالدین شاه به دست میرزا رضای کرمانی روشنفکر انقلابی که بارها طعم شکنجه و زندان را چشیده بود، ترور شد و جان سپرد. ترور ناصرالدین شاه خیزش موج شورش، تعطیلی کارخانه ها و بازهار و تحصن کسبه وعلمای دین به نشانه بی عدالتی های صدراعظمف اعتراض علیه انحصراها به ویژه بانک روس و بانک شاهنشاهی انگلیس، پسر ناصرالدین شاه را ناگزیر از عصب نشینی و موافقت با تشکیل پارلمان، تدوین قانون اساسی و اجرای انتخابات مرحله ای  و در نتیجه منع عقد قراردادها و عهدنامه ها کرد اما وعده های مظفرالدین شاه هم مانع بسط جریانات مردمی در سراسر کشور نشد.

 

ندای قانون طلبی و آزادی از اکناف کشور به گوش می رسید. در تهران قریب هزار زن جلو کالسکه شاه را گرفتند و فریادزنان اعتراض و شکایت خود را از نایابی نان بیان کردند. نهضت مشروطیت پدیده تاریخی مهم و پیچیده ای بود که زمینه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی و تشکیلاتی آن به تدریج از نیمه دوم سده هجدهم به وجود آمد و با وجود انحراف از اهداف خود، موجبات پیدایی ایران معاصر را فراهم کرد.

از آن جا که فرهنگ یکی از عوامل موثر در حرکت های اجتماعی و سیاسی است حرکت فرهنگی این دوره نیز با آغاز اعزام دانشجو و سفر روشنفکران، شاه و درباریان به اروپاف روسیه و ماورا قفقاز پا گرفت. نتایج مشخص این حرکت های فرهنگی نشر روزنامه، تأسیس چاپخانه در سال 1192 شمسی در تبریز و تهران و گشایش مدرسه دارالفنون در سال 1227 شمسی بود. نهضت ادبی ساده نویسی، چاپ سفینه طالبی یا کتاب احمد اثر عبدالرحیم طالبوف، سیاحتنامه ابراهیم بیگ یا بلای تعصب نوشته حاجی زین العابدین مراغه ای و آثار بی شمار دیگر مانند کتاب رضوان و آیین سنوری و سه کتاب مکتوب که میرزا آقاخان کرمانی به شکل گفت وگو نوشته است.

در زمینه پیدایی اجزاء و گام های مبتدیانه تئاتر نوع اروپایی به شکل مکتوب و اجراء جاپاهایی از اواخر سده هجده به چشم خورده است. که ردیابی آن ها از حوصله این مطلب خارج است. اما در نهایت این را باید گفت که آخوندزاده نه تنها نخستین نمایشناه نویس ملل شرق بلکه به عنوان نخستین فرد ایرانی که به زبان مادری خود نمایشنامه نوشته است، مطرح بوده وهست.

در ارتباط با آخوندزاده و سایر پیشتازان عرصه نمایشنامه نویسی ایران در مباحث بعدی مطالبی منتشر خواهد شد.

 

منبع: تاریخ ایران از زمان باستان تاکنون 

ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران به نقل از دست خط ناصرالدین شاه خطاب به نایب السلطنه ، جلد نخست، فریدون آدمیت

سیری در تاریخ تئاتر ایران، دکتر مصطفی اسکویی

انتهای پیام/