شناسهٔ خبر: 40405657 - سرویس سیاسی
نسخه قابل چاپ منبع: بسیج نیوز | لینک خبر

معاونت بررسی و تحلیل سازمان بسیج اساتید مطرح کرد:

کرونا و مقایسه کرامت انسانی در نظام مردم سالاری دینی و لیبرال سرمایه‌داری

هرچند در ظاهر دولت‌های غربی همواره از توجه به انسان و رعایت حقوق وی سخن می‌گویند، اما این نوع توجه پیوند زیادی با نظام اقتصادی آنان دارد. توضیح این‌که سرمایه‌داری غرب به رفاه انسان توجه و تأمین زندگی مرفّه برای او را مدّ نظر دارد، اما این توجه بیشتر بدین سبب است که شهروند غربی بتواند کار کند، مالیات بپردازد و طغیان نکند.

صاحب‌خبر -

به گزارش سرویس اساتید خبرگزاری بسیج، معاونت بررسی و تحلیل سازمان بسیج اساتید کشور با انتشار مقاله‌ای تحلیلی به مقایسه کرامت انسانی در  نظام مردم سالاری دینی و لیبرال سرمایه‌داری در پی شیوع ویروس کرونا پرداخته است.

 

در متن این مقاله تحلیلی آمده است:

 

طرح مسئله:

شیوع بیماری کرونا سبب شکل­گیری شرایط دشوار و بحرانی در بسیاری از کشورهای دنیا شده است. وقتی این بیماری وارد ایران شد، دولت­ها و رسانه­های غربی فرصت مناسبی پیش­روی خود دیدند تا فشار رسانه­ای و روانی بر ملت و دولت ایران را افزایش دهند و رنج کرونا بر جامعه و حکومت ایران را مضاعف کنند. اپیدمی کرونا اما، خیلی زود کشورهای غربی را نیز در نوردید و در شرایط کنونی آمریکا و انگلیس وضعیت بسیار وخیم­تری از ایران در این زمینه دارند. یکی از موضوعات اساسی بشر که در بحران کرونا نظام­های سیاسی را به آزمون واداشت، چگونگی مواجهه آن­ها با انسان و توجه به تکریم و کرامت انسان بوده و هست. این نوع مواجهه با رویکرد و نگرش مکاتب فکری این نظام­های سیاسی به انسان رابطه وثیقی دارد، بنابراین بررسی مقایسه‌­ای چگونگی مواجهه جمهوری اسلامی ایران و کشورهای غربی با بحران کرونا، از یک منظر بررسی مقایسه­ای کرامت انسان در نظام مردم­سالاری و لیبرال­سرمایه­داری غرب است.

در مطلب پیش­رو ابتدا به چیستی کرامت انسان و جایگاه آن در مکتب اسلام و اندیشه غرب می­پردازیم و سپس توجه و یا عدم توجه به کرامت انسان در جلوگیری از بحران کرونا را با مقایسه اقدامات جمهوری اسلامی ایران و دولت­‌های انگلیس و آمریکا(به عنوان نمایندگان اصلی لیبرال سرمایه‌­داری) بررسی می­کنیم.

 

مفهوم‌شناسی کرامت

واژه کرامت (به فتح کاف و میم) در لغتنامه دهخدا هم به معنای بزرگی ورزیدن، سخاوت و جوانمردی و هم به معنای بزرگ­داشتن کسی آمده است. در سایر فرهنگ لغت­ها، همچون فرهنگ عمید نیز همین معانی و نیز معنای ارجمندی برای آن تعریف شده است. در زبان انگلیسی این واژه با مفاهیمی همچون Dignity (وقار، شأن، مقام، بزرگی)، Benevolence (سخاوتمندی، خیرخواهی) و... معنا شده است. معنای کرامت اما در زبان خود، یعنی زبان عربی، عمق بیشتری دارد. در عربی کرامت اسم اِکرام است و گاهی به جای آن به کار می­رود. طبق تعریف راغب اصفهانی از این مفهوم روشن می­شود که صفت کَرَم وقتی متصف به خداوند شود، اسمی است که از احسان و إنعام پروردگار خبر می­دهد و وقتی متصف به انسان می‌شود اسمی است که خبر از اخلاق و رفتار پسندیده انسان می­دهد و به­طور کلی هر چیز شریفی در محدوده جنس خودش با وصف کریم بیان می­شود.

این بررسی لغوی از منظر شناخت مفهوم کرامت در قرآن و سپس مقایسه نگاه اسلام و غرب در این موضوع اهمیّت دارد که در ادامه به آن می­پردازیم.

 

کرامت انسان در قرآن و حدیث

کرامت انسان در قرآن را باید ذیل مفاهیمی همچون کَرّمَ و اکرام شناخت. مهمترین بعدی که خداوند انسان را تکریم داشته، برتردانستن او بر سایر موجودات است که در آیه ۷۰ سوره الاسراء به روشنی می­فرماید: «و لقد کرّمنا بنی آدم و حملناهم فی البرّ و البحر و رزقناهم مِّن الطّیبات و فضّلناهم علی کثیر ممّن خلقنا تفضیلاً»؛ و حقّا كه ما فرزندان آدم را (به وراثت از پدر به وسيلۀ نعمت هاى مادّى و معنوى) كرامت و شرافت بخشيديم، و آنها را در خشكى و دريا (بر مركب هاى مناسب) سوار كرديم و آنها را از انواع پاكيزه‌ها(چيزهايى كه ملايم طبع آنهاست) روزى كرديم، و آنها را بر بسيارى از آفريده‌هاى خود (از جانداران و اجنّه و اغلب فرشته ها) برترى كامل داديم.

به گفته قرآن پژوهان آیه مذکور مهمترین آیه مورد بحث در زمینه کرامت انسانی است که پاسخ­گوی پرسش‌های مهمی پیرامون کرامت انسانی می­باشد. ظاهر این آیه «ولقد کرّمنا بنی آدم» افزون بر این­که جای هیچ گونه شکی در تکریم انسان از جانب خداوند باقی نمی‌گذارد، بیانگر کرامت ذاتی او نیز هست، یعنی این­که انسان فی نفسه صرف نظر از آن­که پیرو دین خاصی باشد یا نباشد، از این کرامت الهی برخوردار است. مفسران شیعه، از جمله علامه‌طباطبایی(ره) این موضوع را تأیید می­کنند و ایشان عموم مشرکان، کافران و فاسقان را مشمول این نوع کرامت می‌دانند. علّامه طباطبائی در تفسیر این آیه می­گوید: «ظاهر آن است که این آیه بیان حال عموم بشر است. با چشم‌پوشی از اختصاص برخی از انسان‌ها به کرامت خاص الهی در قرب و فضیلت روحی آن­ها، این کرامت عموم مشرکین و کافران و و فاسقان را شامل می­شود.»[۱]

در همین رابطه می­توان به نامه امام علی(ع) به مالک اشتر نیز استناد کرد که در آن امام خطاب به مالک می­فرماید:«وَ اَشْعِرْ قَلْبَک الرَّحْمَةَ لِلرَّعِیةِ وَ الْمَحَبَّةَ لَهُمْ، وَ اللُّطْفَ بِهِمْ، وَ لاتَکونَنَّ عَلَیهِمْ سَبُعاً ضارِیاً تَغْتَنِمُ اَکلَهُمْ، فَاِنَّهُمْ صِنْفانِ: اِمَّا اَخٌ لَک فِی الدِّینِ، وَ اِمّا نَظیرٌ لَک فِی الْخَلْقِ، یفْرُطُ مِنْهُمُ الزَّلَلُ، وَ تَعْرِضُ لَهُمُ الْعِلَلُ، وَ یؤْتی عَلی اَیدیهِمْ فِی الْعَمْدِ وَ الْخَطَأِ، فَاَعْطِهِمْ مِنْ عَفْوِک وَ صَفْحِک مِثْلَ الَّذی تُحِبُّ اَنْ یعْطِیک اللّهُ مِنْ عَفْوِهِ وَ صَفْحِهِ، فَاِنَّک فَوْقَهُمْ. ...» (مهربانی و محبت و لطف به رعیت را شعار قلب خود قرار ده، بر رعیت همچون حیوان درنده مباش که خوردن آنان را غنیمت دانی، که رعیت بر دو گروهند: یا برادر دینی توانَد، یا انسان­هایی مانند تو، که خطاهایی از آنان سر می زند، علل گناهی بر آنان عارض می شود، و گناهانی از آنان به عمد اشتباه بروز می کند، پس همان گونه که علاقه داری خداوند بخشش و چشم پوشی را به تو عنایت نماید رعیت را مورد عفو و چشم پوشی قرار بده. ...»[۲]

کرامت ذاتی انسان که از سوی خداوند بعنوان یک حق ذاتی اعطاء شده است مصادیق مختلفی در آیات قرآن دارد که در ذیل از باب نمونه به برخی از آنها اشاره می شود:

۱- اولین مصداق کرامت خداوند به انسان را می­توان اعطای مقام خلیفۀ اللهی به انسان دانست که در آیه ۳۰ سوره بقره بر آن تصریح شده است: «وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً.  قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَن يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ. قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ» (و (به ياد آر) هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان گفت: همانا من در روى زمين جانشينى قرار خواهم داد(نمايندۀ خدا در آنجا يا جانشين ساكنان پيشين منقرض شدۀ آنجا) گفتند: آيا در آن كسى را (جانشين) قرار مى دهى كه فساد مى انگيزد و خون ها مى ريزد؟! در حالى كه ما تو را با توصيف به كمالات تسبيح مى گوييم و (از هر عيب و نقصى) تقديس مى كنيم خدا گفت: بى‌ترديد من چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد.)[۳]

مقام خلیفۀاللهی طبق تفاسیر قرآن، همچون تفسیر المیزان تنها مختّص حضرت آدم و یا پیامبران معصوم نبوده است، بلکه همه انسان­ها را شامل می­شود، اما این مقام به­صورت بالقوّه در انسان وجود دارد و فعلیّت بخشیدن به آن وابسته به این است که انسان اراده و اختیارش را در راه خدا به کار گیرد یا در خدمت شیطان.

۲- دومین بُعد از کرامت خداوند در حق انسان در چگونگی خلقت آدمی تعریف شده است. خداوند در آیه ۴ سوره تین می­فرماید: «لقد خلقنا الإنسان فی أحسن تقویم»، (كه به يقين ما انسان را در بهترين اعتدال و استقامت (در جسم و روان) آفريديم (قامت مستقيم، اعضاء متناسب، بشره ظاهر، مغز متفكر، روح قابل فضايل داديم) همچنین در آیه ۳ سوره تغابن نیز می­فرماید: « خلق السّماوات و الأرض بالحقّ و صوّرکم فأحسن صورکم وإِلیه المصیر» (آسمان‌ها و زمين را به حق (براى هدفى والا و عقلانى) آفريد و شما را (به اين شكل خاص) مصوّر نمود و تصويرتان را (به لحاظ تناسب اعضا با اهداف روانى و صفات انسانى) زيبا كرد، و بازگشت (شما و ديگر زنده ها) به سوى اوست)

مفسرین و قرآن پژوهان این دو آیه را به معنای کرامت خداوند در حق انسان می‌دانند از این منظر که او را در بهترین ترکیب و صورت آفریده است. بسیاری از ترجمه­‌های فارسی این آیات گویای این است که منظور از بهترین صورت و ترکیب انسان در این آیات، برخورداری انسان از تناسب و تعادل ظاهری و قوای باطنی همچون عقل و روح الهی است.

۳- دیگر کرامت خداوند در حق انسان، برتردانستن انسان و مسجود ملائکه قرار گرفتن است که در آیات فوق نیز مستتر بوده، ولی آیات فروان دیگری بر این موضوع تصریح می­کنند، از جمله در آیه ۲۹ سوره الحجر که می­فرماید: «فإذا سوّیته و نفخت فیه من رّوحِی فقعوا له ساجدین» (پس چون آن را درست كردم و در آن از روح خود(روح مبارك و شايستۀ منسوب به خودم) دميدم، همگى براى (تعظيم) او سجده كنان به رو درافتيد.) (قرآن کریم، ترجمه آیت الله مشکینی) و نیز در آیه ۹ سوره سجده آمده است: «و نفخ فیه من رّوحهِ و جعل لکم السّمع و الأبصارو الأفئدة قلیلاً مّا تشکرون» (سپس اعضاء او را (در رحم مادر) كامل كرد و از روح خويش در وى دميد؛ و براى شما (انسان ها وسيلۀ درك محسوسات مانند) گوش و چشم ها و (وسيلۀ درك معقولات مانند) دل ها قرار داد، حال آنكه بسيار اندك سپاس مى گزاريد.)

۴- اکرام ذاتی انسان در آیه ۷۰ سوره اسراء(که در مقدمه بحث آمد)، در واقع وجه تمایز انسان از سایر موجودات را بیان می­کند و این وجه تمایز خود بُعدی دیگری از کرامت خداوند به انسان است که همانا اعطای عقل به آدمی است. انسان تنها موجود برخوردار از عقل است که به واسطه آن کرامت دیگری شامل وی شده و آن اراده و حق انتخاب است که سایر موجودات نیز از این حق بی­بهره­اند. در قرآن کریم، آیات مختلفی به­صورت مستقیم و یا غیرمستقیم بر اختیار و اراده انسان تأکید دارند، از جمله آیه ۳ سوره انسان می­فرماید: «انَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ امَّا شاکِراً وَ امَّا کَفُوراً» (همانا او را به راه راست (در ابعاد زندگيش به هدايت تكوينى و تشريعى) راهنمايى كرديم، خواه سپاسگزار باشد خواه ناسپاس).

همچنین آیاتی که پیامبر اکرم(ص) را در مقام تذکّردهنده معرفی می­کند نیز گویای این است که اختیار انسان را مفروض دانسته است. آیه ۴۸ سوره شوری، «فَانْ اعْرَضُوا فَما ارْسَلْناکَ عَلَیْهِمْ حَفیظاً انْ عَلَیْکَ الَّا الْبَلاغُ» (پس اگر از (دعوتت) روى برتابند (تو را نكوهشى نيست، زيرا ما) تو را بر آنان نگهبان نفرستاده‌ايم، بر عهدۀ تو جز رساندن(پيام دين) نيست (و اعتقاد قلبى و التزام عملى و جزاء دنيوى و اخروى آنها وظيفۀ تو نيست).

موضوع آزادی و اختیار انسان در روایات مختلفی نیز وجود دارد و از جمله امام علی(ع) می­فرمایند: «لا تکن عبد غیرک وقد جعلک الله حراً»؛ (بردۀ هیچ کس مباش؛ زیرا خداوند ترا آزاد آفریده است.) و یا امام حسین(ع) در روز عاشورا سعی کردند با یادآوری ارزش آزادگی، لشکر باطل را از خواب بیدار کنند و فرمودند: « «یا شیعه آل سفیان ان لَم یَکُن لَکُم دینٌ و کُنتُم لاتَخافونَ المَعادَ فَکونوا اَحراراً فِی دُنیاکُم»؛ (ای پیروان آل سفیان! اگر شما دین ندارید و از روز قیامت نمی ترسید، پس [لااقل] در زندگی خود آزاده باشید).

آزادی در این سخنان ائمه معصومین(ع) البته به معنای آزادگی و شرافت است که به صورت ذاتی در انسان وجود داشته و او را از فرو رفتن در پَستی­ها نجات می­دهد. در مجموع با توجه به این آیات و احادیث می­توان گفت خداوند نظر ویژه­ای به کرامت انسان داشته و در واقع کرامت را در ذات انسان و همراه با خلق او قرار داده است، از این­رو، در اسلام همه ابناء بشر با یکدیگر برابرند و آن­که از تقوای بیشتری برخوردار است، بر سایرین ترجیح دارد. بر این موضوع در آیه ۱۳ سوره حجرات تصریح شده است: «یا أیها النّاس إنّا خلقناکم مِّن ذکر و أنثی و جعلناکم شعوباً و قبائل لِتعارفوا إنّ أکرمکم عند اللّه أتقاکم إنّ اللّه علیم خبیر.» (اى مردم، بى ترديد ما همۀ (افراد نوع) شما را از يك مرد و زن (آدم و حوّا) آفريديم، و يا هر فرد شما را از يك پدر و مادر خلق كرديم، و شما را قبيله‌هاى بزرگ و كوچك قرار داديم تا همديگر را بشناسيد(پس در ميان شما برترى نژادى نيست بلكه) مسلّما گرامى‌ترين شما در نزد خدا پرهيزكارترين شماست همانا خداوند بسيار دانا و آگاه است).

 موضوع ترجیح یکی بر دیگری به نوع دیگری از کرامت اشاره دارد و آن کرامت اکتسابی است. کرامت اکتسابی به معنای درجات والایی است که یک انسان می­تواند کسب کند و این نوع از کرامت ریشه در همان کرامت ذاتی دارد، بدین معنا که انسان با برخورداری از فطرت الهی، عقل و اختیار که از وجوه کرامت ذاتی هستند، می­تواند تقوای بیشتری کسب کند و البته کسب تقوی زمینه کسب شرافت و بزرگی، که معانی کرامت هستند را نیز فراهم می­کند.

 

کرامت انسانی در جمهوری اسلامی و نشانه­‌های توجه به آن در بحران کرونا

کرامت انسان در نظام جمهوری اسلامی (به عنوان یک نظام مردم­سالار دینی) که هدفش اجرای احکام و شریعت اسلام و تشیّع است، اهمیّت زیادی دارد. این موضوع در قانون اساسی جمهوری اسلامی مورد توجه قرار گرفته و در بند ششم اصل دوم این قانون که پایه­های اعتقادی حاکمیت سیاسی را معرفی می­کند بدان تصریح شده است. همچنین در اصل نوزدهم، هرگونه برتری جویی قومی و نژادی ردّ شده و چنین آمده است: «مردم ايران از هر قوم و قبيله اي كه باشند از حقوق مساوي برخوردارند و رنگ و نژاد و زبان و مانند اين ها سبب امتياز نخواهد بود.»

در همین جهت به بند نهم از اصل سوم قانون اساسي نیز می­توان استناد کرد که در آن تصریح شده است: «دولت جمهوري اسلامي ايران براي رسيدن به اهداف اصل دوم مكلف به رفع تبعيضات ناروا و ايجاد امكانات عادلانه براي همه در تمام زمينه هاي مادي و معنوي مي باشد.»[۴]   

توجه نظام جمهوری اسلامی به کرامت انسان در حوزه عمل نیز بروز و ظهور چشم­گیری داشته است. این موضوع نیازمند بررسی و تشریح زیادی است، اما به جهت محدودیت­های این نوشتار در اینجا به­صورت مختصر نگرش­ها و اقدامات کلی بعد از انقلاب اسلامی که گویای توجه به کرامت انسان است را می­توان در این موارد دید:

مواردی همچون: تأسیس نظام جمهوری اسلامی بر اساس رأی و نظر مردم و تداوم این امر با انتخابات­های مختلف؛ توجه به حقوق اقلیّت­ها همچون آزاد دانستن آنان در اجرای مراسم دینی خود، توجه به حقوق سیاسی آن­ها از طریق اعطای فرصت نمایندگی مجلس؛ رعایت حقوق اجتماعی افراد جامعه و احقاق حق آنان با برخورد با مجرمین؛ رعایت حریم خصوصی افراد؛ توجه به اقشار مستضعف جامعه و موفقیّت نسبی در رعایت عدالت؛ تأمین امنیت و استقلال ایران که جایگاه مهمی در فراهم­سازی عزّت ایرانیان در سراسر دنیا دارد؛

آنچه در اینجا مدّ نظر بوده چگونگی مواجهه جمهوری اسلامی با بحران کرونا و رعایت کرامت انسانی در مهار این بحران است. در این زمینه نکات ذیل را می­توان گفت:

۱- جمهوری اسلامی ایران از همان زمانی که نسبت به شیوع کرونا در ایران اطمینان یافت، برای مهار این بیماری وارد عمل شد. البته شبهاتی در زمینه عدم ورود به­هنگام و ترجیح دادن حضور در انتخابات بر مقابله با کرونا وجود دارد، اما این شبهه از دلایل محکمی برخوردار نیست، چرا که تصمیم­گیری بسیاری از کشورها برای مقابله با این بیماری نوپدید معمولا همراه با تأخیرهایی بوده است و به­عنوان مثال نوع مقابله ایتالیا، آمریکا، انگلیس، ترکیه و فرانسه و بسیاری از کشورها در ابتدای کار همراه با فرصت­سوزی و تأخیر بوده است. کرونا یک بیماری ناشناخته است و بسیاری از کشورها تجربه مقابله با این نوع اپیدمی که شیوع بسیار سریعی دارد را نداشته­اند، بنابراین فرصت‌سوزی­ها در این زمینه تا حدود زیادی طبیعی و قابل توضیح است.

۲- با اطمینان یافتن مسئولان کشور از اپیدمی کرونا، با این­که این موضوع ابتدا از قم، پایگاه انقلاب و تشیّع، آغاز شد، تمامی دستگاه­ها و نهادهای کشور برای مهار این بیماری و درمان مبتلایان بسیج شدند و به­ویژه علمای شیعه تقابل ساختگی میان علم و دین را مردود دانسته و نظرات عالمان تجربی و پزشکان را ارجح دانستند. این موضوع بدین معناست که علما و فقهای شیعه حفظ سلامت انسان­ها را بر مناسک دینی ترجیح می­دهند و حتی اگر زمانی امر بین رعایت حلال و حرام و حفظ جان دایر باشد، حفظ جان مهم­تر است و اکل میته در شرایط بیم از دست رفتن جان حلال دانسته می­شود. بر این اساس مراکز دینی و زیارتی برای جلوگیری از ابتلا به کرونا به­سرعت تعطیل شد و حتی با افرادی که تلاش کردند با اغراض خاصّی وارد حرم­های مقدس شوند، برخورد صورت گرفت.

۳- ارزش و کرامت ذاتی انسان­ها در اسلام و توجه جمهوری اسلامی به این موضوع ایجاب می­کند که در درمان بیماران تمایزی میان هیچ قوم و نژادی قائل نباشد، هرچند تفاوت­های طبقاتی، مشکلات زیادی را ایجاد کرده است، اما جمهوری اسلامی در درمان بیماران و از جمله درمان بیماران کرونایی هیچ­گاه مواجهه قوم­گرایانه یا مذهب‌گرایانه نداشته و همه اقوام و مذاهب در این زمینه از فرصت برابر برخوردار بوده­اند و اگر کمبود امکاناتی در برخی شهرهای مرزی مشاهده می­شود، برخاسته از کمبود بودجه و امکانات و نگاه مرکزگرایانه‌­ی همه نظام­های سیاسی است، نه نگرش قومی و مذهبی؛

۴- علاوه بر موضوع فوق، دولت ایران ابلاغ کرد که اتباع افغانستانی حاضر در کشور به جهت مشکلات بیمه­ای به‌صورت رایگان درمان شوند. دکتر جهان­پور، سخنگوی وزارت بهداشت در این زمینه تأکید کرد: ایران با وجود تحریم‌های ظالمانه امریکا و مشکلاتی که دارد، همان امکاناتی که در درمان ویروس کرونا در اختیار شهروندان خود قرار می‌دهد، به صورت رایگان در خدمت اتباع خارجی به خصوص مهاجرین افغانستانی می‌گذارد. این اقدام ایران قدردانی مقامات افغانستان را در پی داشت. همچنین اردوگاه الغدیر سیستان و بلوچستان که پذیرای اتباع بیگانه زیادی است و اتباع مبتلا به کرونا از سراسر کشور به این مرکز ارجاع داده می­شوند، روزانه حدود ۱۰۰ هزار نفر را غربالگری کرده و این محیط دائما ضدعفونی می­شود.

۵- در درمان بیماران کرونایی دولت ایران تلاش کرد فقر و مشکلات مالی افراد مانعی در درمان و یا سبب تأخیر در درمان آن­ها نشود. طبق دستور وزیر بهداشت به دانشگاه­های علوم پزشکی، هزینه درمان و خدمات درمانی به افرادی که فاقد پوشش بیمه، بی‌بضاعت و یا اتباع خارجی هستند، از محل منابع طرح تحول نظام سلامت محاسبه و در حساب‌های بستانکار آن دانشگاه لحاظ می­شود. همچنین مسئولان بیمه سلامت تصمیم گرفتند تا تمامی افراد مشکوک به بیماری کرونا و فاقد بیمه که در بیمارستان بستری می‌شوند را بلافاصله بیمه  کرده و در صورت توانایی مالی، خودشان حق بیمه را پرداخت می‌کنند؛ اما در صورت عدم توانایی مالی، با بررسی یک روزه وضعیت مالی آنان – که قبلا یک ماه زمان می­برد- سهل­ترین شرایط برای  پرداخت حق بیمه آنان در نظر گرفته شود.

۶- تلاش نیروهای نظامی ایران، سپاه، ارتش، بسیج، نیروی انتظامی و وزارت دفاع در زمینه مهار کرونا و درمان بیماران کرونایی، ضمن این­که تعهد آنان به حفظ امنیت و سلامت مردم ایران را نشان می­دهد، توجه آن­ها به عزّت و کرامت انسان را نیز بازگو می­کند. ایجاد نقاهتگاه برای بیماران کرونایی که روند درمان را طی کرده­اند، از جمله اقدامات مهم در این زمینه است. سردار فتحیان، مشاور وزیر بهداست در ستاد ملی مبارزه با کرونا، در ۲۷ فروردین تعداد تخت‌های این نقاهتگاه­ها را ۱۴ هزار و ۳۶۷ تخت که توسط سپاه پاسداران و ۶۰۰۰ تخت که توسط ارتش راه­اندازی شده است، بیان کرد. چنین اقدامی با این حجم و سرعت در هیچ کشور اروپایی وجود ندارد و بدین معناست که نیروهای نظامی نه تنها دغدغه حفظ سلامت افراد مبتلا را دارند، بلکه بهترین اقدام را برای جلوگیری از شیوع این بیماری و به­ویژه جهت سلامت ماندن خانواده­های این بیماران انجام داده­اند.

۷- از دیگر نشانه‌­های توجه نهادهای انقلابی به کرامت و ارزشمندی انسان­ها، حضور مخلصانه شمار زیادی از بسیجیان و طلّاب در بیمارستان­ها است. این اقدامات ایمانی، کمک‌های مومنانه و انسان­دوستانه، مواسات از داشته‌ها به مستمندان از سوی اکثریت ملت ایران بویژه اقشارانقلابی و مذهبی نقش زیادی در افزایش روحیه کادر درمانی داشته و اعتماد به نفس آن­ها برای مقابله با کرونا را بالا برده است.

۸- تدفین و خاکسپاری فوتی­های کرونایی توسط طلّاب و روحانیون نیز نمونه بارزی از توجه نیروهای مذهبی به عزّت و کرامت انسان است. با وجود خطراتی که تدفین و خاک­سپاری جنازه­های کرونایی دارد، اما از آنجا که در مذهب و فرهنگ اسلام، احترام به میّت اهمیّت زیادی دارد و در فرهنگ عمومی ایران نیز فراموشی نزدیکان فوت شده دشوار است، بنابراین برخورد کرامت­مندانه طلّاب با جنازه این افراد و تلاش برای رعایت احکام شرعی، علاوه بر این که رعایت کرامت انسانی را نشان می­دهد، رعایت آرامش روحی اقوام این مرحومین را نیز بازگو می­کند و رعایت آرامش و توجه به احساسات افراد خود وجهی دیگر از توجه به کرامت انسانی است.

 

کرامت انسان در لیبرال- سرمایه داری

لیبرال سرمایه­داری که در عمل به­جای لیبرال دموکراسی نشسته است، ادعای اصلی خود را توجه به انسان می­داند و معتقد است انسان نقطه آغاز هرگونه طرح و اندیشه­ای درباره هستی و جهان محسوب می­شود. این دیدگاه اگر از سوی فلاسفه­ای همچون کانت صادقانه بیان می­شد، در عمل به نسبت زیادی دگرگون شد و سرمایه­داری و منفعت‌طلبی مادی جای توجه به انسان را گرفته است.

اساسا کرامت انسانی به معنایی که در اسلام گفته شد، در تفکر غرب وجود ندارد. در حالی­که در سیره و سنّت پیامبر اعظم(ص) و آیات قرآنی از ۱۴۰۰ سال قبل، ارزش و کرامت ذاتی انسان مورد توجه بوده است، مفهوم کرامت در غرب جدید چندان ریشه­دار نیست و همین معنا نیز از سوی سرمایه­داری صنعتی نیز به شدّت محدود و در معرض خطر قرار گرفته است. در غرب باستان رواقیون از حقوق طبیعی انسان صحبت می­کردند و این دیدگاه را از یک منظر می­توان به معنای ارزش ذاتی که آن­ها برای فرد قائل بودند، تلقی کرد، اما اولا این معنا در اندیشه آنان کاملا ماده­گرایانه بود و بنابراین آن­ها تمامیّت انسان و ابعاد روحانی او را در نظر نداشتند و ثانیا در دوران تاریک حاکمیّت کلیسا، آن­قدر علیه انسانیّت اقداماتی صورت گرفت که احیاء انسان­گرایی کلاسیک به سادگی ممکن نبود. اتفاقا در اواخر قرون وسطی اولین نداهایی که در دفاع از انسان مطرح شد، متأثر از توجه متکلمین و فلاسفه مسیحی همچون اکهارت، توماس آکوئیناس، راجر بیکن و...  به علم النفس و دانش طب ابن سینا بود.

در دوران غرب جدید مفهوم کرامت را با واژه dignity تعریف می­کنند. در دوران جدید این مفهوم اولین بار توسط کانت مورد توجه جدّی قرار گرفت، هرچند جان لاک، قبل از وی مقدّمات این بحث را فراهم کرده بود. در نظام فکری کانت، آدمیان از جایگاه ویژه ای برخوردارند. انسان دارای یک ارزش ذاتی است و همین امر او را از مخلوقات دیگر متمایز می­کند. «کرامت، نخستین و ابتدایی­ترین ضمانت اجرایی در زندگی انسان­هاست که بر اساس آن، انسان فارغ از همه ویژگی­های نژادی، دینی و.... از ارزش ذاتی یکسان و جایگاه ویژه ای برخوردار است»[۵]

کانت این ارزش ذاتی را در برخورداری انسان از عقل می­داند و معتقد است انسان در همه زمان­ها و مکان­ها دارای ارزش ذاتی است و نباید آن را به چشم ابزار و شیء مورد توجه قرار داد.[۶]

روشن است که تشریح اخلاق و انسان­شناسی کانت که موضوع کرامت انسانی را باید در آن­ها قابل جستجو کرد، در اینجا ممکن نیست، ضمن این­که خوانش­های متفاوتی هم از این موضوعات در فلسفه کانت وجود دارد، اما آنچه در اینجا مهم است این­که هرچند کانت قائل به ارزش ذاتی برای انسان است، اما وی ارزش­های ذاتی را مربوط به عالم ذوات فی­نفسه (نومن) می­داند که باید در جهان پدیدار (فنومن) عملیاتی شوند و در جهان پدیدار هم با قانون و قرارداد انسانی سروکار داریم.[۷]

بدین ترتیب ارزش­های ذاتی در جهان واقع مشروط می­شوند. مشروط شدن حقوق ذاتی انسان امری کاملا عقلانی و لازم است، اما این مشروط شدن در دوران بعد از کانت، ذاتی بودن ارزش­ها را به حاشیه ­راند و ارتباطش را با جهان معقولات از دست داده و کاملا به ورطه محسوسات تنزّل می­یابد. این مشکل با آنچه کانت در بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق (که به اخلاق ناب می­پردازد) و نقد عقل محض (که به اخلاق عملیمی‌پردازد) می­گوید بی‌ارتباط نیست. وی در اولی سعی دارد اخلاق را کاملا از مبانی تجربی مبرّا کند و البته در مقدمه آن کتاب معتقد است طبیعت را باید به اخلاق اطلاق کرد و در دومی راه را برای مطالعه تجربی انسان باز می‌کند و مهم­تر این­که در رساله انسان­شناسی از منظر پراگماتیکی، طبیعت انسان را در پیوند با وجوه اجتماعی آن یعنی تمدن، جامعه­پذیری و تربیت بحث می­کند،[۸]

بنابراین انسان­شناسی کانت که زمینه خوانش دوگانه عقلی-تجربی او را فراهم می­کند، سبب می­شود ارزشمندی ذاتی و کرامت ذاتی انسان از جانب نگرش تجربی به او زیر سؤال ­رود.

اگر فلسفه کانت در مجموع احترام به ارزش ذاتی انسان و پاییندی به حقوق او را برمی­انگیخت، اما جریان اصلی فلسفه غرب با اصالت دادن به تجربه و محسوسات، زمینه سیطره سودگرایی و منفعت­طلبی را فراهم کرد و کرامت انسان در چنین شرایطی دستخوش سود و زیان سرمایه­داری قرار گرفته است. سردمداران اندیشه سودمندگرایی در غرب افرادی بودند که از دل تجربه­گرایی سربرآوردند. اساسا سودمندگرایی(فایده­گرایی) بیشتر از سوی اندیشمندان انگلیسی همچون جرمی بنتام و جان استوارت میل مطرح و دنبال شده است که در سنّت فکری تجربه­گرایی پرورش یافته­اند. بدین ترتیب نتیجه تنزّل از عالم معقولات به محسوسات، افتادن در ورطه منفعت و لذّت بود، بنابراین هرچند برخی قوانین در کشورهای غربی و همچنین منشور حقوق بشر بر کرامت انسان تأکید دارند، اما تعریف ارزش­ها و هنجارها بر مبنای تجربه و حواس، خطر نگرش سوداگرایانه را به دنبال دارد. این وضعیت سبب شده تا انسان در جریان اصلی اندیشه غرب بیشتر در مقام ابزار و وسیله دیده شود و البته در اواخر قرن بیستم متفکران انتقادی تلاش کردند با برجسته کردن علایق ارتباطی انسان (زبان و گفتگو) از این نگرش ابزاری بکاهند، اما شیوع کرونا و شیوه مواجه دولت­های غربی نشان داد که دولت­های غربی در مواقع بحرانی به همان نگرش­های اصلی خود نسبت به انسان که همانا نگرشی سوداگرایانه است، باز می­گردند.

 

کرامت انسانی در پرتو بحران کرونا در غرب

عملکرد دولت­های غربی، به­ویژه انگلیس و آمریکا در مواجهه با بحران کرونا، موضوع ضرورت توجه به کرامت انسان و نقد بی­توجهی غرب به آن را این روزها در رسانه‌­های غربی برجسته کرده است. جاناتان کوپر، متخصص حقوق بشر، در یادداشتی در پایگاه Oxford Human Rights Hub از عملکرد دولت انگلیس و بی­توجهی آن به «حق کرامت انسان» انتقاد کرد و خواستار تصویب قوانین محکمی جهت دفاع از این حق شد.[۹] 

همچنین جان استونستریت و شین موریس، سازندگان برنامه رادیویی BreakPoint (که مسائل سیاسی را از زاویه نگرش مسیحی تحلیل می­کند) معضل بازگشایی مشاغل در آمریکا را در مقابل افزایش شیوع کرونا مورد بررسی قرار داده­اند و ضمن مهم دانستن هر دو موضوع، نسبت به از بین رفتن کرامت انسانی در چنین وضعیتی هشدار داده و تأکید می‌کنند که «مسیحیان نباید اجازه دهند برچسب قیمت روی افراد گذاشته شود.»[۱۰] 

با این حال مروری بر رفتارهای دولت­های غربی امید مسیحیان را نا امید می­کند و نشان می­دهد حق کرامت انسانی در این کشورها به سادگی زیر سؤال می­رود. در این باره نشانه­‌های قابل توجّهی وجود دارد:

۱- اولین موضوع در چگونگی رویارویی دولت­های غربی با کرونا را هنگامی که هنوز این اپیدمی در غرب چندان شیوع نیافته بود، می­توان دید و آن سرقت تجهیزات پزشکی این کشورها توسط یکدیگر بود. اولین نمونه درگیری در این زمینه در اوایل ماه مارس (اسفند ۱۳۹۸) بین جمهوری چک و ایتالیا اتفاق افتاد. چک ۱۱۰ هزار ماسک ایتالیا را توقیف کرد. این مشکل تنها پس از تلاش‌های دیپلماتیک حل شد. ایتالیا خود مشکل دیگری با فرانسه داشت. ماسک‌های خریداری شده از سوی یک شرکت بهداشتی و درمانی سوئد از چین در روز ۳ مارس (۱۳ اسفند ۹۸) در فرانسه توقیف شد. دولت سوئد در این چارچوب وارد عمل شد تا ماسک‌هایی را که قرار بود به ایتالیا و اسپانیا فرستاده شود را از وضع مصادره خارج کند. پس از تلاش دیپلماتیک، فقط نیمی از ماسک‌ها به ایتالیا و اسپانیا ارسال شدند. این شرکت اعلام کرد که آن‌ها سفارشات آینده را از طریق بلژیک به ایتالیا و اسپانیا ارسال می‌کنند. آلمان نیز اجازه نداد ۲۴۰ هزار ماسک به سوئیس از این کشور صادر شود و در روز ۸ مارس (۱۸ اسفند ۹۸) محصولات مذکور را توقیف کرد. در این میان دولت آمریکا از همه فعّال‌تر بود و فرانسه اعلام کرد ماسک و سایر محصولات محافظتی را که از چین سفارش داده و هزینه آن پرداخت شده، آمریکا تصاحب کرده است. آلمان نیز اعلام کرد که آمریکا ۲۰۰ هزار ماسک محافظتی این کشور را ضبط کرده است. «اندرئاس گایزل»، نماینده مجلس در آلمان، با انتقاد از این اقدام آمریکا، آن را «راهزنی دریایی مدرن» توصیف کرد. جنگ ماسک در خود آمریکا و بین ایالات و دولت فدرال نیز گسترش یافت و سه میلیون ماسک خریداری شده از سوی ایالت ماساچوست، به وسیله یک آژانس دولتی فاقد نام در بندر نیویورک مصادره شد.[۱۱]

۲- دولت آمریکا در درمان بیماران کرونایی رفتار نژادپرستانه­‌یی در پیش گرفته است. طبق گزارش روزنامه واشنگتن پست در حالی­که ۳۰ درصد از جمعیت شیکاگو سیاهپوست هستند، اما ۷۰ درصد از افرادی که در این شهر بر اثر کرونا جان خود را از دست داده‌اند، سیاهپوست می‌باشند. اوضاع در منطقه «میلواکی» بدتر از شیکاگو است: سیاهپوستان، ۲۶ درصد از جمعیت این منطقه را تشکیل می‌دهند، اما ۷۳ درصد از تلفات ناشی از ابتلا به کرونا مربوط به سیاهپوستان می‌شود. نسبت جمعیت سیاهپوستان به تعداد تلفات مبتلا به کرونا در «میشیگان» نیز ۱۴ درصد به ۴۱ درصد است و در لوئیزیانا نسبت این آمار ۳۲ به ۷۰ درصد است و در مریلند نیز علیرغم آنکه ۳۰ درصد از جمعیت را سیاهپوستان تشکیل می‌دهند، ۴۰ درصد از آمار و ارقام مرگ و میر ناشی از ابتلا به کرونا به سیاهپوستان مربوط می‌شود.[۱۲]

۳-  چندی پیش روزنامه «دیلی تلگراف» انگلیس نیز با استناد به یک دستورالعمل رسمی در ایتالیا گزارش داد با شدیدتر شدن کرونا، مقامات رُم تصمیم دارند به مبتلایانی که بالای ۸۰ سال سن دارند یا به‌خاطر بیماری‌های زمینه‌ای وضعیتشان وخیم است، خدمات مراقبت‌های ویژه ارائه ندهند. روزنامه گاردین در یادداشتی به قلم «جاناتان ایوز»،  معاون مرکز اخلاق پزشکی دانشگاه بریستول، نیز از احتمال چنین تصمیمی در انگلستان خبر داد و واشنگتن پست نیز در گزارشی نوشت: وضعیت شوکه‌کننده کرونا در آمریکا می‌تواند منجر به تصمیم مشابه ایتالیا در دادنِ اولویت پایین‌تر به افراد مسن و مبتلایان به سرطان شود. درباره اسپانیا نیز انتشار ویدئویی که در آن پزشکی با چشم‌های گریان می­گفت: «افراد بالای ۶۵ سال بایستی وسایل کمک تنفسی‌شان قطع شود تا برای افراد جوان‌تر مورد استفاده قرار بگیرد. به سالمندان مسکن می‌زنند تا درد نکشند.» نشان داد توجه به دولت­های غربی کرامت انسانی را با محاسبه سود و زیاد مورد توجه قرار می­دهند.[۱۳]

۴- چگونگی مواجهه با اجساد بیماران کرونایی نیز نشانه دیگری از بی­توجهی به کرامت انسان در غرب و به­ویژه در آمریکاست. جزیره هارت نیویورک که زمانی شاهد دفن دسته جمعی قربانیان جنگ­های داخلی آمریکا بود، این روزها شاهد گورهای دسته جمعی برای دفن قربانیان کرونا در آمریکاست، به­گونه­ای که هر ۱۰ جنازه را در یک گور و آن هم با استخدام زندانیان دفن می­کنند. جالب این­که در همین شرایط مسلمانان نیویورک تمام تلاش خود را به کار گرفته­اند تا اموات مسلمان را با نهایت احترام دفن کرده و همانند اجساد غیرمسلم با آن­ها رفتار نمی­کنند.[۱۴]

نتیجه گیری

از آنچه گذشت می­توان لغزنده بودن نگاه غرب به انسان را استنباط کرد، به این معناکه هرچند در ظاهر دولت­های غربی همواره از توجه به انسان و رعایت حقوق وی سخن می‌گویند، اما این نوع توجه پیوند زیادی با نظام اقتصادی آنان دارد. توضیح این­که سرمایه­داری غرب به رفاه انسان توجه و تأمین زندگی مرفّه برای او را مدّ نظر دارد، اما این توجه بیشتر بدین سبب است که شهروند غربی بتواند کار کند، مالیات بپردازد و طغیان نکند. البته این اهداف هم قابل دفاع بوده و همه نظام­های سیاسی باید این کارکردها را مدّ نظر قرار دهند، اما این نگاه چون انسان را بیشتر موجودی مادی می­نگرد، نه در مقام خلیفه اللهی، بنابراین وقتی امر بین منافع اقتصادی و دفاع از انسان دایر شود، سرمایه­داری غرب منافع اقتصادی را ترجیح می­دهد. از اینجا می­توان چگونگی برخورد دولت­های غربی با مردم سایر کشورها و به­یژه کشورهای غرب آسیا را فهم کرد.

در مقابل ارزش ذاتی انسان و نگاه یکسان به همه انسان­ها یک اصل بسیار مهم در ادیان الهی و به­ویژه در دین اسلام محسوب می­شود. البته در عمل کمبود امکانات رفاهی و مشکلات اقتصادی در کشورهای اسلامی و از جمله ایران، که البته بخشی از آن نیز به دلیل اعمال فشارها و تحریم‌ها از سوی غربی‌هاست، بسیاری از اوقات کرامت و ارزش انسان را در معرض تهدید قرار می­دهد، اما در مجموع نگرش ذات­گرایانه به کرامت انسانی و متّصل دانستن کرامت انسان به مبانی محکم دینی سبب می­شود تا در مواقع بحرانی حفظ جان انسان­ها اولویّت یابد و تمام تلاش­ها برای رعایت این اصل صورت گیرد. عملکرد جمهوری اسلامی در زمینه کرونا که تحسین بسیاری از دانشمندان دنیا و رضایت نسبی مردم در داخل را با همه شرایط تنگنای تحریمی داریم برانگیخته است، این موضوع را به روشنی بیان می­کند.

 

[۱] - مصطفی سلیمی زارع و کاظم قاضی­زاده، (۱۳۸۶)، «کرامت انسانی در پرتو قرآن و روایات»، مجله بینات، شماره ۵۳.

[۲] - نهج­البلاغه، نامه ۵۳، ترجمه حسین انصاریان.

[۳] - تمامی ترجمه­‌های آیات قرآن در این نوشتار از ترجمه آیت­الله مشکینی گرفته شده است.

[۴] - اکبر عروتی موفق، (۱۳۹۶)، «مبانی کرامت انسانی در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران»، فصلنامه پژوهش­های انقلاب اسلامی، شماره۲۰، صص ۱۵۵-۱۷۲.

[۵] - محمود صابری، «کرامت انسان از دیدگاه کانت»، پایگاه فرهنگی راسخون، قابل دستیابی در آدرس: https://rasekhoon.net

[۶] - همان.

[۷] - مرتضی روحانی راوندی و سیدحمید طالب­زاده، (۱۳۹۰)، «انسان­شناسی در اندیشه کانت»، فصلنامه متافیزیک، سال سوم، شماره ۱۱ و ۱۲، صص۷۳-۸۸.

[۸] - اعظم محسنی و یوسف شاقول، (۱۳۹۰)، «جایگاه انسان­شناسی در نظام اخلاقی کانت»، فصلنامه پژوهش­های فلسفی، سال دهم، شماره ۱۸، صص ۲۱۹-۲۴۱.

[۹] - http://ohrh.law.ox.ac.uk/dignity-the-right-to-life-and-the-coronavirus/‎

[۱۰] - https://www.christianheadlines.com/columnists/breakpoint/jobs-or-lives-u.‎.‎.‎

[۱۱] - «کرونا چگونه غرب وحشی را زنده کرد؟»، باشگاه خبرنگاران جوان، قابل دستیابی در آدرس: https://www.yjc.ir/fa

[۱۲] - http://sobhe-no.ir/newspaper/911/5/36972

[۱۳] - https://www.mashreghnews.ir/news/1054902

[۱۴] - https://www.irna.ir/news/8374714

نظر شما