شناسهٔ خبر: 40405184 - سرویس سیاسی
نسخه قابل چاپ منبع: بسیج نیوز | لینک خبر

معاونت بررسی و تحلیل سازمان بسیج اساتید مطرح کرد:

تجربیات حاصل از تحریم و مدیریت تبعات اقتصادی کرونا

کرونا یک تهدید برای اقتصاد ایران است ولیکن می‌توان با تکیه بر نقاط قوت و بهره‌گیری از فرصت‌های به دست آمده نه تنها از این شرایط عبور کرد بلکه الگویی موفق از مدیریت ایرانی اسلامی را در مقابله با بحران های اقتصادی ارائه داد.

صاحب‌خبر -

به گزارش سرویس اساتید خبرگزاری بسیج، معاونت بررسی و تحلیل سازمان بسیج اساتید کشور با انتشار مقاله‌ای تحلیلی به بیان تجربیات حاصل از تحریم و مدیریت تبعات اقتصادی کرونا پرداخته است.

در متن این مقاله تحلیلی آمده است:

 

تجربیات حاصل از تحریم و مدیریت تبعات اقتصادی کرونا

مقدمه

پیوسستن به سازمان تجارت جهانی (WOT) همواره مورد منازعه طرفداران و منتقدان این موضوع بوده است. در حالی که طرفداران الحاق، نپیوستن به این سازمان را باعث حذف از گردونه اقتصاد در دنیا دانسته و آن را عامل نابودی اقتصادی ایران دانسته اند، منتقدان نیز پیوستن به این سازمان در شرایطی که صنایع داخلی توان رقابت با رقبای خارجی را ندارند عامل فروپاشی اقتصادی ایران می دانستند. اما گسترش شدید تحریم ها در نگاه کارشناسان به پیوستن به سازمان تجارت جهانی را تحت تأثیر قرار داد. بحران های سیاست خارجی ایران و عدم رابطه با کشورهای اثرگذار و به دنبال آن تحریم های چندجانبه و سازمان ملل موجب غلبه نگاه عدم پیوستن ایران به سازمان تجارت جهانی شد.

تحریم ها نشان داد که اقتصاد امروز به یک سلاح تبدیل شده است و کشورها برای سلطه بر دیگران از آن استفاده می کنند. بحران مالی جنوب شرق آسیا در سال ۱۹۹۷، جنگ تجاری بین چین و آمریکا بر سر تعرفه فولاد و برخی کالاهای دیگر، تحریم ایران، کره شمالی و ونزوئلا بیانگر جایگاه استفاده از اقتصاد در سیاست است. در ایران نیز با گسترش تحریم ها ساختارهای اقتصادی ایران به تدریج تغییر کرد؛ نگرش به درون کشور تقویت شد و بنگاه های اقتصادی که وابستگی کمتری به خارج از کشور داشتند توانستند موفقیت بیشتری داشته باشند و از طرف دیگر صنایعی که وابستگی بیشتری به خارج از کشور داشتند با آسیب های جدی مواجه شدند. تحریم ها باعث تغییردر کنار برخی عوامل فرهنگی و ملی باعث به وجود آمدن ساختار اقتصادی خاصی در ایران شد به گونه ای که تاب‌آوری اقتصاد ایران را بالا برد.

شیوع ویروس کرونا به عنوان یک بحران جهانی بسیاری از کشورها را از لحاظ اقتصادی تحت تأثیر قرار داد با این تفاوت که میزان آسیب پذیری کشورها به یک اندازه نبود. ملت و دولت ایران عملکرد تحسین برانگیزی را در بدترین شرایط اقتصادی از خود نشان دادند و به نوعی کارآمدی برخی ساختارهای اقتصادی خود را به رخ جهانیان کشیدند. البته برخی از اقدامات تدافعی جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تحریم ها نیز مزید بر علت شد و استقامت ایران در مقابله با این تکانه‌های شدید اقتصاد جهانی را بیشتر کرد.

 

ویژگی‌های ساختاری اقتصاد ایران

مدیریت بحران های اقتصادی در جوامع مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و دلیل اصلی این تفاوت به ویژگی های ساختاری اقتصاد بر می گردد. برای تحلیل دقیق وضعیت مدیریت اقتصادی بحران کرونا در ایران ابتدا باید نگاهی دقیق تر به ویژگی های ساختاری اقتصاد ایران داشته باشیم. در زیر به برخی ویژگی های ساختاری اقتصاد ایران اشاره می کنیم:

۱- انبارداری: 

اقتصاد ایران هنوز ویژگی های سنتی خود را حفظ کرده است. ممکن است برای شما هم این سوال پیش آمده باشد که چرا در کشورهای پیشرفته دنیا مردم این چنین به فروشگاه‌ها حمله می‌کنند؟ چرا مواد غذایی در فروشگاه‌ها به سرعت تمام می‌شود؟ اما در ایران تاکنون با چنین صحنه‌هایی مواجه نشده‌ایم؟ یکی از مهمترین دلایل این موضوع به ساختار بازار ایران بر می گردد که مبتنی بر سیستم غیر متمرکز، خرده فروشی و مویرگیِ مغازه محور توزیع و فروش کالا در مقابل سیستم متکی بر مال ها، هایپرشاپ‌ها و فروشگاه‌های زنجیره ای بزرگ! در کشورهای پیشرفته است. در سبک و مدل فروش در فروشگاه‌های بزرگ و زنجیره ای که متمرکز است، مغازه های کوچک و کاسبی‌های خُرد صنوف مختلف از سطح شهر جمع می‌شوند و درنتیجه حجم کالای موجود در جامعه برابر است با میزان کالاهای موجود در فروشگاه ها.

اما در نظام توزیع کالا در ایران وضع به گونه‌ای دیگر است؛ در شهرهای ایران حتی کلان شهری مثل تهران، کافی است از در خانه به سر کوچه بیایید تا در زمانی کمتر از پنج دقیقه حداقل به دو مغازه سوپر مارکت برسید با انواع کالاهای مورد نیاز جامعه. حجم بسیار بالایی از کالا به صورت خرد در بین مغازه داران توزیع شده و به نوعی انبارداری می شود و لذا میزان کالای موجود در بازار بسیار بیشتر از نیاز جامعه است. این موضوع با توجه به فرهنگ ایرانی ها در ایام خاص مانند عید نوروز دوچندان می شود.

انبارداری در اقتصاد ایران محدود به نگهداری کالا در مراکز خرده فروشی نیست. جمهوری اسلامی ایران طی سال‌های گذشته در مواجهه با تحریم های اقتصادی غرب و برای تأمین نیازهای مردم نوعی از انبارداری را در سطح ملی دنبال کرده که امروز در شرایط بحرانی به کار می‌آید. به عنوان نمونه قائم مقام وزیر صنعت، معدن و تجارت در امور بازرگانی در اسفندماه سال گذشته از شکسته شدن رکورد ذخیره کالاهای اساسی در انبارها خبر دارد و گفت: کالاهای اساسی به اندازه ۲ برابر نیاز کشور ذخیره شده است![۱]

این نوع ذخیره سازی کالا در ایران یکی از ویژگی های ساختاری اقتصاد ایران است که توان تحمل اقتصاد ایران در مقابل تکانه‌های شدید اقتصادی کرونا را افزایش داد.

اگرچه آمار دقیقی نسبت به موجودی کالاها در کشور وجود ندارد ولی همین که در بدترین شرایط اقتصادی نیز کالاهای مورد نیاز مردم در بازار موجود می باشد (ولو با قیمت های بالاتر) نشان می دهدکه این انبارها به مثابه ذخیره‌های استراتژیک، آرامشی را به وجود آورده که مانع از احتکار خانگی و احساس کمبود کالا شده است.

 

۲- تنوع و پیچیدگی نهادهای حمایتی در ایران:

نهادهای حمایتی یکی از مهمترین بخش های اقتصاد در دنیا می باشند که وظیفه تأمین رفاه حداقلی برای شهروندان را دنبال می کنند. اما این نهادها در ایران با تفاوت‌های زیادی نسبت به سایر کشورهای دنیا به ویژه کشورهای پیشرفته عمل می‌کنند. در ایران حداقل ۲۵ سازمان رسمی حمایتی نظیر؛ کمیته امداد امام خمینی(ره)، سازمان بهزیسیتی، بنیاد مستضعفان، فرمان اجرایی امام و ... وجود دارد که در کنار هزاران نهاد و مؤسسه خیریه و خودجوش مردمی نقش بسیار بالایی در اجرای رزمایش‌های معنوی مانند مواسات و کمک‌های مومنانه به نیازمندان و آسیب‌دیدگان از بحران‌هایی چون کرونا و مبارزه با فقر مطلق در جامعه بر عهده دارند.

اگرچه چارچوب این سیستم متنوع و پیچیده از ابتدای پیروزی انقلاب به شکل رسمی شکل گرفته است ولی فشارهای اقتصادی گوناگون از دوران دفاع مقدس گرفته تا دوران تحریم و فشار اقتصادی باعث شده به انحاء مختلف این نهادها و سازمان ها تقویت شوند. وجود همین سیستم حمایتی فعال، مردمی و خودجوش که ریشه در باورهای دینی و اعتقادی مردم نیز دارد باعث شد تا در زمان شیوع کرونا و با فرخوان مقام معظم رهبری (مد ظله العالی) رزمایش همدلی به صورت گسترده شکل بگیرد که حجم خدمات آن قابل اندازه گیری نیست. با یک نگاه ساختاری می توان نهادهای دینی و مردمی اقتصادی ایران را بخشی از ساختار اقتصاد ایران تعریف کرد که نقش قابل توجهی در تاب‌آوری نظام جمهوری اسلامی ایران در مقابله با تبعات اقتصادی کرونا داشته و دارد.

اهمیت این نهادهای حمایتی در غیراجباری بودن آن است. انگیزه اصلی شکل گیری اغلب این نهادها، دینی و معنوی است؛ در حالی که در کشورهای پیشرفته، قانون جایگزین این موضوع است و نه انگیزه دینی. به عنوان نمونه بیمه اجباری و یا پرداخت بیمه بیکاری، کمک به موسسات خیریه برای معافیت از مالیات و ... . از آنجا که انگیزه‌های دینی و اعتقادی بسیار عمیق و ریشه دار است، در سخت ترین شرایط نیز کارکرد خود را دارد. بر اساس نظرسنجی که ایسپا انجام داده است ۷۳.۱ درصد از جامعه مخاطبان تحت تأثیر کرونا کاهش درآمد داشته اند و از طرف دیگر ۴۴.۲ درصد گفته اند که به دیگران کمک کرده اند و یا قصد کمک کردن دارند.[۲] یعنی بخش قابل توجهی از مخاطبین به رغم کاهش درآمد دارای انگیزه درونی برای کمک به دیگران هستند.

کمک های مردمی، دولتی و نهادهای حمایتی نیز ابعاد و تنوع خاص خود را داشته است. برخی از صاحبان املاک، از اجاره بهای ملک خود در این ایام صرف‌نظر کردند. به عنوان نمونه آقای فتاح، رئیس بنیاد مستضعفان در نشست خبری با اشاره به اقدامات این بنیاد در وضعیت کنونی گفت: نخستین کار بنیاد بخشش اجاره بهای املاک تجاری در اسفند ۹۸ و فروردین و اردیبهشت ۹۹ بود.[۳]

بانک مرکزی با ابلاغ مهلت دادن به مشتریان بانک‌ها در پرداخت اقساط وامهای قرض الحسنه، اعطای وام دولت به خانواده های بدرن درآمد ثابت، اعطای وام قرض الحسنه یک میلیون تومانی به یارانه بگیران و ... نمونه‌هایی از این کمک‌ها هستند.

 

۳- اخلاق اقتصادی ایرانیان:

اخلاق اقتصادی ایرانی، آمیزه‌ای از تقدیرگرایی، سازگاری، محافظه‌کاری و امنیت‌خواهی است. معجونی که همه کنش‌های ایرانی را تبیین خواهد کرد. یکی از ویژگی های اخلاق اقتصادی ایرانیان تمایل به انباشت سرمایه به شکل زمینداری، طلا و گاهی ارزهای خارجی و ... است که به نوعی پس انداز محسوب می شوند تا در مواقع لزوم قابلیت تبدیل به پول را داشه باشند. در دوران تحریم و تورم بالا در کشور یکی از راه های حفظ ارزش سرمایه در ایران تبدیل پول خود به کالایی است که به راحتی توان تبدیل شدن به پول را داشته باشد. اگرچه این اتفاق در اقتصاد ایران به هیچ وجه مثبت نیست و باعث رکود سرمایه و مانعی برای توسعه محسوب می‌شود ولیکن در بحران‌های اقتصادی خانواده‌ها راهگشاست.

این اخلاق اقتصادی ایرانیان در دوران کرونا باعث شده است که به رغم تعطیلی مشاغل و بیکار شدن موقت بسیاری از افراد، معیشت بخش قابل توجهی از کسانی که آسیب دیده اند با مشکل حادی مواجه نشود؛ این در حالی است که در برخی از کشورها افراد هیچ گونه پس اندازی ندارند و به محض اینکه شغل خود را از دست بدهند برای تأمین اولین نیازهای خود، یعنی خوراک و مسکن با مشکل جدی مواجه می شوند.

یکی دیگر از اخلاق‌های اقتصادی ایرانیان که ریشه در اعتقادات و باورهای دینی آنها دارد، نوع دوستی و کمک به هم‌نوع است. همان‌طور که قبلا گفته شد موسسات و نهادهای حمایتی نقش قابل توجهی در کاهش آلام مربوط به تبعات اقتصادی کرونا داشته اند. اگر روحیه کمک مؤمنانه و دستگیری از نیازمندان در اخلاق اقتصادی ایرانیان وجود نداشت، فلسفه نهادهای حمایتی از بین می رفت. پایگاه‌های مقاومت شجره طیبه بسیج و مساجد به کانون جمع‌آوری کمک های مردمی تبدیل شدند. تولید ماسک پارچه‌ای در خانه‌ها با مدیریت بسیج باعث شد سطح بهداشت عمومی در تجمعات ارتقاء یافته،‌ ایران در کنترل کرونا نسبت به کشورهای غربی بسیار موفق‌تر جلوه نماید.

 

۴- تاثیر مثبت روند کاهش وابستگی بودجه به نفت:

یکی از تبعات بحران کرونا در جهان، کاهش شدید قیمت نفت بود. یک بشکه نفت خام برنت (۱۵۹ لیتر) صبح روز دوشنبه اول اردیبهشت (۲۰ آوریل) به قیمت حدود ۲۷ دلار معامله شد. قیمت نفت خام "وست تگزاس اینترمیدیت" (WTI)  نیز به نازل‌ترین نرخ خود در ۲۱ سال گذشته رسید و در بازار بورس۱۴ دلار و ۸۴ سنت داد و ستد شد[۴].

کاهش شدید تقاضا در پی بحران کرونا و رقابت نفتی بین روسیه و عربستان، دلایل کاهش بزرگ قیمت نفت در ماه‌های اخیر است. کشورهای اوپک پلاس نیز به رغم کاهش عرضه حدود ۱۰ میلیون بشکه‌ای نتوانستند مانع این سقوط شوند. در این میان جمهوری اسلامی به دلیل تحریم‌های گسترده نفتی و بانکی در سال‌های گذشته، مجبور شد وابستگی بودجه سال ۹۹ به فروش نفت را به شدت کاهش دهد و در بودجه عمومی کشور نیز تکیه به نفت را به صفر برساند، یعنی منابع حاصل از فروش نفت در ردیف بودجه عمرانی قرار می‌گیرد. به هر حال،‌ اقدام و روند چندماهه کاهش نقش نفت در بودجه کشور زمینه آسیب‌پذیری ایران در شرایط بحران کرونا را کاهش داده است.

 

جمع‌بندی

اگرچه کرونا در جهان و ایران آثار و تبعات اقتصادی زیادی را بر جای گذاشت ولیکن در ساختار جمهوری اسلامی ایران -که در طول ۴۰ سال گذشته در فشار و تحریم به سر برده و شدیدترین تحریم های جهان را در سال های اخیر تحمل کرده- به گونه ای شکل گرفته که تاب آوری بیشتری را نسبت به سایر کشورها در مقابل فشارهای اقتصادی کرونا داشته است. ویژگی هایی مثل انبارداری، تشکیل شبکه های حمایتی گسترده و پیچیده، ویژگی های اخلاقی اقتصاد در بین عموم مردم و کم شدن میزان اتکا به نفت در بودجه از این دسته اند.

البته برخی از ویژگی ها نیز مانعی در مدیریت این بحران در کشور بوده اند. به عنوان نمونه نبود یک بانک اطلاعات جامع از درآمد خانوارهای ایرانی که دولت بتواند با تکیه بر آن نهادها و برنامه های حمایتی خود را به صورت هدفمند سامان دهد از موانع مدیریت این بحران است. حجم بالای نقدینگی و نرخ تورم بالا نیز باعث افزایش قیمت کالا شده و توان نظارتی دولت پاسخگوی نیازهای جامعه نیست. پایین بودن سطح اعتماد عمومی به برنامه های دولت در مدیریت بحران های اقتصادی، مانعی مهم در بهره گیری از توان جامعه در مهار بیماری است؛ به گونه ای که اگر مراکز و مراجع دینی به موضوع ورورد نمی کردند، رزمایش کمک مؤمنانه شکل نمی گرفت. از بیکاری و نوع و میزان تولید در کشور نیز می توان به عنوان موانعی نام برد که در دوران تحریم تشدید شده و البته در این مقطع نیز بر مشکلات پیش روی اقتصاد ایران در مقابله با کرونا افزود.

سخن پایانی اینکه کرونا یک تهدید برای اقتصاد ایران است ولیکن می توان با تکیه بر نقاط قوت و بهره گیری از فرصت های به دست آمده نه تنها از این شرایط عبور کرد بلکه الگویی موفق از مدیریت ایرانی اسلامی را در مقابله با بحران های اقتصادی ارائه داد.

 

[۱] .https://www.tasnimnews.com/fa/news/1398/10/27/2183604

[۲] . http://ispa.ir/Default/Details/fa/2183

[۳] . https://www.iribnews.ir/fa/news/2694505

[۴] . https://www.entekhab.ir/fa/news/543690

نظر شما