عصری که پس از رحلت پیامبر اعظم (ص) و شهادت علی(ع)، بنی امیه سعی در دور کردن جامعه از ارزش های انسانی و اخلاقی داشتند. مدینه، شهر پیامبر(ص) که روزگاری از در و دیوار آن عطر معنویت به مشام می رسید، چنان گرفتار انحطاط اخلاقی گردید که وقتی از آوازه خوان مشهور عراق ُحنین بن بلوع(م حدود ۱۱۰ ق) برای خوانندگی دعوت کردند، با چنان استقبال و ازدحام جمعیتی روبرو شد که پشت بام ها پر شد و سقف بر سر حاضران فرو ریخت و حنین جان سپرد.(الاعلام زرکلی، ج ۲ ،ص ۲۸۸) علی که به سبب بزرگتر بودن از دیگر پسران امام حسین(ع) به اکبر شهرت یافت، با این که در چنان دورانی قد کشیده بود و چنان که اراده می کرد، می توانست از منافع دنیوی برخوردار شده و به ل ّذت های ماّدی سرگرم شود، اما او چنین نکرد و راه دیگری را برگزید.

در یازدهم شعبانِ سال ۳۳ هجری قمری در مدینه کودکی بدنیا آمد که ( که در ایران اسلامی روز جوان نام گرفته است) پدرش امام حسین (ع) نامش را علی نهاد.

دهه دوم و سوم زندگی او هم زمان با قدرت یافتن امویان و خلافت معاویه بود.در حماسه حسینی، از مدینه تا کربلا، همراه پدر بود. در مسیر حرکت از مکه به کوفه، وقتی سحرگاهی امام کلمه استرجاع به زبان آورد و از مرگ سخن گفت، علی اکبر بلافاصله اعلام کرد که مگر ما بر ح ّق نیستیم، پس چه باک از مرگ.( تاریخطبری، ج ۵ ،ص ۴۰۷ -۴۰۸؛ ارشاد شیخ مفید، ج ۲ ،ص۸۲)

در روز عاشورا همچون عمویش عباس با آزمون سختی روبرو شد. دشمن به این بهانه که علی از سوی مادرش لیلا با ابوسفیان خویشاوندی دارد، برایش امان نامه فرستاد. اما فرزند حسین و لیلا دشمن را با این پاسخ مواجه ساخت که رعایت خویشاوندی پیامبر(ص) بر خویشاوندی ابوسفیان ترجیح دارد.(مقتل جامع سید الشهدا، ج ۱ ،ص ۸۱۹)

روز عاشورا نخستین فرد از بنی هاشم بود که عازم میدان نبرد شد. در این هنگام امام فرمود: "خدایا، تو شاهد باش جوانی وارد میدان نبرد شد که در صورت و سیرت و گفتار، شبیه ترین مردم به پیامبر (ص) بود و ما هر گاه مشتاق دیدن رسولت می شدیم، به او نگاه می کردیم".(همان، ص ۸۱۸)

در توصیف امام از فرزندش، به سه ُبعد وجودی علی اکبر ( َخلق، ُخلق و منطق) در شباهت به پیامبر (ص) اشاره شده است. حال این پرسش مطرح است که این شباهت ها به رسول خدا (ص) وراثتی بود یا اکتسابی؟

بدون تردید وراثت و اصالت خانوادگی از عوامل مهم تربیت اند؛ اما چه بسیار پیامبرزادگانی مانند پسر نوح یا امام زادگانی همچون جعفر ک ّذآب که مسیر دیگری غیر راه پدر معصومشان پیمودند.

از این رو، به باور نگارنده گر چه جوان مورد بحث ما، علی اکبر، از نظر وراثتی نیز به جّدش شباهت داشت، اما اخلاق و فضائل انسانی اسلامی را با اختیار کسب کرده بود.

بر اساس آیه " و نفس و ما سّویها، فالهمها فجورها و تقویها ، قد افلح من زکّیها و قد خاب من د ّسیها" (شمس، ۷-۱۰ ، ) نفس آدمیان نسبت به خوب و بد یکسان است. این تلاش اختیاری و اکتسابی اوست که جان او را به فضائل و مکارم اخلاقی زینت می بخشد.

عالی ترین روش اخلاقی، روش مبتنی بر تزکیه و تهذیب نفس و آزاد سازی جان از اسارت و بردگی نفس ا ّماره است. این گونه شباهت به پیامبر (ص) است که کمال به شمار میرود.

نقش اختیار و اکتساب چنان با اهمّیت است که متفکران مسلمان با این که عصمت معصومان را امری تف ّضلی و موهبتی از جانب خداوند می دانند، ولی نقش اختیار را در این موهبت نادیده نگرفته و در مورد افراد غیر معصوم ، سخن از عصمت اکتسابی به میان آورده اند.
شایسته است جوان امروز ما با الگو قرار دادن این جنبه از زندگی علی اکبر، خود را افزون بر توان علمی و تقویت قوای جسمی و روحی و بدون خودباختگی در برابر بیگانگان، به مکارم اخلاقی بیاراید.
ان شاءالله
* دانشیار گروه معارف اسلامی دانشگاه علوم پزشکی اصفهان