همشهری آنلاین- علی شاکر:

ترس از شیوع بیماری وسواس‌های ما را به بستر شبکه‌های اجتماعی مجازی می‌کشاند. موج اخبار بد باعث تضعیف اعتماد به دولت‌ها،‌ سازمان‌های بهداشت جهانی، نهادهای غیردولتی و دانشمندان می‌شود. اینجاست که اپیدمی حالتی مجازی پیدا می‌کند. ویروس اطلاعات نادرست و اخبار جعلی در جامعه مجازی وب و شبکه‌ها پخش می‌شود که در این صورت با پدیده‌ی اینفودمیک (Infodemic) روبه‌رو هستیم.

به لحاظ ریشه‌شناسی این واژه تلفیق دو کلمه‌ی اطلاعات ((Information و همه‌گیر (Epidemic) است. اینفودمیک یعنی پخش شدن حجم زیادی از اطلاعات درباره‌ی یک مسئله که در عمل، حل آن را نیز با مشکل مواجه می‌کند. یعنی شیوع اطلاعاتی که در بیشتر مواقع صحیح هم نیست و باعث بیماری ذهنی جامعه می‌شود.

واژه اینفودمیک گرچه وجهی منفی دارد، ولی پیش از هر چیزی باید توضیح دهیم که اینفودمیولوژی  یک رشته‌ای علمی و نوظهور است که با پیوند میان فناوری اطلاعات و پزشکی سعی می‌کند، بهداشت عمومی را ارتقا دهد.

• اینفودمیولوژی

گانتر آیزنباخ، پزشک و پژوهشگر آلمانی حوزه‌ی پزشکی سایبر و سلامت الکترونیک  سال ۲۰۰۲ در فصلنامه‌ی آمریکن ژورنال‌ آو مدیسن  از اصطلاح اینفودمیولوژی استفاده کرد. اینفودمیولوژی حوزه‌ی تازه‌ای در علم است که بر محتوای تولیدی کابران روی فضای اینترنت تمرکز دارد و هدف نهایی آن ارتقای سطح بهداشت عمومی است.

 این مقاله‌ی آیزنباخ «همه‌گیرشناسی اطلاعات/اطلاعات‌غلط» نام داشت و در پی سنجش کیفیت اطلاعات مرتبط با حوزه بهداشت و سلامت عمومی بود. سال ۲۰۰۶ آیزنباخ در مقاله‌ی دیگری با عنوان «ردیابی جست‌وجوهای مربوط به آنفلوآنزا در وب برای نظارت بر سندرم» نشان داد که بین جست‌وجوهای مربوط به آنفلوآنزا در گوگل و داده‌های مربوط به همین بیماری در جامعه‌ی مورد بررسی همبستگی وجود دارد.

این روشی بهتر و سریع‌تر برای پیدا کردن و نظارت بر بیماران محسوب می‌شد. پیش از این برای یافتن افراد آلوده پزشکان به این سادگی و سرعت نمی‌توانستند عمل کنند.

پژوهشگران بعدی از همین روش برای مطالعه شیوع سارس، ایدز، مصرف آنتی‌بیوتیک، دریافت واکسن و بررسی شخصی‌سازی درمان از طریق وب و... نیز استفاده کردند.

با این همه، کار ایفودمیولوژی بررسی و پیگیری اخبار جعلی و غلط نیز هست. به ویژه پس از شیوع کووید ۱۹ این موضوع بیش از پیش مطرح شد. احتمالا اگر ویروس دیگری طی سال‌های آینده ظاهر شود، خطر اینفودمیک بیشتر نیز خواهد بود؛ چرا که تسهیل ارتباط در بسترهای شبکه‌ای راه را برای شیوع بیشتر اطلاعات نادرست و اخبار جعلی باز می‌کند. چون پیش از این‌ها افکار عمومی دنیا معمولا به این سرعت اطلاعات و اخبار مرتبط با یک ویروس کشنده را دریافت نمی‌کرد.

شاید تا همین قرن پیش اگر افراد آلوده نمی‌شدند کسی در عمل از حال ساکنان شهرهای اطراف خبر نداشت. اما اکنون ما می‌توانیم بالحظه اطلاعات دریافت کنیم. اطلاعاتی که اگر شیوه‌ی مواجهه‌ی با آن را ندانیم، می‌توانند خطرناک باشند. مثلاً خبر می‌رسد که فلان مسئول تست کرونا داده است. این به معنی کرونا گرفتن او نیست. همچنین دست‌کم یک روز برای دریافت پاسخ آزمایش زمان لازم است. ولی این در حالی است که فضای مجازی طی همین ۲۴ ساعت مدام بر شایعه‌ها و اخبار نادرست دامن می‌زند.

وثوقی و دیگران (۲۰۱۸) در مجله ساینس مقاله‌ای با عنوان «گسترش اخبار درست و غلط آنلاین» منتشر کردند و نشان دادند سرعت انتشار اخبار نادرست در فضای توییتر بیشتر است. آنان آبشارهای شایعه‌  را در توییتر بین سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۷ بررسی کردند. ۱۲۶ هزار شایعه میان سه میلیون کاربر پخش شده بود. اخبار نادرست بین هزار تا ۱۰۰ هزار نفر و اخبار درست تنها میان هزار نفر شایع شدند. (Vosoughi et al, ۲۰۱۸: ۱۱۴۶)

جاناتان مورِنو، پژوهشگر بیوشیمی دانشگاه پنسیلوانیا می‌گوید که خواندن جعلیات و اطلاعات نادرست در فضای وب «دردناک» است. مثلاً اینکه می‌گویند خوردن سیر راه درمان کروناست یا این توهم‌ توطئه‌ که این ویروس سلاحی بیولوژیک است. برای همین است که اخیراً سازمان جهانی بهداشت (WHO) از لزوم واکسینه‌ کردن مردم مقابل اطلاعات نادرست گفته است.

• خبرهای بی‌اعتبار، ببینده بیشتری در فضای مجازی دارد
• مراقب تصاویر جعلی باشید | یک نمونه آن را ببینید
• افراد مسن اخبار جعلی را بیشتر دوست دارند
• عامل اینفودمیک

اینکه چرا ما در این مواقع دل به اطلاعات غلط می‌دهیم یک دلیل طبیعی و ساده دارد؛ هر آن ممکن است با همه‌گیر شدن جهانی این ویروس هرکسی در دنیا به آن آلوده شود. برای همین ما در تلاطم شبکه‌ها دست و پا می‌زنیم مگر شاخه‌ای بیابیم و خود را نجات دهیم. گرچه در این میان منطقی عمل کردن بسیار اهمیت دارد، ولی ما برای نجات جان خویش لزوماً عاقلانه و منطقی عمل نمی‌کنیم.

از طرف دیگر، ما متاثر از اطلاعات دوستان و اقوام خویش هستیم. اطلاعاتی که الزاماً درست هم نیستند. این امر در فضای شبکه‌های اجتماعی مجازی حادتر است. قواعدی مثل ۶ درجه‌ی جدایی و همچنین سه درجه‌ی تاثیر که در واقع می‌گوید ما تحت تاثیر دوستانِ دوستانِ دوستان خویش در شبکه‌ هستیم. (Christakis & Fowler, ۲۰۰۹) مثلا در روابط شبکه‌ای اگر دو نفر از افراد نزدیک به هم برای انجام کاری اصرار داشته باشند، احتمال انجام این کار توسط فرد سوم بیشتر می‌شود.

راه‌حل چیست؟ اینکه یک مرجع واحد و البته مورد اعتماد داشته باشیم برای ارائه اخبار و اطلاعات. در غیر این صورت افکار عمومی دچار سردرگمی و ترس می‌شود و به شکل بیمارگونه‌ای اطلاعات را جدی نمی‌گیرد و داستان‌پردازی‌های توطئه‌آمیز در این رابطه می‌بافد.
این در حالی است که فضای سودمحور رسانه‌ها و پیام‌رسان‌ها از همین بحران نیز برای دریافت کلیک، عضو و دنبال‌کننده‌ی بیشتر استفاده می‌کند و نه اطلاع‌رسانی صحیح است. اینجاست که چون به قول روزنامه‌نگارها «خبر بد، خبر خوب است»، از همین حربه و جذابیت‌های دراماتیک اخبار بد همچنان می‌توان برای کسب توجه (بخوانید سود) بیشتر استفاده کرد.

با این همه، شرکت‌هایی چون فیس‌بوک و توییتر مدعی‌اند که در راه جلوگیری از گسترش اخبار نادرست فعالیت‌هایی انجام داده‌اند. مثلاً توییتر موتور جست‌وجوی خود را برای موضوع کرونا بهینه‌سازی کرده و مدعی است که اگر این هشتگ را سرچ کنید می‌توانید اطلاعات موثق و مورد تایید سازمان بهداشت جهانی را پیدا کنید. فیس‌بوک نیز در حال همکاری با سازمان بهداشت جهانی است تا گسترش اطلاعات نادرست را محدود کند.

• جنگ یا صلح؛ کارکرد دوگانه رسانه
• علیه خبر فوری
• اثرات منفی اخبار جعلی بر اعتماد به نفس کودکان

سازمان بهداشت جهانی در این (https://www.epi-win.com/) نشانی سعی می‌کند اطلاعات درست و مناسب را در رابطه‌ با کرونا منتشر کند. در این نشانی (https://www.who.int/emergencies/diseases/novel-coronavirus-۲۰۱۹/advice-for-public/myth-busters) هم می‌توانیم گرافیک‌های اطلاع‌رسان سازمان بهداشت جهانی را ببینیم. همچنین در این پایگاه افسانه‌های مرتبط با کرونا مطرح و رد شده است.

موسسه پوینتر نیز یک پایگاه راستی‌آزمایی اطلاعات راه انداخته است. (https://www.poynter.org/fact-checking/۲۰۲۰/coronavirus-fact-checkers-from-۳۰-countries-are-fighting-۳-waves-of-misinformation/) این بخش از سایت هشتگ‌های جدید توییتر را بررسی و صحت‌سنجی می‌کند.
آنچه اهمیت دارد این است که اگر اضافه‌بار اطلاعاتی و از آن بدتر گسترش اطلاعات نادرست را نتوانیم خودمان کنترل کنیم، به مراتب سردرد و خستگی بیشتری از کرونا تحمل خواهیم کرد. اگر کرونا به ناکروز (مُردن بافت) ریه منجر می‌شود، اینفودمیک کرونا عامل ناکروز اعتماد و موجد ترس خواهد بود.
 

• منابع:

•    Christakis, Nicholas & Fowler James (۲۰۰۹) "Connected: How Your Friends' Friends' Friends Affect Everything You Feel, Think, and Do" New York: Nack Bay Book
•    Eysenbach, Gunther (۲۰۰۲). "Infodemiology: The epidemiology of (mis)information". American Journal of Medicine. ۱۱۳ (۹): ۷۶۳–۵
•    Eysenbach, G (۲۰۰۶). "Infodemiology: tracking flu-related searches on the web for syndromic surveillance". AMIA ... Annual Symposium Proceedings. AMIA Symposium: ۲۴۴–۸. 
•    Vosoughi, Soroush, Deb Roy, Sinan Aral (۲۰۱۸) "The spread of true and false news online" Science,   Vol. ۳۵۹, Issue ۶۳۸۰, pp. ۱۱۴۶-۱۱۵۱

۱-  Infodemiology
۲-  E-Health
۳-  American Journal of Medicine
۴- rumor cascades