به گزارش ایکنا؛ نشست «نگاهی چندوجهی به مادری؛ از منظر فقهی، جامعه‌شناسی، فلسفی» عصر امروز سه‌شنبه، ۲۹ بهمن‌ماه با حضور حجت‌الاسلام مهدی سجادی‌امین، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده، علیرضا صیادمنصور، پژوهشگر مقیم مرکز تحقیقات زن و خانواده و سمیه خراسانی، پژوهشگر مقیم مرکز تحقیقات زن و خانواده در این مرکز برگزار شد.

سمیه خراسانی، پژوهشگر مقیم این مرکز در سخنانی از جمله دلایل برخی ناملایمات در میان زوج‌های جوان و خانواده‌ها را تولد اولین فرزند دانست و گفت: پنج سال اول جدایی‌ها مورد توجه جدی است. زنان معمولاً در برخورد با نقش‌های اکتسابی و انتسابی، نقش‌های اکتسابی را رد می‌کنند و ترجیح می‌دهند به نقش‌های انتسابی خود بپردازند. اگر چه در حدود پنج سالی است که آماری داریم از مادرانی که در حال برگرداندن حضانت فرزندان خود به پدران آن‌ها هستند. اما در این جریان آن کسانی که آسیب می‌بینند، فرزندان هستند.

وی به کنش متقابل نقش والدگری اشاره و ادامه داد: به‌طور معمول دو نقش مادری و پدری را از هم جدا می‌کنیم، در حالی که این دو را باید در کنار هم و در جایگاه نقش والدگری دید. عدم توجه به این موضوع باعث می‌شود در بسیاری موارد، نقش مادران به عنوان کنش ناکامل مطرح شود و این نقش را علت عدم جامعه‌پذیری صحیح بدانند. جامعه‌پذیری یعنی فرزندان را برای پذیرش مسئولیت‌های اجتماعی آماده کنیم و چنان چه مشارکت پدر‌ها در سطح فرزندپروری در سطح کنش ناکاملی باشد و مادران در این شرایط تنها گذاشته شوند تا او به تنهایی ایفای نقش کند، جامعه‌پذیری دچار نقصان می‌شود. برای رفع چنین مسائلی شاید بهتر باشد ادبیات تولیدمثل تغییر کند و کنش مادری به کنش متقابل فرزندپروری تغییر یابد.

این پژوهشگر حوزه زنان با بیان اینکه تقسیم وظایف در والدگری به معنای ۵۰ـ۵۰ کردن وظایف و مسئولیت‌ها نیست، گفت: عاطفه‌ای که از جانب مادر بر می‌آید، جنس و سهمی متفاوت و بیشتر از پدر دارد، از طرفی آنچه از پدر بر می‌آید نیز کمتر می‌توان از مادر توقع داشت. ایفای این دو نقش در کنار هم باعث تربیت افرادی می‌شود که فردی کامل با خصوصیات جنس خود هستند.

نخستین رده مادری دشوار، مادران شاغلی هستند که مایل نیستند فرزندان خود را به مهد‌های کودک بسپارند. مادران خانه‌دار و دارای چند فرزند، نوع دیگری از مادری‌های دشوار است و همه این‌ها در شرایطی است که مادری اشتغالی ۲۴ ساعته است

وی درباره برخی مادری‌های دشوار و صفات آن‌ها بیان کرد: مادری برای بخش زیادی از خانم‌ها به عنوان امری دشوار مطرح می‌شود، شاید آن را کتمان کنند، اما حقیقت دارد. نخستین رده مادری دشوار، مادران شاغلی هستند که مایل نیستند فرزندان خود را به مهد‌های کودک بسپارند. اینان از طرفی توانایی پرداخت هزینه‌های مهد‌های کودک گران قیمت را ندارند و از مهد‌های بی‌کیفیت هم صرف نظر می‌کنند و بنا براین این توقع از سایرین و اطرافیان برای همدلی و کمک ایجاد می‌شود. اگر هم این همکاری در سطح مطلوبی نباشد، باعث افت کیفیت مادری خواهد شد و این مادران معمولا بعد از فرزند اول، دیگر تمایلی به فرزندآوری ندارند. این در حالی است که هر کاستی و بی‌تربیتی در فرزند در سال‌های بعد، به طور معمول متوجه مادران است.

خراسانی افزود: مادران خانه‌دار و دارای چند فرزند، نوع دیگری از مادری‌های دشوار است. این مادران با درخواست‌هایی از سوی فرزند روبرو می‌شوند که امکان برآورده شدن آن را ندارند. رفع نیاز‌های خوراکی، آموزشی و ... و ناتوانی برای رفع هر یک از آن خواسته‌ها که باعث وقوع برخی ناهنجاری‌ها از سوی فرزند می‌شود، یک نقص در نگاه عموم محسوب می‌شود. همه این‌ها در شرایطی است که مادری اشتغالی ۲۴ ساعته است.

فقر پژوهش و اطلاعات در تجربه‌های مادری در ایران
وی مادران فقیر را نوع دیگری از مادری دشوار دانست و گفت: زنی که تلاش می‌کند خانواده حفظ شود و از هم نپاشد و بچه‌ها به هر راهی نروند، مادران بدون همسر یا بیوه نیز نوع دیگری از مادری دشوار است که هر کس برای آن‌ها تعیین تکلیف خواهد کرد و امنیت اجتماعی آن‌ها و فرزندان به خطر می‌افتد. مادران مطلقه در وضعیتی به مراتب بدتر قرار دارند، چرا که از خانواده‌ای خارج شده‌اند و پیام‌هایی برای جامعه مبنی بر بی‌کفایتی دارند.

به گفته این پژوهشگر مرکز تحقیقات زن و خانواده؛ در تجربه‌های مادری در ایران با فقر پژوهش و اطلاعات مواجه هستیم. اگر مطالعاتی صورت نگیرد، آسیب‌ها و مسائل شناسایی نمی‌شود و یک چرخه مدام بازتولید می‌شود. با این حال، مادری مسئولیتی بی‌اختیار است. برای مادران در افتتاح حساب بانکی برای فرزند، خروج از کشور، ثبت‌نام در مدرسه و ... اختیاری قانونی وجود ندارد، بنابراین بهتر است حضانت با پدران باشد، چرا که اگر نقش پدری و حمایت‌های اقتصادی او حذف شود، به این دلیل که سازوکار‌های اقتصادی حمایت از مادرانی که حضانت را بر عهده دارند، در کشور وجود ندارد، مادران با مشکلات عدیده‌ای مواجه خواهند شد.

 

جایگاه مادری در اسلام
حجت‌الاسلام مهدی سجادی‌امین، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات زن و خانواده نیز در ادامه به مبانی فقهی نقش مادری اشاره و با بیان اینکه آموزه‌ها و روایات در اسلام درباره حق مادری کم نیست و بالاترین و برترین اعمال پس از نماز اول وقت، نیکی به والدین است، اظهار کرد: در زبان عربی، از این جهت که مادر اصل در وجود فرزند است، از او با عنوان «ام» یاد می‌شود. مادری دارای حسن ذاتی است و خود آن ارزشمند است. گاهی ارزشمندی به ملاک ایمان است. اما در نگاه دینی، خود مادری ارزشمند است.

 

وی با اشاره به نقش مادری در قرآن، به بیان آیات ۱۴ و ۱۵ سوره مبارکه لقمان پرداخت که می‌فرماید: «وَوَصَّيْنَا الْإِنْسَانَ بِوَالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَفِصَالُهُ فِي عَامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَلِوَالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ * وَإِنْ جَاهَدَاكَ عَلَى أَنْ تُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا وَصَاحِبْهُمَا فِي الدُّنْيَا مَعْرُوفًا وَاتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنَابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ: و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش كرديم مادرش به او باردار شد سستى بر روى سستى و از شير باز گرفتنش در دو سال است [آرى به او سفارش كرديم] كه شكرگزار من و پدر و مادرت باش كه بازگشت [همه] به سوى من است * و اگر تو را وادارند تا در باره چيزى كه تو را بدان دانشى نيست به من شرك ورزى از آنان فرمان مبر و[لى] در دنيا به خوبى با آنان معاشرت كن و راه كسى را پيروى كن كه توبه‏ كنان به سوى من بازمى‏ گردد و [سرانجام] بازگشت‏ شما به سوى من است و از [حقيقت] آنچه انجام مى‏ داديد شما را با خبر خواهم كرد».

وی ادامه داد: در آیات فوق خداوند می‌فرماید؛ با پدر و مادر مشرک هم باید به نیکی رفتار کنی. مادری حقی طبیعی است که خدا در وجود مادر نهادینه کرده است. بعضی شواهد در روایات وجود دارد که ویژگی‌های زنانه متناسب با ویژگی‌های مادری و محبت مادر پرتوی و جلوه‌ای از رحمت الهی است.

در زبان عربی، از این جهت که مادر اصل در وجود فرزند است، از او با عنوان «ام» یاد می‌شود. مادری دارای حسن ذاتی است و خود آن ارزشمند است. گاهی ارزشمندی به ملاک ایمان است. اما در نگاه دینی، خود مادری ارزشمند است

این پژوهشگر حوزه زنان با اشاره به بحث ولایت در خانواده و در ارتباط با نقش مادری، افزود: ولایت در خانواده به پدر و جد پدری واگذار شده و تمام شئون مالی فرزندان به این دو اختصاص دارد. در فقه، ولایت به مادر داده نشده است، اما در موضوع قیمومیت، این امر ممکن است که حاکم شرع به دلیل نبود قیم و جد پدری، قیمومیت را به مادر بدهد. اما در بحث حضانت، آن کسی که وظایفی به عهده اوست، مکلف به پذیرش حضانت است. حضانت هم حق و هم تکلیف است، که برای مادر حق است، چون می‌تواند حضانت را از خود سلب کند و برای پدر هم حق و هم تکلیف است.

حجت‌الاسلام سجادی‌امین گفت: حضانت فرزند در فرض جدایی والدین، در شرایط خاصی با مادر است، اما اگر پدر فرزند فوت شده باشد و جد پدری هم در قید حیات نباشد، حضانت حق مادر است. اما توجه به این نکته ضروری است که مادر در عین مادر بودن، مسئولیت‌های دیگری مانند همسری و خانه‌داری دارد. زنان باید مراقب باشند در عین انجام نقش مادری نقش همسری خود را هم به خوبی ایفا کنند. از منظر اسلام، کار‌هایی مانند تمکین عام و خدمت به شوهر، پاداش‌های زیادی دارد.

وی به وظایف مادری اشاره و بیان کرد: جنین حق حیات دارد و موجودی در تکامل است. سقط جنین از منظر فقهی حرام است. اگر تکوین نطفه از راه نامشروع باشد یا با عدم رضایتی زن باشد هم سقط حرام است. سقط یا جنایی است، یا اتفاقی و یا درمانی که به دو انگیزه عقب‌ماندگی جنین و یا در صورتی که ادامه بارداری برای جان مادر خطرآفرین باشد، در این صورت سقط امکان‌پذیر است. اما شرایط خاصی هم دارد؛ لذا حفاظت و مراقبت از جنین از وظایف و تکالیف مادر است. از مسئولیت‌های دیگر مادر می‌توان به پاکدامنی و رعایت نسب شرعی و نیز ترک محرمات در دوران بارداری اشاره کرد. اما از نظر فقهی، پس از تولد، وظیفه اصلی در تربیت فرزند به عهده پدر است، اگر چه در برخی روایات به مادر نیز اشاره شده است.

ویژگی‌های تجربه بی‌واسطه مادری

علیرضا صیاد منصور، پژوهشگر مقیم مرکز تحقیقات زن و خانواده نیز در این نشست با بیان اینکه تجربه زیسته از مادری بی‌واسطه است و زنان متصف به این تجربه هستند، گفت: تجربه و وظیفه مادری را مردانی هم که خود فرزندان را بزرگ کرده‌اند، درک می‌کنند. اذعان این مردان به سختی مادری کردن نشان می‌دهد آن‌ها هم می‌توانند تجربه مادری داشته باشند.

وی با تأکید بر اینکه در همه ادیان و حتی غیرتوحیدی‌ها از منظر اخلاقی به مادری توجه شده، ادامه داد: آنچه در ایفای نقش مادری مهم است، توجه به الگو‌های مطلوب مادری کردن است. با این حال، مادری در عصر پسامدرن در تغییر و شیفت جهت ارزشی آن و انتقال ارزش‌ها از خانه به جامعه است.

این پژوهشگر حوزه زنان معقتد است؛ چهار رویکرد به مادری وجود دارد؛ مادری به‌مثابه ارزش، مادری به‌مثابه پدیده-وضعیت، مادری به‌مثابه واقعیت یا عینیت و مادری به‌مثابه مسئله و دشواری. بر اساس این دسته‌بندی، مادری می‌تواند نماد عاطفه و احساس باشد و نیز می‌تواند به عنوان پدیده و وضعیت تجربه زیسته تعریف شود. مادری به مثابه واقعیت تأکید بر بارداری و وضع حمل دارد؛ حاصل این دیدگاه این بود که از سال ۲۰۱۰ به ابعاد متعددی از متافیزیک مانند متافیزیک بارداری توجه بیشتری شد. در مورد چهارم که دیدگاه فمینیست‌هاست، مادری را مسئولیتی اجتماعی می‌دانند که به اجبار به عهده زن نهاده شده است.