شفقنا-حضرت آیت الله العظمی مکارم به پرسشی درباره ارزش های اخلاقی در جنگ پاسخ گفته است.
به گزارش شفقنا متن پرسش وپاسخ مطرح شده بدین شرح است:
پرسش :

اسلام در «جنگ» با دشمن رعایت کدام ارزش های اخلاقی را توصیه کرده است؟

پاسخ اجمالی:

گرچه اسلام اصل جنگ و قتال را در موارد خاص و ضروری لازم دانسته و به آن مشروعیت داده است، ولی از آنجا که اسلام دین رحمت و رأفت و گذشت است، هدف اصلی آن هدایت عمومی مردم و نجات آنان از انحراف و انحطاط است، لذا ارزش های اخلاقی را در جنگ و قتال بیان کرده و اِعمال آن را لازم دانسته است. همانند: حرمت جنگ قبل از اتمام حجت، و نهی از کشتن زنان و اطفال و پیران، همچنین جلوگیری از پاشیدن سمّ، و نهی از مکر و خیانت و توصیه به پناه دادن، و وفای به پیمان، و حسن معاشرت با اسیران، و …

پاسخ تفصیلی:

گرچه اسلام اصل جنگ و قتال را در موارد خاص و ضروری لازم دانسته و به آن مشروعیت داده است، ولی از آنجا که اسلام دین رحمت و رأفت و گذشت است، هدف اصلی آن هدایت عمومی مردم و نجات آنان از انحراف و انحطاط است، لذا ارزش های اخلاقی را در جنگ و قتال بیان کرده و اعمال آن را لازم دانسته است. اینک به برخی از این مقرّرات اشاره می کنیم:

۱- حرمت جنگ قبل از اتمام حجت

جنگ، هر گونه هدف و انگیزه ای داشته باشد، ولی یک نکته قابل پیگیری است و آن این که شروع جنگ [گرچه جنبه تدافعی دارد] قبل از اتمام حجت در اسلام حرام است. لذا در روایات اسلامی آمده است که پیامبر(صلی الله علیه وآله) خطاب به حضرت علی(علیه السلام) فرمود: «یَا عَلِیُّ لَا تُقَاتِلْ أَحَداً حَتَّى تَدْعُوَهُ إِلَى الْإِسْلَامِ وَ ایْمُ اللَّهِ لَأَنْ یَهْدِیَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى یَدَیْکَ رَجُلًا خَیْرٌ لَکَ مِمَّا طَلَعَتْ عَلَیْهِ الشَّمْسُ وَ غَرَبَت‌…»(۱)؛ (ای علی! با هیچ کس جنگ نکن مگر این که او را به اسلام دعوت نمایی. به خدا سوگند! اگر خدای عزّوجلّ به دست تو یک نفر را هدایت کند برای تو بهتر است از آنچه که خورشید بر آن طلوع کرده و غروب نموده است…).

۲- نهی از کشتن زنان و اطفال و پیران

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ إِذَا أَرَادَ أَنْ یَبْعَثَ سَرِیَّهً دَعَاهُمْ فَأَجْلَسَهُمْ بَیْنَ یَدَیْهِ ثُمَّ یَقُولُ سِیرُوا بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ وَ فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَ عَلَى مِلَّهِ رَسُولِ اللَّهِ لَا تَغُلُّوا وَ لَا تُمَثِّلُوا وَ لَا تَغْدِرُوا وَ لَا تَقْتُلُوا شَیْخاً فَانِیاً وَ لَا صَبِیّاً وَ لَا امْرَأَهً وَ لَا تَقْطَعُوا شَجَراً إِلَّا أَنْ تُضْطَرُّوا إِلَیْهَا…»(۲)؛ (رسول خداصلی الله علیه وآله همیشه هنگامی که می خواست لشکری را به منطقه ای بفرستد، ابتدا آنان را نزد خود می نشاند، سپس می فرمود: به نام خدا و برای خدا و در راه خدا و بر ملّت رسول خدا حرکت کنید. خیانت نکنید، مثله نکنید، حیله نکنید. پیرمردی که عمری از او گذشته و نیز کودک و زن را نکشید. و درختی را قطع ننمایید مگر در صورتی که به این گونه اعمال اضطرار پیدا کردید).

۳- جلوگیری از پاشیدن سمّ

از امام علی(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «نَهَى رَسُولُ اللَّهِ أَنْ یُلْقَى السَّمُّ فِی بِلَادِ الْمُشْرِکِین‌»(۳)؛ (رسول خداصلی الله علیه وآله از ریختن سمّ در شهرهای مشرکین نهی کرده است).

۴- نهی از مکر و خیانت

در حدیث قبل که از امام صادق(علیه السلام) بیان کردیم به این مطلب اشاره شده است.(۴)

۵- پناه دادن

از مهم ترین اهداف شریعت اسلام، حفظ خون انسان هاست. لذا اسلام تمام وسایل و مقدمات را بر این هدف فراهم کرده است. خداوند متعال در این باره می فرماید: «وَإِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکِینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتّی یسْمَعَ کَلامَ اللَّهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ»(۵)؛ (و اگر کسى از مشرکان از تو پناه بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود[و در آن بیندیشد]؛ سپس او را به محل امنش برسان).

از امام صادق(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «أَنَّ عَلِیّاً أَجَازَ أَمَانَ عَبْدٍ مَمْلُوکٍ لِأَهْلِ حِصْنٍ مِنَ الْحُصُونِ وَ قَالَ هُوَ مِنَ الْمُؤْمِنِین»(۶)؛ (همانا علی [علیه السلام] امان دادن بنده مملوکی را نسبت به اهالی قلعه ای از قلعه ها اجازه کرد و گفت: او از مؤمنان است).

از امام باقر(علیه السلام) نقل است که فرمود: «مَا مِنْ رَجُلٍ آمَنَ رَجُلًا عَلَى ذِمَّهٍ ثُمَّ قَتَلَهُ إِلَّا جَاءَ یَوْمَ الْقِیَامَهِ یَحْمِلُ لِوَاءَ الْغَدْر»(۷)؛ (هیچ کس نیست که فردی را امان داده و سپس او را به قتل برساند، جز آن که در روز قیامت می آید در حالی که پرچم حیله را حمل می کند).

۶- وفای به پیمان

اسلام وفای به عهد را واجب می داند و نقض و شکستن آن را مادامی که دشمن ملتزم به آن است، حرام می شمارد. و با این حکم، صلح و گذشت را به جهانیان نشان می دهد. همچنین از امام علی(علیه السلام) نقل شده که فرمود: «مَا أَیْقَنَ بِاللَّهِ مَنْ لَمْ یَرْعَ عُهُودَهُ وَ ذِمَّتَه‌»(۸)؛ (به خدا یقین پیدا نکرده کسی که مراعات پیمان ها و ذمه اش را نکرده است).

۷- حسن معاشرت با اسیران

اسلام امر به حسن معاشرت با اسیران را نموده است؛ گرچه قبل از اسارت، نهایت تعدّی و تجاوز و ظلم را کرده باشند، و این در راستای اهداف خاص اسلام است که همان هدایت مردم می باشد.

از امام علی بن الحسین(علیهما السلام) نقل شده که فرمود: «إِذَا أَخَذْتَ أَسِیراً فَعَجَزَ عَنِ الْمَشْیِ وَ لَیْسَ مَعَکَ مَحْمِلٌ فَأَرْسِلْهُ وَ لَا تَقْتُلْهُ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا حُکْمُ الْإِمَامِ فِیه‌»(۹)؛ (هر گاه اسیری را گرفتی و او عاجز از راه رفتن بود و با تو محملی نبود، او را رها کرده و به قتل نرسان؛ زیرا تو نمی دانی که حکم امام درباره او چیست).(۱۰)