خبرگزاری فارس از تبریز-موسی کاظم‌زاده: ثبت جهانی جنگلهای ارسباران هر از چند گاهی از سوی مسوولان و دستگاه‌های متولی به نوعی خبرساز می‌شود که در روزهای اخیر نیز این مسئله از سوی معاون گردشگری اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی خبرساز شد که اعلام کرده دو موضوع ثبت جهانی جنگلهای ارسباران و ژئوپارک منطقه آزاد ارس در دستور کار این اداره‌کل قرار گرفته است.
در این میان آنچه در این خصوص قابل تامل، بحث و بررسی است، اینکه در چند سال گذشته قرار بود پرونده دو میراث طبیعی ایران یعنی جنگلهای ارسباران و کویر لوت برای ثبت جهانی و قرار گرفتن در فهرست آثار یونسکو آماده و معرفی شود که در این ارتباط بیابان لوت در تیرماه سال 1395 با شماره 1505 به عنوان نخستین اثر طبیعی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید ولی با این حال به دلایل مختلف از جمله نحوه حفاظت از گونه‌های گیاهی، جانوری، اکوتوریسم، اکولوژیکی، زیست محیطی، حفظ معماری، پارامترهای فرهنگ، زندگی اصیل روستایی و... هنوز پرونده جنگلهای ارسباران برای ثبت جهانی باید چشم انتظار روزها دیگری باشد.
با این حال هر چند در سال‌های اخیر به خاطر تخریب عوامل انسانی، قطع گونه‌های جنگلی، آتش‌سوزی‌های گسترده، احداث جاده، فعالیت‌های معدنی، مسائل زیست محیطی و... نگرانی‌هایی را درباره احتمال حذف پرونده آن از فهرست موقت یونسکو برای ثبت جهانی به وجود آورده اما با این وجود به عقیده مسوولان و دستگاه‌های متولی پرونده آن هنوز از فهرست موقت یونسکو حذف نشده است.
از این رو، هر چند در سال‌های اخیر مسوولان و مدیران اجرای سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری کشور و استان بر لزوم ثبت هر چه سریع‌تر این اثر طبیعی در حافظه جهانی تاکید می‌کنند، ولی با توجه به اقداماتی که در این راستا صورت گرفته، به نظر می‌آید با این اوضاع و احوالی که هر ساله بر تخریب منطقه حفاظت شده این جنگل‌ها صورت می‌گیرد، باید مراقب وضع موجود بود تا اینکه این جنگل با این روند به ثبت جهانی برسد.
جنگلهای ارسباران؛ باز هم در تب و تاب جهانی شدن
ناگفته نماند، جنگلهای ارسباران با احتساب عرصه و حریم‌ها بیش از 160 هزار هکتار وسعت دارد و در شمال استان آذربایجان‌شرقی قرار گرفته است و صرف‌نظر از جاذبه‌های شکارگاهی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به دلیل وجود گونه‌های گیاهی و جانوری کمیاب، چشم‌اندازهای بکر، وسیع، شکنندگی و آسیب‌پذیری بالای خود در سال‌های 1350 و 1352 شمسی ابتدا به عنوان منطقه ممنوعه و سپس منطقه حفاظت شده تحت حفاظت و نظارت اعلام شد.
این منطقه با داشتن کمتر از 5 صدم مساحت کشور، بیش از 13 درصد پوشش گیاهی ایران را در خود جای داده است و 29 درصد از پستانداران کشور، 44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران در این منطقه ارسباران زندگی می‌کنند. منطقه حفاظت شده ارسباران در 29 مرداد 1393 به شماره 204 در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شده است.
نکته قابل تأمل دیگر در این خصوص اینکه، اهمیت منطقه ارسباران تنها به دلیل ویژگی‌های خاص اکوتوریسم، اکولوژیکی و توان‌های زیست محیطی آن نبوده، بلکه میراث تاریخی و فرهنگی این منطقه نیز از زمان‌های گذشته مورد توجه دوستداران این منطقه و جهان بوده، به‌طوریکه هر ساله هزاران گردشگر و محقق را به این منطقه جذب می‌کند.
بنابراین، آنچه اختصاصا در این زمینه مورد تاکید است اینکه، جنگلهای ارسباران از سوی یونسکو به عنوان منطقه‌ای حفاظتی و ذخیره‌گاه بیوسفر (ژنتیکی) در کره زمین انتخاب شده ولی با این وجود هر ساله به دلایل مختلف از جمله بی‌توجهی مردم و مسوولان، نبود امکانات و تجهیزات لازم روز به روز از وسعت این جنگل‌ها کم می‌شود.
از سویی، منطقه ارسباران به دلیل موقعیت خاص و ویژگی‌های منحصر به‌فرد، شهره عام و خاص شده است، ساخته شدن اولین گنبد جهان در آن، دقیق‌ترین شهر دایره‌ای جهان، سیستم شهرسازی منحصر به‌فرد، تکنولوژی مواد و مصالح و ساخت برای اولین بار از دیگر ظرفیت‌های این منطقه برای ثبت جهانی است.
در کنار موارد بیان شده، در این جنگل بیش از یک‌هزار و 80 گونه گیاهی و 320 گونه جانوری شناسایی شده که سیاه خروس، قرقاول ارسبارانی، پلنگ، شوکا، کل و بز وحشی، گربه وحشی و گربه جنگلی، عقاب طلایی، عقاب شاهی، سارگپه جنگلی، طرلان، بحری، بلوط، سرخدار، گلابی، گیلاس وحشی، انار، زرشک، سماق، ارس، پیرو، زغال اخته، افرا، گردو، ممرز، گونه‌های متنوع گراس و نباتات علوفه‌ای مناطق نیمه خشک استپی و... از جمله مهم‌ترین گونه‌های جانوری و گیاهی منطقه است.
از دیگر جاذبه‌های گردشگری منطقه ارسباران می‌توان به وجود گورستان‌ها و کلیساهای تاریخی متعددی که از جمله آنها می‌توان به کلیسای آینالو، کلیسای وینق و کلیسای ناپشته و از گورستان‌ها به گورستان وینق، گورستان داش‌باشی، گورستان تازه‌کند و گورستان آینالو اشاره کرد.
قلعه تومانیانس وینق، قلعه قره‌قوچ، قلعه قله دره‌سی وینق، قلعه آغی، قلعه تاتار، قلعه تومانیانس آینالو، قلعه ابریق و قلعه مکیدی، درخت کهنسال بلوط در روستای چریق و درختان چنار کهنسال در روستاهای شاه حیدر، مکیدی و طوعلی سفلی، یخچال طبیعی ما بین روستاهای گندم نان و شیخ حسینلو و... از جمله دیگر جاذبه‌های بی‌شمار منطقه حفاظت شده ارسباران است.
نکته مهم‌تر وجود موقعیت ملی و جهانی منطقه حفاظت شده ارسباران است که در حال حاضر 29 درصد از پستانداران کشور، 44 درصد پرندگان ایران، 32 درصد از دوزیستان کشور، 9 درصد آبزیان و 20 درصد خزندگان ایران را در خود جای داده است.
منطقه ارسباران در مقیاس جهانی نیز به تنهایی معادل 34 درصد پوشش گیاهی کشور ارمنستان، 25 درصد از پوشش گیاهی کشور آذربایجان، 25 درصد پوشش گیاهی فرانسه، 25 درصد پوشش گیاهی گرجستان و 17 درصد پوشش گیاهی کشور ایتالیا است.
ثبت جهانی جنگلهای ارسباران؛ از سراب تا واقعیت
افزون بر آنچه گفته شد، جنگلهای ارسباران همچنین به دلیل قرار گرفتن در محل تلاقی رشته کوه‌های البرز و زاگرس، میزبان برخی گونه‌های زاگرسی نیز هست.
منطقه جنگلی ارسباران در گذشته نه چندان دور دارای وسعت زیاد بوده و به علت قطع یکسره جنگل برای تامین ذغال وسعت زیادی از این جنگل از بین رفته است، طی آخرین اطلاع وسعت جنگل ارسباران 164 هزار هکتار بوده که از این وسعت 148 هزار هکتار از آن به عنوان جنگل حمایتی و حفاظتی است.
ارسباران که در گذشته‌ای نه چندان دور به محدوده وسیعی از کناره رود ارس حدفاصل جلفا تا مغان و بلندی‌های سبلان، بزقوش و سهند اطلاق می‌شد، اکنون به دلایل متعدد از قبیل تخریب عرصه‌های منحصر به‌فرد جنگلی، به مرزهای شهرستان‌های کلیبر و اهر محدود می‌شود.
این منطقه حفاظت شده در شمال‌غربی آذربایجان‌شرقی میان سه رودخانه مهم « ارس» در شمال، «ایلگنه چای» در غرب و «کلیبرچای» در شرق واقع شده و از جنوب به ارتفاعات «سایگرام» متصل است.
ارسباران یا قره‌داغ یک ناحیه کوهستانی و جنگلی است که در شمال استان آذربایجان‌شرقی و جنوب رودخانه ارس واقع شده است. ارسباران در محدوده جغرافیایی 38 درجه تا 39 درجه و 2 دقیقه عرض شمالی و 5/46 الی 5/47 درجه طول شرقی در شمال‌غرب ورزقان قرار دارد.
این منطقه از شمال به رود مرزی ارس، از شرق به استان اردبیل، از جنوب به هریس، از غرب به مرند و جلفا محدود است. ارتفاع این منطقه از سطح دریا برابر 2896 متر با دمای متوسط سالیانه 10 درجه سانتی‌گراد و بارندگی برابر 275 میلی‌متر بوده و دارای اقلیمی نیمه خشک و نیمه مرطوب معتدل است.
این منطقه یکی از سحرانگیزترین مناطق کشور و جلوه‌گاه شکوه طبیعت در ایران و جهان است. کوه‌های صعب‌العبور و سر به فلک کشیده این منطقه، سال‌های متمادی بافت طبیعی خود را از انواع حوادث طبیعی و مصنوعی حفظ کرده و چهره زیبا و استوارش را به صورت طبیعی حفظ کرده است، در این منطقه جنگلهای انبوه ارسباران در دل این کوه‌های صعب‌العبور جنگلهای زیبا و بکر ارسباران قرار دارد.
این جنگل‌ها از انبوه‌ترین مناطق جنگلی محسوب می‌شود، به‌گونه‌ای که ورود به آنها برخلاف جنگلهای شمالی کشور به آسانی ممکن نیست. دامنه‌ها و دره‌های سرسبز آمیخته از درختان، درختچه‌ها، گل‌های رنگارنگ، چمنزارها، چشمه‌سارها و نهرها همراه با آبشارهای مرتفع و دیدنی با حیات وحش منحصر به‌فرد خود ترکیبی بی‌نظیر و بی‌همتا از ذخیره‌گاه‌های بیوسفر جهان به وجود آورده است. طبق مطالعات انجام شده، تاکنون بیش از 1344 گونه گیاهی در منطقه شناسایی شده است که به 493 جنس و 97 تیره تعلق دارند.
از این تعداد، 80 گونه از آنها جنگلی بوده که 40 مورد آن جزو گونه‌های مهم دارویی است. برخی از گونه‌ها از لحاظ تنوع ژنتیکی، اسانس و ترکیب موجود، منحصر به‌فرد است.
از سوی دیگر، جنگلهای ارسباران از نظر جغرافیایی به اتفاق جنگلهای خزری در زمره منطقه جنگلهای "هیرکانی" قرار می‌گیرد و شباهت زیادی به جنگلهای خزری و جنگلهای کناره دریای سیاه دارد، با این تفاوت که به جای درختان راش و توسکای جنگلهای شمال کشور و درختان کاج حاشیه دریای سیاه، درختان بلوط و ممرز در جنگلهای ارسباران روئیده است.
ارسباران نامی آشنا؛ اما غریب برای جهانیان
بر همین اساس و نظر به اهمیت ثبت جهانی جنگلهای ارسباران و اینکه این جنگل‌ها به لحاظ تنوع گیاهی و جانوری جزو 15 منطقه غنی جهان بوده که در صورت ثبت جهانی آن؛ ضمن آنکه موجب رشد و توسعه صنعت گردشگری و بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم این منطقه خواهد شد همچنین با ثبت جهانی این میراث طبیعی می‌توان به حفظ و احیای این جنگل‌ها کمک شایانی کرد.
بنابراین، برای ثبت جهانی آن مسوولان و دست‌اندرکاران این حوزه باید بیش از این‌ها به فکر حفظ و احیا و به ویژه شناساندن ظرفیت‌های بالقوه توریستی و گردشگری این منطقه به جهانیان باشند.
حال سوالی که در این میان مطرح می‌شود، این است که منطقه حفاظت شده ارسباران در حال حاضر به عنوان نگین تنوع زیستی جهان مطرح بوده همچنین بیشتر به خاطر موقعیت خاص و داشتن مناطق زیبای طبیعی بکر، تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری که به بخشی از این ظرفیت‌ها نیز اشاره شد؛ آیا استحقاق حفاظت و ثبت جهانی را ندارد و باید همچنان چشم انتظار جهانیان باشد؟
حال آنچه در این زمینه اهمیت دارد این است که آذربایجان، سر ایران با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی اجتماعی، فرهنگی و سیاسی که دارد تا به حال دو اثر میرات فرهنگی را در فهرست یونسکو برای جهانیان ثبت کرده است که به نظر می‌رسد با توجه به ظرفیت‌های استان آذربایجان‌شرقی در عرصه‌های مختلف تاریخی، فرهنگی و معنوی به ویژه طبیعی این تعداد آثار ثبت شده جهانی از این استان، جای بسی تامل دارد!
جنگلهای ارسباران که از آن به عنوان دومین میراث طبیعی ایران یاد می‌شود، همچنان برای ثبت جهانی باید چشم انتظار روزها دیگری باشد، چرا که برای ثبت جهانی آن می‌گویند؛ «یک شیرمردی در قامت استاندار می‌تواند بخشی از منطقه حفاظت شده ارسباران را ثبت جهانی کند».
انتهای پیام/ 60023/س/ر
نظر شما