محمود نوروزیه

«رشد ۴۰۰ برابری شاخص بورس طی سه سال اخیر رقم خورده به طوری که تعداد معاملات در دی‌ماه سال ۱۳۹۵ حدود ۵۰۰۰ و در دی‌ماه سال جاری ۵۰۰ هزار گزارش شده است». این را مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار در حالی اعلام کرد که ریسک سیاسی جدید یعنی مکانیسم حل اختلاف برجام موسوم به «مکانیسم ماشه» توسط سه کشور اروپایی آلمان، انگلیس و فرانسه نیز کلید خورده است. 

بر اساس این مکانیسم، اختلاف حل نشده در کمیسیون مشترک برجام که شامل کشور‌های عضو این توافقنامه است، به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده خواهد شد و در صورتی که شورای امنیت نیز ایران را به نقض برجام محکوم کند، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل که قبل از برجام نیز وجود داشت، بدون طی شدن هرگونه پروسه‌ای علیه ایران اعمال خواهد شد.

روند روبه رشد بورس با وجود هشدارهای فعالان اقتصادی مبنی بر ارزنده نبودن برخی سهم‌ها و لزوم پیروی از معاملات الگوریتمی برای سهامداران در جهت مدیریت ریسک و دوری از تصمیمات هیجانی با وجود محرک‌هایی از قبیل افزایش نقدینگی، افزایش نرخ ارز، افزایش نرخ تورم، دستورالعمل کاهش ضریب تضمین، افزایش میزان تسهیلات تا سقف 60 درصد دارایی به اشخاص، تصویب لایحه افزایش سرمایه شرکت‌ها از محل تجدید ارزیابی دارایی‌ها و راه اندازی معاملات فروش تعهدی همچنان ادامه دارد تا جایی که این محرک‌ها توانسته اند به خوبی تنور بورس را داغ نگه دارند. 

تحریم‌های آمریکا در سال‌های اخیر بخش زیادی از درآمدهای نفتی را تحت تاثیر قرار داد اما ایران توانست مسیرهای جایگزین برای دورزدن تحریم‌ها را مهیا کند. از سمت دیگر حدود ۴۰ میلیارد دلار درآمد غیر نفتی کشور توسط یک شبکه مویرگی از تحریم‌های بانکی عبور می کرد ولی اینک که حلقه تحریم‌ها با مکانیسم ماشه به هسته سخت خود نزدیک شده است باید دید در دور جدید که سازمان ملل و شورای امنیت نیز در کنار تحریم‌کنندگان هستند، تاب آوری اقتصاد ایران در مورد ریسک مبادلات تجاری تا چه اندازه خواهد بود؟ 

بنابراین شاید مهمترین شکل تاثیر مکانیسم ماشه بر اقتصاد ایران از دریچه تشدید تحریم‌ها باشد، اما تجربه چند وقت اخیر بورس حاکی از این است که دیگر سهامداران چندان نسبت به تحریم‌ها واکنش نشان نمی‌دهند و حتی آن طور که برخی از آنها در شبکه‌های اجتماعی عنوان می‌کنند خطر تشدید تحریم‌ها کمتر از سایه سنگین تنش‌های نظامی است.

با این حال از نگاه برخی فعالان بازار سهام، در صورت متاثر شدن بازار ارز به واسطه کاهش درآمدهای ارزی ناشی از تشدید تحریم‌ها، این احتمال وجود دارد که تقاضا برای سرمایه‌گذاری در بورس کم شود. 

به اعتقاد کارشناسان روند دیپلماتیک پرتنش روزهای گذشته به رهبری امریکا تا حدودی می تواند در ایجاد شوک جدید به ارکان اقتصادی و بازارهای مالی ایران تاثیرگذار باشد. این ریسک‌های سیستماتیک در بازار سرمایه می توانند ماهیت رفتار واکنشی سهام را رقم بزنند مانند آنچه که در هفته‌های قبل پس از خبر ترور سپهبد سلیمانی و احتمال ریسک تحرکات جنگی بین ایران و امریکا در بورس تهران رخ داد. به عبارتی بورس در واکنش به ریسک جنگ که یک ریسک سیاسی است کاهش شدید در شاخص را تجربه کرد.

ریسک سیاسی در ایران با استناد به رتبه بندی برخی موسسات اعتبارسنجی به بالاترین میزان خود در سال‌های اخیر رسیده است. در این زمینه گزارش ۲۰۱۹ مؤسسه Credento ریسک سیاسی ایران را ۷ اعلام کرده که به معنای بالاترین میزان ریسک لحاظ شده است و در اصل ریسکی بالاتر از آن متصور نیست. 

اما واکنش بازارسهام ایران در مقابل این ریسک‌های سیاسی این است که همچنان سرمایه‌گذاران مستقیم، نهادی و سرمایه‌گذاران کوچک، با پذیرش بالاترین میزان ریسک سیاسی اقدام به سرمایه‌گذاری می کنند.

این امر نشان می دهد جنگ اقتصادی هدایت شده از سوی آمریکا، در حالیکه منافع تجاری را به حداقل رسانده است تنها بر الگوی رفتاری سهامداران تاثیرگذاشته تا جایی که تغییر فاز تحریم‌های اقتصادی به ریسک نظامی در نهایت ممکن است ضمن ریزش شاخص کل در میان مدت، بر ترکیب پرتفوی سهام سرمایه گذاران تاثرگذار باشد به نحوی که رویکردها به سمت شرکت‌های با ماهیت آسیب پذیری کمتر از جنگ چرخش داشته باشد.

خروج بورس از مدار پیش‌بینی 

التهاب نقدینگی در بازار و تشدید روزافزون عدم قطعیت‌ها و ریسک‌های سیاسی در ماه‌های اخیر که ارزش معاملات بورس را در برخی روزها تا سه هزار میلیاردتومان نیز هدایت کرد، امکان پیش‌بینی روند آتی سهام را به شدت کاهش داده است.

در ماه‌های اخیر رشد پرشتاب شاخص بورس به طرز فزاینده ای سیگنال‌های هشدار را فعال کرده است تا جایی که سازمان بورس نگرانی خود را در قالب پیامک‌هایی به منظور «فرهنگ‌سازی» منتشر کرده و طی آن به سرمایه‌گذاران استراتژی معاملاتی بهینه را در استفاده از صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشترک در صورت نداشتن دانش تخصصی برای معامله سهام، لزوم در نظر گرفتن تنوع در سبد سرمایه‌گذاری از صنایع و شرکت‌های مختلف، پرهیز از توجه به شایعات، لزوم در نظر گرفتن دید بلندمدت، توجه به سودآوری و ارزش ذاتی شرکت‌ها، اشاره به سایت‌های رسمی اطلاع‌رسانی مانند کدال، استفاده توامان از تحلیل تکنیکال و بنیادی، توجه به آموزش و مدیریت اعتبار خرید سهام، نشان داده است تا بدین طریق بیشتر رفع تکلیف کند تا هشدار و بازدارندگی زیرا رشد بازار سهام با هر شرایطی در وضعیت کنونی اقتصاد می تواند نقطه عطفی در کارنامه بورس تهران باشد.  

این مسئله به دنبال انتقادات پی در پی کارشناسان به عدم توجه سازمان بورس درخصوص رشد غیرمنطقی دامنه نوسان در بازار سهام رخ داد. تشدید عرضه‌های اولیه و حمایت‌های غیرمنطقی از سهام‌های دارای حباب تا مرحله شوک به بازار از جمله مواردی است که با واکنش بسیاری از سرمایه گذاران با تجربه و فعالان این عرصه مواجه شده است.

حدود ۴۰ میلیارد دلار درآمد غیر نفتی کشور توسط یک شبکه مویرگی از تحریم‌های بانکی عبور می کرد ولی اینک که حلقه تحریم‌ها با مکانیسم ماشه به هسته سخت خود نزدیک شده است باید دید، تاب‌آوری اقتصاد ایران در مورد ریسک مبادلات تجاری تا چه اندازه خواهد بود؟ 

شوک‌های سیاسی - نظامی اخیر نشان داد که رفتارهای هیجانی در خرید سهام می تواند تب زودگذری باشد که به سرعت و بدون تحلیل فروکش کند. استفاده از ابزار حمایتی صندوق‌ها شاید اینبار توانست تا حدودی دامنه نوسانات را کنترل کند اما تکرار آن در آینده لزوما نمیتواند پاسخ یکسانی را به دنبال داشته باشد.

به اعتقاد کارشناسان ریسک‌های سیاسی احتمالی پیش رو می تواند بازار سهام را یک بار دیگر در مسیر نزولی قرار دهد و شاید اینبار القای آرامش و عبور بی خطر برای بسیاری از سرمایه گذاران تازه وارد قابل قبول نباشد و نتواند بحران را مدیریت کند. بنابراین ساختاری غیرشفاف بورس که امکان کسب سودهای بسیار بالا را فراهم کرده است باید خود را برای روزهای پرریسک آینده آماده کند زیرا این نقدینگی پرشتاب که میل به سفته‌بازی را در بورس پیدا کرده است اگر از مسیر سهام منحرف شود، ضمن ایجاد انحراف و آشفتگی برای دیگر بازارها اثرات آتی آن بر اقتصاد کشور نیز مشهود است.

مولفه‌های اثرگذار بر معاملات سهام

در شرایط فعلی علاوه بر میزان اثرگذاری ریسک‌های غیراقتصادی که خود نقشی جدی در تغییر روند سهام ایفا می‌کند، نرخ ارز و قیمت‌های جهانی نیز می توانند نقش تعیین‌کننده‌ای داشته باشند. رشد خزنده دلار نیمایی که منجربه افزایش نرخ و ‌مبلغ فروش محصولات عمده شرکت‌های بورسی می شود در کنار به ثمر نشستن طرح‌های توسعه و امکان افزایش سرمایه از محل تجدید ارزیابی؛ می تواند به عنوان یکی از محرک‌های تاثیرگذار بازار سرمایه برای تدوام روند صعودی مورد توجه قرار گیرد.

از سوی دیگر روند رو به رشد قیمت‌های جهانی سبب شده است که بیش از ۶۰ درصد از ارزش معاملات کل بورس تهران که در اختیار شرکت‌های کالایی قرار دارد دستخوش تغییرات مثبت شود زیرا هم‌اکنون سطوح قیمت فلزات اساسی و نفت در بازار جهانی در محدوده مطلوبی قرار دارد.

ریسک سیاسی در ایران با استناد به رتبه‌بندی برخی موسسات اعتبارسنجی به بالاترین میزان خود در سال‌های اخیر رسیده است. در این زمینه گزارش ۲۰۱۹ مؤسسه Credento ریسک سیاسی ایران را ۷ اعلام کرده که به معنای بالاترین میزان ریسک است و در اصل ریسکی بالاتر از آن متصور نیست 

راه‌اندازی معاملات فروش تعهدی نیز از دیگر مواردی است که نقش موثری در روند رشد بازار خواهد داشت. احمد سحرخیز، مدیر فناوری اطلاعات سازمان بورس و اوراق بهادار می‌گوید: «این مکانیزم کمک می‌کند در زمانی که معاملات از طریق روش‌های الگوریتمی صورت می‌گیرد تا زمانی که برای سهمی رشد قیمت پیش‌بینی می‌شود همه سود ‌کنند و زمانی که کاهش قیمت پیش‌بینی می‌شود جلوی ضرر را بگیرد. زمانی که معاملات فروش تعهدی راه‌اندازی شود همه معاملات با معاملات الگوریتمی آمیخته می‌شود و اگر معاملات الگوریتمی کاهش قیمت را پیش‌بینی کند سودآوری هم خواهد داشت.»

همچنین توافق چین و آمریکا به عنوان یک محرک قدرتمند برای رونق بیشتر بازارهای جهانی می‌تواند تاثیر قابل‌توجهی بر بازار سرمایه برای سقف‌شکنی و رکوردزنی‌های جدید داشته باشد البته به شرط آن که ریسک سیاسی قابل‌ملاحظه‌ای در روزهای آینده اقتصاد ایران را با شوک جدید مواجه نکند.