توسعه کشاورزی سنتی و برداشت بی رویه آب از هزاران حلقه چاه مجاز و غیرمجاز در کشور باعث شده تا ایران رکورد دار پدیده فرونشست زمین در جهان شود به طوری که مطابق بررسی­ های صورت گرفته از مجموع ۶۰۹ دشت کشور بیش از نیمی از آنها درگیر فرونشست زمین شده ­اند.

مجتبی بصیری پژوهشگر مخاطرات و بحران در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور در این باره تاکید می کند: برداشت بی رویه آب­ های زیرزمینی و به ویژه همزمان شدن آن با خشکسالی موجب تشدید پدیده فرونشست می شود. در این شرایط خروج آب از لا به لای ذرات خاک باعث متراکم شدن لایه آبرفت و در نتیجه حرکت تدریجی و رو به پایین زمین می­ شود.

وی با بیان اینکه در دشت­ هایی که خاک ­های واگرا و اصطلاحاً بدرفتار وجود دارد، حرکات تدریجی ناشی از فرونشست زمین منجر به شکل ­گیری شکاف­ هایی در زمین می­ شود، ادامه می دهد: در چنین دشت­ هایی کشاورزی به شدت تحت تأثیر قرار می گیرد، زیرا همین شکاف ­ها موجب هدر رفت آب خواهد شد. از سوی دیگر توسعه این شکاف­ ها به سمت زیرساخت ­ها و سکونتگاه­ ها، تهدیدی جدی برای آنها محسوب می شود.

این پژوهشگر مخاطرات و بحران توضیح می­ دهد که طبق نتایج یکی از بررسی­ ها که در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی صورت گرفت، مشخص شد از ۳۱ استان کشور ۱۸ استان در مناطق با خطر بالای فرونشست قرار گرفته و در این میان استان اصفهان با دارا بودن ۳۱ شهر واقع در پهنه با خطر بالای فرونشست، از لحاظ سکونتگاه ­های شهری در معرض خطر، در ردیف اول قرار دارد.

وی در خصوص ارائه اعداد فرونشست زمین، می گوید: در ارائه این ارقام باید دو نکته مهم را در نظر گرفت؛ یکی اینکه ارائه یک عدد خاص برای میزان فرونشست زمین در شهری مثل اصفهان کاری درست و علمی نیست، زیرا مقادیر فرونشست در نقاط مختلف شهر بسیار متفاوت است.

بصیری تأکید می کند که اعلام عدد میانگین فرونشست زمین برای یک کلانشهر، کار غلطی است زیرا در چنین شهرهایی که ممکن است چند صد کیلومتر مربع وسعت داشته باشند، مقدار فرونشست زمین در مناطق مختلف از صفر تا مقادیر بحرانی متغیر است. دوم اینکه با توجه به تغییرات نرخ فرونشست زمین در سال­ های مختلف، لازم است که وقتی برای یک محدوده خاص صحبت از مقدار عدد فرونشست زمین می شود، بازه زمانی که آن منطقه مورد پایش قرار گرفته نیز بیان شود.

وی در خصوص ارقام مختلفی که برای مقدار فرونشست زمین در اصفهان ذکر شده توضیح می دهد که در بخش ­هایی از مناطق شمال و شمال شرق شهر اصفهان فرونشست زمین بیشتر بوده با این وجود مقدار آن کمتر از ۲۰ سانتیمتر در سال است.

این پژوهشگر تأکید می­ کند که همین مقدار فرونشست زمین به راحتی می­ تواند تأثیر مخربی بر روی زیرساخت­ های مختلف شهری بگذارد. همچنان که امروزه شاهد ترک ­هایی در برخی ساختمان­ های مسکونی این مناطق هستیم و به ویژه اینکه اثرات مخرب آن در محدوده ورزشگاه نقش جهان و فرودگاه بین المللی شهید بهشتی اصفهان نیز دیده شده است.

وی ادامه می ­دهد: طبق آخرین برآوردهای انجام شده هر یک از دشت های استان همچون برخوار، دامنه، سگزی، مهیار و... اعداد متفاوتی از فرونشست را نشان می­ دهند. در این میان «دشت مهیار» واقع در حدود ۳۰ کیلومتری جنوب اصفهان شرایط ویژه ­ای دارد. در این دشت علاوه بر زمین­ های کشاورزی و مناطق مسکونی منطقه مهیار، زیرساخت­ های مهمی نظیر راه آهن اصفهان- شیراز، جاده اصفهان- شیراز و خط انتقال برق ۲۳۰ کیلو ولت موسوم به خط چهلستون- مهیار واقع شده است.

به گفته مجتبی بصیری، مقدار فرونشست زمین در دشت مهیار بسیار بیشتر از مقادیر مربوط به شهر اصفهان بوده و در برخی گزارش ها به حدود ۴۰ سانتیمتر در سال اشاره شده است. بازدیدهای میدانی نیز همین موضوع را تأیید می­ کند، زیرا بر اثر فرونشست زمین در این دشت شکاف ­های زیادی ایجاد شده به طوری ­که شکاف ­ها هم در خود دشت و هم در مرز بین کوه و دشت دیده می­ شود.

این پژوهشگر می­ گوید: متأسفانه امروزه در دشت مهیار شاهد کلکسیونی از مخاطرات ناشی از فرونشست زمین هستیم. شکاف­ های ناشی از فرونشست زمین به پای دکل ­های برق و نزدیکی راه آهن رسیده و در نقاط مختلفی از جاده اصفهان- شهرضا نیز دست­ اندازهایی در جاده دیده می شود که مرتبط با گسترش فرونشست در این منطقه است. در کنار این اثرات باید به این نکته نیز اشاره کرد که برداشت بی رویه آب ­های زیرزمینی در نهایت موجب مرگ آبخوان و نابودی کشاورزی شده و اثرات اجتماعی و مهاجرت ­های اجباری مردم را به دنبال خواهد داشت.

این پژوهشگر بحران و مخاطرات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور با اشاره به ایجاد شکاف ­های ناشی از فرونشست زمین، می ­گوید: اگر این شکاف ها به زیر جاده گسترش یابد در لحظه عبور خودروها می تواند منجر به فرو ریزش ناگهانی بخش ­هایی از زمین شده و حوادث ناگواری ایجاد کند.

وی راه آهن اصفهان-شیراز را دیگر زیرساخت واقع در دشت مهیار عنوان می کند و می ­گوید: متاسفانه شکاف ­های ناشی از فرونشست زمین بسیار نزدیک به راه آهن است و در صورت توسعه این شکاف­ ها به زیر ریل، ممکن است در اثر ارتعاشات ناشی از حرکت قطار، فروریزش ناگهانی رخ داده و با خروج قطار از ریل فاجعه ای بزرگ ایجاد گردد.

بصیری به خطوط انتقال برق در دشت مهیار اشاره و اظهار می ­کند: متاسفانه شکاف ­های فرونشست زمین به پای دکل­ های برق خط ۲۳۰ کیلو ولت چهلستون- مهیار رسیده است.

وی اشاره می ­کند که قبلاً در منطقه اشتهارد شاهد بودیم که شکاف ­های فرونشست زمین منجر به خالی شدن پی یک تیر برق بتنی ۲۰ کیلو ولت و در نهایت سقوط آن و قطع برق بخش ­هایی از منطقه گردید. چنانچه همین اتفاق برای یکی از دکل های برق خط ۲۳۰ کیلو ولت مهیار رخ دهد ابعاد حادثه بسیار بزرگتر خواهد بود چراکه از یک طرف جبران خسارت خود این دکل­ ها قابل مقایسه با تیرهای برق نیست و از سوی دیگر طبق صحبت با کارشناسان برق منطقه ­ای در صورتی که یکی از این دکل ­ها از مدار خارج شود منجر به قطع برق مناطق وسیعی از کشور خواهد شد. در چنین شرایطی قطع برق مناطق شهری، بیمارستان ها، مراکز صنعتی و کارخانجات، خسارات ثانویه ایجاد خواهد کرد.

وی در خصوص اینکه امکان جابجایی این زیرساخت ها وجود دارد یا خیر؟ می­ گوید: وقتی ابعاد فرونشست در منطقه ­ای گسترش یابد ممکن است دیگر نتوان کشاورزی را توسعه داد و به عبارت دیگر کشاورزی سنتی صرفه ­ای نخواهد داشت، اما جابجایی زیرساخت ­ها یا توقف طرح ­های توسعه­ ای چندان منطقی نبوده و به جای آن باید به فکر راهکارهای مهندسی جهت مقابله با آثار مخرب فرونشست زمین بود.

این پژوهشگر مخاطرات و بحران در مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی کشور توضیح می ­دهد: در بخش زلزله شناسی مهندسی و خطرپذیری این مرکز پروژه ­های متعددی به سرپرستی دکتر علی بیت اللهی جهت مقابله با آثار فرونشست زمین انجام گرفته است. به عنوان نمونه می ­توان به همکاری این مرکز با برق منطقه ­ای تهران جهت ارائه راهکارهای مهندسی در مسیر خطوط انتقال قدرت در دشت های ورامین و اشتهارد اشاره کرد، همچنین در بحث حمل و نقل ریلی نیز برای مقابله با آثار ناشی از فرونشست زمین در مسیر راه آهن تهران- مشهد، پروژه دیگری توسط این مرکز در محدوده ایستگاه ابردژ ورامین اجرا شده است.

وی ابراز امیدواری می­ کند که مسئولان شرکت برق منطقه ­ای اصفهان و راه آهن استان­ های فارس و اصفهان نیز بیش از پیش به اهمیت این موضوع توجه کرده و قبل از وقوع هر گونه اتفاق ناگوار و شاید جبران ناپذیر، در این خصوص تصمیمات جدی اتخاد کنند.

انتهای پیام