سیدجعفر مرتضی عاملی، عالم تاریخ اسلام و تشیع از علمای مهم حوزه علمیه قم و لبنان بود. سید جعفر مرتضی در سال ۱۳۲۳ قمری در جنوب لبنان به دنیا آمد و در سال ۱۳۸۸ هجری به قم مهاجرت کرد. او در کلاس درس اساتیدی مانند آیت‌الله میرمحمدی، زنجانی، فانی، حائری و آملی حاضر شد. سیدجعفر مرتضی زندگی و کار خود را وقف تاریخ اسلام کرده و سال‌ها در قم و لبنان به نوشتن، تدریس و تاسیس مدارس مختلف مشغول بود. سید جعفر مرتضی عاملی در نهایت در ۷۷ سالگی در چهارم آبان ماه امسال در اثر بیماری سرطان در بیروت درگذشت.
سیداحمدرضا خضری، استاد دانشگاه تهران درباره استاد سیدجعفر مرتضی عاملی گفت: ویژگی‌های مرحوم سیدجعفر مرتضی بر خاص و عام روشن است. ویژگی‌هایی مثل تواضع، ادب، تتبع جدی، خستگی‌ناپذیری، وفاداری به آموزه‌های دینی خودش و نهایتا روش‌مندی.
او با اشاره به یکی از کتاب‌های شاخص مرحوم سیدجعفر مرتضی (الحیاه السیاسه للإمام الرضا (ع))، ویژگی روش‌مندی ایشان را موضوع صحبت خود قرار داد و گفت: در مقدمه مهم‌ترین کتاب مرحوم سیدجعفر مرتضی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم، یعنی کتاب (المدخل لدراسه السیره النبویه المبارکه) روش‌مندی را در سه قالب توضیح داده است. سیدجعفر مرتضی با وجود فراوانی سیره‌هایی که برای پیامبر اکرم نوشته شده‌اند احساس نیاز کرد که سیره‌ای تازه در مورد ایشان بنویسد. در بخش اول مقدمه، به الزام‌هایی در مورد این‌که که چگونه نباید سیره‌نگاری کرد، در قالب ۵۰ ویژگی سلبی اشاره کرده است. معیارهایی نظیر این‌که سیره‌نگاری مبتنی بر صدیق بودن، لاجرم بهشتی بودن، و اهل اجتهاد بودن صحابه درست نیست.»
این استاد تاریخ دانشگاه تهران به بخش بعدی این مقدمه یعنی آسیب‌شناسی سیره‌نگاری اشاره کرد و گفت طبق نظر مرحوم سیدجعفر مرتضی، فرمان منع نگارش حدیث که از زمان خلیفه اول آغاز شد یکی از آسیب‌های سیره‌نگاری است.
مشاور رئیس و مدیرکل حوزه ریاست و روابط عمومی دانشگاه تهران سومین بخش روش‌مندی کتاب (المدخل لدراسه السیره النبویه المبارکه)، یعنی الزامات سیره‌نگاری را توضیح داد و ۱۲ معیار مرحوم سید جعفرمرتضی برای سیره‌نگاری درست را برشمرد و گفت: سیره نگاری کمتر از دانش تفسیر نیست، سیره‌نگار هم باید به قدر مفسیر علم‌الرجال و علم حدیث بداند. سیره‌نگاری باید بر اساس شخصیت‌شناسی راویان، دور بودن روایات از تضاد و تناقض درونی و انطباق با بدیهیات، واقعیات، حقایق علمی و البته قرآن باشد؛ چراکه قرآن حکم است.
او در ادامه توضیح داد که با وجودی که قرآن سه عنصر اساسی یک روایت تاریخی یعنی زمان، مکان و اشخاص را ندارد، اما می‌توان از آن به‌عنوان منبعی برای سیره‌پیامبر و به‌خصوص تاریخ صدر اسلام استفاده کرد. اما مورخ باید متوجه خطراتی مانند اختلاف نظرها، زمان‌دار نبودن و تفسیر به رای هم باشد.
خضری سخنان خود را با این سوال به پایان برد که آیا مرحوم سیدجعفر مرتضی در اجرای این ویژگی‌ها در تاریخ‌نویسی خودش موفق بوده است؟ و گفت: جواب این سوال بحثی طولانی می‌طلبد. با وجود همه اوصاف مثبت در مورد کار جعفر مرتضی باید گفت که انگاره‌ها، پنداره‌ها و باورهای قبلی داشت که بر اساس آن‌ها پیش می‌رفت و این انگاره‌ها بر کارهایش سایه انداخته است.
رسول جعفریان در این مراسم در مورد سابقه آشنایی‌اش با مرحوم سید جعفر مرتضی گفت: اولین بار ایشان را در سال ۱۳۶۱ در کلاس درس روش تحقیق در تاریخ که در قم برای ما برگزار کرده بودند دیدم و ملاقات‌های من با ایشان تا سال‌ها ادامه پیدا کرد.
او ادامه داد: مرحوم سیدجعفر مرتضی، انسانی اخلاقی، باگذشت، متواضع و زبده بود. بخش مهمی از کارهای تاریخی ایشان به قبل از انقلاب و در قم برمی‌گردد.»
رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران پیش از ادامه صحبت درمورد سید جعفر مرتضی به نکاتی در مورد قم اشاره کرد و گفت: چیزی به عنوان علم تاریخ و دانش تاریخ تا همین چند سال پیش در قم و در حوزه‌های علمیه مطرح نبود و حتی درس‌هایی مثل تاریخ اسلام هم درحاشیه بود. خصوصا اگر مقصود ما از تاریخ چیزی باشد که امروزه در دانشگاه‌های دنیا از آن صحبت می‌شود خبری از آن در حوزه‌های علمیه نبود. بحث فقه و اصول بسیار قوی بود و تا حدی علم‌الرجال و درایه‌الحدیث. افرادی معدود به این حوزه‌ها علاقمند می‌شدند و خودشان آن را دنبال می‌کردند. از میان آن‌ها علامه محمدتقی تستری(شوشتری) بود که کتاب قاموس الرجال ایشان از معدود کارهای بسیار شاخصی است که در ایران به آن بسیار کم توجه شده است. ولی در کل سنت تاریخ‌نویسی پراکنده‌ای در تاریخ داشته‌ایم.
از راست: حسن حضرتی، سیداحمدرضا خضری، رسول جعفریان و یاسر قزوینی حائری / عکس: ایبنا
جعفریان ادامه داد: نسبتی که ما با تاریخ‌نگاری داریم، در دفاع از تشیع است. شبیه جریان‌هایی است که در اهل تسنن و حتی مسیحیان هم رواج دارد. اما در کنار آن دانش تاریخ را پربار کرده است. اما در طول ۸۰ سال گذشته جریان و حلقه جدیدی شکل گرفت که مرحوم جعفر مرتضی جزئی از آن بوده است است. میرحامد حسین هندی، علامه امینی و مرحوم سیدجعفر مرتضی و افرادی مثل سیدحسن صدر و آقابزرگ از جمله اعضای این حلقه تاریخ‌نویسی هستند که پژوهش تاریخی برایشان اهمیت دارد.
جعفریان در مورد مرحوم سیدجعفر مرتضی گفت: برخلاف سنت شیعه که به سیره توجهی ندارد و بیشتر تاریخ ائمه را می‌نویسد، ایشان اصل را بر سیره‌نویسی گذاشت و تاریخ ائمه را در اولویت بعدی قرار داد. نکته دیگر این که شباهت مرحوم سیدجعفر مرتضی و طه حسین این است که هردو انسان‌هایی بسیار شکاک بودند. جعفر مرتضی هم اصل را بر نادرستی می‌گذاشت و همین فرصتی به او می‌داد که دست جعل روایت را ببیند و به نظر من مهم‌ترین میراث جعفر مرتضی، نقادی ایشان است.
حسن حضرتی، سخنران بعدی این مراسم بود که گفت: تاریخ‌نگاری‌هایی که موضوعش شخص قدسی مانند پیامبر باشد، کار بسیار سختی است. از آن جهت که مورخ، مورخ باقی بماند. چون برای اشخاص قدسی، ویژگی‌هایی مانند عصمت، کرامات و... وجود دارد که از ویژگی‌های ثبوتی است، در حالی که تاریخ تقدس‌زدا است.
او ادامه داد: تاریخ با نگارش فراانسانی کاری ندارد و زمانی که سوژه سر در آسمان دارد و پا در زمین و مقامی فرانسانی باید چه کرد؟ این موقعیتی است که مرحوم سیدجعفر مرتضی عاملی در آن قرار گرفت. در حالی که در تاریخ باید امور را طبیعی و انسانی دید، جعفر مرتضی این نکته را رعایت نمی‌کند و البته ادعایی هم ندارد. او می‌گوید که سیره‌نویسی برای من ابزاری برای اثبات اعتقاداتم است. که این رویکرد رویکری کلامی به تاریخ ، و رسالت دانش کلام هم دفاع از مبانی دینی است.
این استاد تاریخ دانشگاه تهران ادامه داد: من حعفر مرتضی را بیشتر کلامی می‌بینم تا مورخ. اشکالی هم ندارد، به تعبیر پست‌مدرن‌ها هم تاریخ علمی ایدوئولوژیک است. اما باید دید که وقتی دو علم کلام و تاریخ تعارض پیدا می‌کنند کدام یک برای مورخ اولی است و از نظر من جعفر مرتضی اصالت را به کلام داده است. در حالی که شخصی مانند مدرس طباطبایی به تاریخ اصالت می‌دهد.
معاون آموزشی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران با اشاره فعالیت‌ها و آثار رسول جعفریان گفت: خود آقای جعفریان شاگرد هر دو این افراد بوده و از نظر من کارهای او در جوانی به جعفر مرتضی و در دوران پختگی، به مدرس طباطبایی نزدیک شده است.
این نشست با پرسش و پاسخ میان دانشجویان و حضار در جلسه و اساتید به پایان رسید.
نظر شما