شهرستان مرزی بندر آستارا در منتهی الیه غرب استان گیلان، حاشیه دریای خزر و همسایگی جمهوری آذربایجان، به لحاظ نزدیکی با کشور همسایه و استقرار در شاهراه ارتباطی استان های گیلان و اردبیل، از دیرباز مسیر تردد تجار و بازرگانان داخلی و خارجی بوده و از منظر اقتصادی و گردشگری از اهمیت خاصی برخوردار است.

تاریخ گمرک چوبی و سازه و ساختمان آن

بر اساس اسناد تاریخی، وضع نخستین قوانین و مقررات وصول درآمد گمرکی در ایران به ورود بلژیکی ها در سال ۱۲۸۵ بر می گردد و بهروز نعمت الهی مولف کتاب تاریخ جامع آستارا و حکام نمین، احداث ساختمان چوبی گمرک آستارا را مربوط به سال ۱۲۸۵ و توسط کارشناسان یک شرکت بلژیکی دانسته و شباهت معماری آن با بناهای بلژیکی را گواه ادعای خود آورده است.
ساختمان چوبی گمرک آستارا به عنوان یکی از بناهای تاریخی استان گیلان با معماری کهن و قدمتی بیش از ۱۰۰ سال با ۴۰۰ متر مربع مساحت و ۲ طبقه به شکل دوبلکس، هفت متر ارتفاع دارد و از سقف سفالی شیب دار پوشیده شده است.

 در طبقه نخست آن پنج اتاق اداری و ۲ سالن بزرگ، آشپزخانه، سرویس بهداشتی و بالکن دور ساختمان و در طبقه دوم پنج اتاق اداری، انبار زیر شیروانی و سرویس بهداشتی تعبیه شده و بیشتر قسمت های این بنای تاریخی از چوب نراد روسی ساخته شده و از آن در ساخت دیواره ها و کف ساختمان استفاده شده است.
اگر چه در زمان بکارگیری این ساختمان چوبی، خبری از ترافیک و ازدحام امروزی گردشگران آستارا در محوطه آن نبوده است، اما هر لحظه با حضور در این بنای تاریخی، فعالیت کارکنان قدیمی آن در اتاق های چوبی، رفت و آمد تجار و نقل و انتقال کالا در ذهن آدمی مجسم می شود.
دو ساختمان قدیمی و کوچک دیگر نیز در محوطه اداره کل گمرک آستارا وجود دارد که گفته می شود، همزمان با ساختمان چوبی گمرک این شهرستان احداث شده و از قدمت تاریخی برخوردار است.

ثبت در فهرست آثار ملی

سرپرست اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آستارا روز دوشنبه گفت: ساختمان چوبی گمرک این شهرستان در اجرای قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور مبنی بر ثبت آثار ارزشمند منقول و غیرمنقول فرهنگی تاریخی، در خردادماه امسال به شماره ۳۱۸۹۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
پردل امیری نژاد افزود: اثر مذکور تحت حفاظت و نظارت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است و مرمت و بازسازی آن با تایید و نظارت این سازمان انجام می گیرد.
وی ادامه داد: بناهای قدیمی آستارا نظیر ساختمان چوبی گمرک، شناسنامه تاریخی این شهرستان هستند و باید به مرمت، احیا و نگهداری اماکن ارزشمند، بیشتر اهمیت داده شود.

 مرمت ساختمان چوبی
مدیرکل گمرک آستارا گفت: مرمت و بازسازی بنای چوبی ساختمان گمرک این شهرستان با هدف حفاظت از بافت سنتی و کهن آن با همکاری اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صورت می گیرد.
رسول امیدی افزود: به لحاظ قدمت ساختمان چوبی گمرک، قسمتی از بدنه آن طی سال های گذشته فرسوده شده بود اما با مرمت آن، هویت تاریخی و فرهنگی بنا احیاء و حفظ می شود.
وی اظهار کرد: اواخر سال گذشته پنج میلیارد ریال اعتبار برای تکمیل بازسازی ساختمان چوبی از سوی سازمان گمرک اختصاص یافت و تاکنون چهار میلیارد ریال از محل اعتبارات سازمان برای آن هزینه شده و در مرمت و بازسازی این بنا، حفظ بافت سنتی آن مد نظر است. 

پیشنهاد ایجاد موزه گمرک
اگرچه ثبت ساختمان چوبی گمرک آستارا در فهرست میراث فرهنگی کشور و مرمت و احیای آن با پیگیری مسئولان، کارهایی ارزشمند است اما به نظر می رسد ایجاد موزه گمرک در مرز آستارا نیز ضرورت دارد.

آستارا به لحاظ موقعیت مرزی قابلیت داشتن موزه گمرک را دارد و می توان اسناد تاریخی، وسایل، ابزار و مدارک دال بر سابقه و هویت تجارت بین المللی استان گیلان و بخشی از ایران را، در ان موزه نگهداری خواهد شد.

بی شک با تحقق این امر به یکی از جاذبه های گردشگری آستارا و گیلان افزوده خواهد شد و موزه گمرکات گیلان در آستارا به خصوص در نقطه مرزی و محوطه اداره کل گمرک این شهرستان، در جذب و ماندگاری مسافران و گردشگران خارجی و داخلی تاثرگذار خواهد بود.

سیمای فعلی اداره کل گمرک آستارا

اکنون اداره کل گمرک آستارا با ۱۰ سازمان زیر مجموعه و بخش هایی نظیر گمرک ریلی، دریایی، زمینی و پایانه مسافری، بزرگترین مجموعه اداری شهرستان آستارا محسوب می شود و یکی از منابع درآمد استان گیلان و از مبادی تجاری ایران و کشورهای حوزه قفقاز و اوراسیاست.

با افتتاح راه آهن ایران و جمهوری آذربایجان در آستارا در سال قبل، این شهرستان به نقطه انتهایی کریدور ریلی شمال - جنوب و دروازه تجارت ایران با اوراسیا تبدیل شد و  اداره کل گمرک این شهرستان از منظر داد و ستاد و تجارت بین المللی اهمیت مضاعفی یافت و به گفته مدیرکل این مجموعه، در پنج ماه نخست امسال ۲۴۲ هزار تن کالای غیر نفتی به ارزش ۱۲۱ میلیون دلار از این گمرک به خارج از کشور صادر شده است.

رسول امیدی افزود: در مدت یاد شده ۶ هزار و ۵۵۹ تن کالا به ارزش ۲۶ میلیون و ۲۳۶ هزار دلار در قالب تجارت چمدانی به خارج از کشور صادر شده و شمار ترددکنندگان از مرز آستارا ۷۴۷ هزار و ۷۰۰  نفر بوده و نسبت به مدت مشابه سال قبل، تعداد ترددکنندگان خروجی ۷۷ درصد و ورودی ۶۳ درصد افزایش داشته است.

وی ادامه داد: شعار سازمان جهانی گمرک، داشتن مرزها و گمرکات هوشمند است و افتتاح تیر الکترونیکی در آستارا باعث حذف کاغذبازی و تسریع امور بازرگانی شده است.

شهرستان مرزی بندر آستارا با ۹۱ هزار نفر جمعیت در غرب استان گیلان واقع شده است و با جمهوری آذربایجان ۳۸ کیلومتر مرز خشکی و ۱۵ کیلومتر مرز آبی دارد.