صاحب‌خبر - گروه جامعه: شاید به چشم نیاید یا احساس نشود، اما عددها دروغ نمی‌گویند. بعید است که وقتی شما هر روز در خانه یا هر محل دیگری هستید، فرونشست زمینی که بر آن راه می‌روید و زندگی می‌کنید را «حس» کنید؛ اما وقتی عددها – به نوشته مجله معتبر نیچر – به حدود سالانه 5 تا 25 سانتی‌متر فرونشست زمین بهویژه در مناطق جنوبی تهران می‌رسد، ماجرا عجیب می‌شود؛ فاصله‌ای به اندازه ارتفاع یک پله! گویا شهر، هر سال، پله پله به سوی عمق زمین پایین می‌رود.
سطوح ناهموار خیابان‌ها، شکستن آسفالت‌ها، ترک‌ها روی دیوار بناها و ساختمان‌هایی که در سنجش‌های فنی چنان سست می‌نمایند که باید تخریب شوند، تنها بخشی از نتایج قابل مشاهده نشست زمین هستند. مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی مدتی پیش گزارش داده بود که مقبره شاه عبدالعظیم حسنی در شهرری، به دلیل همین پدیده کج شده است!
فرونشست زمین یک بحران ناگهانی همچون زلزله یا سیل نیست که غافلگیر کند. هر چند در این بحران‌ها هم پیشگیری‌ها می‌تواند مانع از افزایش آسیب شود، اما درباره فرونشست، اصل پیشگیری، در واقع جلوگیری از اتفاق افتادن خود فرونشست زمین است؛ فرآیندی که خود نیز همچون مزمن بودن بروز فرونشست، زمان‌بر و طولانی است. به همین دلیل است که دلایل فرونشست زمین از شدت آن هم مهم‌تر هستند، چرا که با شناخت آن‌ها و جلوگیری از آن‌ها، می‌توان مانع از شدت هم شد.
درباره علت فرونشست زمین در تهران، غالبا به جای اعلام‌های دقیق پژوهشی، به ذکر دلایل قابل حدس بسنده شده است؛ مسائلی مثل افزایش جمعیت، افزایش بهره‌برداری از منابع آب‌های زیرزمینی، فعالیت‌های معدنی و ... از جمله دلایلی هستند که در این باره مطرح می‌شوند. به گفته کارشناسان، حتی جلوگیری از این دلایل نیز تنها جلوی پیشرفت فرآیند فرونشست را می‌گیرد و تاثیری در بهبود مسئله نخواهد داشت. مثلا حتی در صورت ریزش باران بسیار، فضای مورد نیاز این آب‌ها در سفرهای زیرزمینی تنگ شده و آب باران جایی برای رفتن به زیر زمین ندارد و در نتیجه فرونشست زمین، خود باعث افزایش سیل هم می‌شود. پس ماجرا از چیزی که به نظر می‌رسد جدی‌تر است!
فرونشست زمین، یکی از سه بحران جدی پیش‌روی پایتخت
زهرا نژادبهرام، عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر پایتخت، دیروز در نشست تخصصی کاهش خطرپذیری پدیده فرونشست ناشی از تغییرات آب زیرزمینی در شهر تهران، فرونشست را یکی از سه مسئله اصلی در پایتخت برشمرد و گفت: «فرونشست مسئله‌ای جدی است که کمتر به آن توجه شده است و آنقدر که ما برای حوادث و بلایایی نظیر زلزله و سیل برنامه‌ریزی کرده و سازوکار داشتیم دغدغه جدی برای فرونشست نداریم در حالی که فرونشست پس از زلزله و سیل جدی‌ترین خطری است که تهران را تهدید می‌کند». وی فرونشست را پدیده عارضی دانست و افزود: «طی دو تا سه دهه است که با این پدیده روبهرو شده‌ایم و مواردی چون افزایش جمعیت، خشکسالی، استفاده از سفره‌های آب زیرزمینی، توسعه ناپایدار و... از جمله دلایل آن است». نژادبهرام با بیان اینکه فرونشست مسئله‌ای جدی است و نباید ساده از کنار آن گذشت، یادآور شد: «فرونشست از جنوب تهران آغاز شده و در حال پیش‌روی به داخل شهر است. متاسفانه موارد قانونی و حقوقی ما نیز در مورد فرونشست بسیار کمیاب و نادر است و فکر می‌کنم تنها دو مصوبه از سوی شورای عالی شهرسازی و یک اصل 150 قانون اساسی در این زمینه وجود دارد». این عضو شورای شهر تهران نخستین راهکار برای مقابله با فرونشست را ایجاد حساسیت نسبت به این مسئله در مردم و مسئولان دانست و اضافه کرد: «ما نیاز داریم که مرکز مانیتورینگ فرونشست در مدیریت بحران ایجاد شود. همچنین لازم است سازمان نظام مهندسی نیز دستورالعمل‌های لازم را برای ساخت و ساز در زمین‌هایی که احتمال فرونشست در آن وجود دارد، تدوین کند». عضو کمیسیون معماری و شهرسازی شورای شهر تهران با اشاره به این که توسعه شهر مانع از نفوذ آب به زیرزمین و ایجاد اصلی‌ترین دلیل فرونشست زمین شده است، یادآور شد که امروز در دنیا بسیاری از شهرها و مدیران شهری به دنبال استفاده از سازه‌های نفوذپذیر آب رفته‌اند و افزود: «ما به دنبال این هستیم که از ظرفیت‌های جدیدی استفاده کنیم که امکان نفوذپذیری آب را افزایش دهیم. لازم است با استفاده از ظرفیت‌های مهندسی ساختمان و عمران، سازه‌ها را طوری کنترل و طراحی کنیم که از بروز بحران جلوگیری کنیم».
از فرونشست و «سینک حول» تا نقش مترو در فروریزش زمین
اما رضا کرمی محمدی، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در این نشست اعلام کرد که در داخل شهر تهران اتفاق جدی ناشی از فرونشست زمین به دلیل کاهش سطح آب نداریم. وی به اقدامات انجام شده برای مقابله با فرونشست زمین اشاره کرد و گفت: «ما وضعیت فرونشست در زمین را به شکل روزانه رصد می‌کنیم. گزارش‌های ناشی از آن نیز به صورت ماهانه به دست ما می‌رسد و بر این اساس در داخل شهر تهران ما اتفاق جدی که ناشی از فرونشست به دلایل کاهش سطح آب باشد، نداریم». وی با اشاره به شکل دیگری از فرونشست زمین که پدیده «سینک حول» است، افزود: «برای این مسئله ما لازم داریم تا سطح آب زیرزمینی کاهش پیدا نکند. در همین راستا نیز یک مصوبه‌ای وجود داشت که بر لزوم تفکیک سیستم دفع آب باران از فاضلاب در ساختمان‌ها و صدور پایان کار به این شرح اشاره دارد که باید دید دستگاه‌های متولی آن چقدر در این زمینه اقدام کرده‌اند». کرمی محمدی ادامه داد: «حدود ۳۰ سال است که ما درگیر بحث فرونشست شده‌ایم. البته من معتقدم که فرونشست مانند زلزله یک بحران آنی و لحظه‌ای نیست بلکه یک بحران طولانی‌مدت است که باید برای آن برنامه‌ریزی داشته باشیم کما اینکه در اکثر کشورها نظیر اندونزی و ایالت کالیفرنیا نیز یک برنامه‌ریزی بلندمدت انجام شده است». وی با اشاره به پدیده فروریزش در تهران اظهار کرد: «ما تمام حوادث فروریزش که در سال‌های اخیر در تهران رخ داده روی نقشه مشخص کردیم. بعد مسیر خطوط مترو، چه خطوط فعال و چه خطوط در حال ساخت را نیز روی نقشه آوردیم و مشخص شد که تمام این حوادث روی خطوط مترو رخ داده است». وی افزود: «وقتی برای حفر مترو خاک دستکاری شود و در آنجا آب هم باشد آن وقت ترکیب این آب و خاک باعث متراکم شدن خاک در زیر سطح زمین می‌شود و بعد حفره‌هایی ایجاد می‌شود که فقط یک لایه آسفالت رویش باقی مانده و در این شرایط احتمال بروز حادثه‌ای مانند شهران وجود دارد چرا که اگر آنجا یک لوله گازی هم باشد دیگر منفجر می‌شود». کرمی محمدی با تاکید بر اینکه ما در دوران جدید تلاش کردیم که این موارد را به حداقل برسانیم و دیگر شاهد چنین مشکلاتی نباشیم، گفت: «ما مشغول مطالعه بر روی پدیده فرونشست در تهران هستیم و امیدواریم در این زمینه اقدامات لازم انجام شود». وی با اشاره به آخرین حادثه مربوط به فروریزش زمین اظهار کرد: «یک مورد در منطقه ۲۰ بود که در طی حرکت دستگاهTBM حین حفاری مترو احتمال فروریزش وجود داشت که ما به موقع آن را فهمیدیم و جلوی آن گرفته شد».
هفت منطقه تهران در خطر فرونشست زمین
علی بیت‌اللهی، متخصص زلزله‌شناسی و خطرپذیری اما معتقد است حتی اگر اتفاق جدی بر اثر فرونشست نداشته باشیم، اما این پدیده در حال نفوذ در تهران است. او می‌گوید که فرونشست در پایتخت تا نزدیکی فرودگاه مهرآباد نیز رسیده است. وی در این نشست، با بیان این که فرونشست در کنار خطرات و پیامدهایی که دارد منجر به یک مشکل اجتماعی هم می‌شود؛ چرا که می‌تواند سبب از بین رفتن برخی از فرصت‌ها و ظرفیت‌های درآمدی و اجتماعی شود، اظهار کرد: «به عنوان مثال مدتی قبل با یکی از اهالی روستایی که در زمین کشاورزی‌اش فرونشست زمین رخ داده بود صحبت می‌کردم. او می‌گفت: «تا قبل از فرونشست سالانه نزدیک به 20 بار از زمینش محصول کدو برداشت می‌کرده اما حالا این برداشت به سه مرتبه رسیده و علاوه بر آن با توجه به فرونشستی که در زمین رخ داده امکان آبیاری نیمی از مزرعه‌اش هم وجود ندارد»». بیت‌اللهی با بیان اینکه نخستین بحث‌ها و دغدغه‌ها در مورد فرونشست در اواخر دهه 70 مطرح شد گفت: «در حال حاضر منطقه جنوب و جنوبغرب تهران از نظر خطر فرونشست دارای ریسک بالایی است». وی با اشاره به اختلاف ارتفاع شمال تا جنوب تهران یادآور شد: «از مرز شمالی منطقه 1 تا محدوده پالایشگاه حدود 800 متر اختلاف ارتفاع وجود دارد و در این ارتفاع و با این شیب جریان آب‌های زیرزمینی و رگآبها با سرعت بسیار زیادی حرکت می‌کند». بیت‌اللهی افزود: «در این شرایط ما در حوزه شمال شرق نیز اقدام به احداث سد بر روی رودها کرده‌ایم و عملا مسیر ورود آب به دشت ورامین را مسدود کرده‌ایم. چاه‌های صنعتی ما نیز به شکل شبانه‌روزی و مستمر در حال مصرف آب هستند».
وی با بیان اینکه مجموع این دلایل سبب کاهش سفره آب‌های زیرزمینی شده است، گفت: «امروز فرونشست تا نزدیکی و حاشیه فرودگاه مهرآباد رسیده است و مناطق 12، 17، 11، 18، 19، 20 و 10 را تهدید می‌کند. در این محدوده ما 25 کیلومتر خط مترو داریم. 2300 کیلومتر راه وجود دارد و 21 دهانه پل داریم. 44 پمپ بنزین و دو انبار بزرگ نفتی نیز در همین زون قرار دارد». بیت اللهی در بخش دیگری از سخنانش به مسئله فروریزش در تهران اشاره کرد و گفت: «فروریزش نیز مسئله بسیار مهمی است و به عبارتی پدیده خطرناک برای شهر است. سازه‌های زیرسطحی نظیر مترو، گودبرداری‌های عمیق و ... جزو مواردی است که سبب فروریزش زمین می‌شود». وی با اشاره به مثال‌هایی از دلایل ایجاد زمینه فروریزش زمین، تصریح کرد: «ممکن است ما در شمال تهران به دلیل حفاری مترو، گودبرداری عمیق و هر چیز دیگری یک رگ آب را مسدود کرده یا به مسیر اصلی‌اش بازنگردانیم. آن وقت با خشک شدن این مسیر ممکن است در چند کیلومتر آنورتر ناگهان با پدیده فروریزش زمین مواجه شویم. حالا تصور کنید که این فروریزش در زیر پایه یکی از دکل‌های برق فشار قوی است. انتقال برق به جنوب کشور که از تهران می‌گذرد رخ دهد و می‌بینید که چطور بسیاری از شهرهایمان خاموش می‌شود. به همین دلیل است که می‌گوییم فروریزش نیز مهم است».
نیاز به وحدت تصمیم و عملکرد بین دستگاهی برای مقابله با فرونشست و فروریزش
آن چه مسلم است تنوع دلایل فرونشست و فروریزش باعث می‌شود که کنترل این عوامل به یک همکاری چند دستگاهی نیاز داشته باشد. شهرداری‌ها، وزارت نیرو، وزارت صمت و ... از جمله دستگاه‌هایی هستند که باید به این موضوع ورود کنند و در عین حال تصمیم‌های کلانی نیز برای کنترل مسئله گرفته شود. وگرنه چه بسا شاید نه یک سال و دو سال دیگر، اما به طور قطع در سالیانی نه چندان دور، شاید نیمه جنوبی تهران و در زمانی دورتر، بخش بزرگی از پایتخت، دیگر روی زمین نباشد!∎
نظر شما