شناسهٔ خبر: 36122078 - سرویس فرهنگی
نسخه قابل چاپ منبع: ایکنا | لینک خبر

چيستی، چرايی و چگونگی حفظ عمومی قرآن

گروه فعالیت‌های قرآنی ــ آیا امكان حفظ قرآن كریم از سوی عموم افراد جامعه به ویژه كودكان و نوجوانان كشور وجود دارد؟ با توجه به تفاوت آموزش عمومی قرآن با آموزش‌های تخصصی، چگونه می‌توان به عمومی‌سازی حفظ قرآن مبادرت ورزید؟ به همین منظور چيستی، چرايی و چگونگی حفظ عمومی قرآن بررسی می‌شود.

صاحب‌خبر -

چيستی، چرايی و چگونگی حفظ عمومی قرآنبه گزارش ایکنا؛ طی سال‌های اخیر موضوع حفظ قرآن كریم در جامعه بیش از گذشته مطرح شده است. مشاهده برخی شتا‌بزدگی‌ها در تصمیم‌گیری‌ها در نتیجه بروز آسیب‌های تربیتی به ویژه در دوره‌های تحصیلی و دلزدگی‌ كودكان و نوجوانان از دین را منجر می‌شود. رضا نباتی، از مؤلفان کتب‌ درسی قرآن وزارت آموزش و پرورش در این راستا مقاله‌ای را به نگارش درآورده است. وی از تمامی كسانی كه به تعلیم حفظ قرآن كریم مبادرت می‌ورزند، خواهش کرده است تا ضمن مطالعه این مقاله، در مطالب گفته شده عمیق‌تر و دقیق‌تر بیندیشند و با نقد این نوشتار به پرورش و اثر‌بخشی آن كمک کنند.

مقدمه

در آغاز بعثت پیامبر اکرم(ص) برای حفظ قرآن كریم از تحریف و نیز گسترش آن، راهی جز به خاطر سپردن آیات الهی وجود نداشت، ولی اکنون که چاپ و نشر به پیشرفتی باورنکردنی دست یافته، چه ضرورتی برای حفظ قرآن كریم وجود دارد؟ در صورتی كه ضرورتی برای این موضوع وجود داشته باشد، آیا امكان حفظ قرآن كریم توسط عموم افراد جامعه به ویژه عموم كودكان و نوجوانان كشور وجود دارد؟ با توجه به تفاوت آموزش عمومی قرآن با آموزش‌های تخصصی، چگونه می‌توان به عمومی‌سازی حفظ قرآن مبادرت ورزید؟... هدف از این نوشته، پرداختن به چنین سؤال‌هایی است كه در قالب تبیین اجمالی «چیستی، چرایی و چگونگی»(فلسفه وجودی) حفظ عمومی قرآن كریم تقدیم می‌شود.

الف: چیستی حفظ قرآن

بیش از هر چیز باید دید «هستی» و«چیستی» چیست؟ «هستی» موضوعی جدا از «چیستی» است که در فلسفه به آن «ماهیت» گفته می‌شود.«هستی» همان تصوری است كه ما از یک شی در ذهن خود داریم. مثل تصوری که از یک درخت داریم.

ولی «چیستی» که در فلسفه به آن «وجود» گفته می‌شود. تصوری كه ما ازیک موضوع داریم و درعین حال، آن موضوع را در پیش روی خود می‌بینیم (مانند لمس یک درخت)

همه ما درباره حفظ قرآن‌كریم كم و بیش نظرات نزدیک به هم داریم. اما آیا چیستی ما هم درباره حفظ قرآن یكسان است؟ لذا برای درک چیستی حفظ قرآن، باید اول آن را «تعریف» كرد. بدیهی است این تعریف باید جامع ومانع باشد تا از تفسیر به رأی و بدفهمی در امان بماند. آنچه در زمینه تعریف حفظ قرآن در كتب و مقاله‌ها یافت شد، اجمالاً به شرح زیر است: حفظ قرآن یعنی «یاد گرفتن و از بَـر کردن قرآن کریم» و حافظ قرآن یعنی «کسی که همه قرآن كریم و یا بخشی از آن را ازبر باشد.»

همانطور كه می‌بینید این تعریف، می‌تواند از جهات مختلف دارای اشكال باشد.هم ازمنظرجامعیت وهم ازنظر مانعیت. مثلاً می‌توان پرسید در این تعریف آیا منظور حفظ، همراه با فهم قرآن است یا بدون درک و فهم؟ همچنین آیا عمل كردن به آیه، شرط حافظ بودن هست و یا خیر؟ آیا این تعریف با آنچه در كتاب و سنت وارد شده مطابقت دارد؟ در لایه‌های بعدی این تعریف باید مشخص شود كه در این تعریف، مخاطب حفظ قرآن، مخاطب عام (آموزش عمومی) است ویا در این تعریف تفكیكی بین حوزه عمومی و تخصصی صورت نگرفته است؟ 

حفظ عمومی قرآن

با توجه به اهمیت حفظ قرآن كریم درسال‌های اخیر و تأكیدات مقام معظم رهبری برعمومی‌سازی حفظ قرآن و نیزبا عنایت به محوریت «تربیت ده میلیون حافظ قرآن» دراهداف آموزش عمومی قرآن (مصوب شورای توسعه فرهنگ قرآنی كشور) ونیز جدایی آموزش عمومی قرآن ازآموزش‌های تخصصی دراین سند، ضرورت توجه بیش‌تر و عمیق‌تر به این موضوع را اثبات می‌كند. لذا بهتر است در تعریف حفظ قرآن، به این نكته نیز پرداخته شود.

حفظ عمومی (یا اجمالی، یا مقدماتی و یا نسبی) درجه‌ای از حفظ قرآن است كه در آن حافظ قرآن ضمن تسلط نسبی بر آیات و سوره‌های خاص، با مفهوم اجمالی برخی از آیات آشناست و از آن در فرایند تفكر و عمل بهره می‌گیرد. به صورت خلاصه می‌توان گفت :

 حفظ عمومی قرآن = حفظ حروف + حفظ حدود 

حفظ حروف یعنی حفظ الفاظ (كلمات، عبارات و آیات قرآن كریم) همراه با حفظ حدود یعنی عمل به معانی، مفاهیم و معارف آن) و حافظ قرآن كسی است كه با ازبَركردن الفاظ قرآن كریم و فهم و تدبر در آن‌ها، برنامه زندگی فردی و اجتماعی خود را تعیین كرده و با عمل به محفوظات، سعی در حفظ خود، از اشتباهات كوچک و بزرگ دارد.

تاریخچه حفظ قرآن

از آنجا كه حفظ قرآن كریم از اولین ومهمترین شیوه‌های تبلیغ و ترویج دین اسلام بوده است، لذا بیان تاریخچه اجمالی مفید و بلكه لازم به نظر می‌رسد. اهمیت حفظ قرآن در صدر اسلام از آن جهت بوده كه اغلب مردم ازمهارت خواندن و نوشتن محروم بودند. لذا حفظ قرآن مورد تأكید بود؛ چرا كه یكی ازابزار صیانت از تحریف قرآن محسوب می‌شد. روش و منش(سنت) پیامبر اكرم(ص) در صدر اسلام روش «اِقراء» و «اِسماع» بود.

الف) روش «اِسماع قرآن»

«اِسماع» در لغت به معنای شنواندن است و این کار به همین معنا در قرآن به کار رفته است.(سوره روم، آیه 52) مراد از اِسماع قرآن، شنواندن آن به گوش مردم است که معمولاً در مکه و نسبت به مشرکان قریش، حاجیان و رهگذران صورت می‌‏پذیرفت.

طبق شواهد تاریخی، در سال‏‌های ابتدای رسالت، رسول خدا(ص)درمسجد‌الحرام می‏‌نشست وبه تلاوت قرآن می‌‏پرداخت ویا به نماز می‏‌ایستاد و سوره‏‌هایی را قرائت می‏‌کرد وبه این ترتیب آیات قرآن را به گوش رهگذران می‌‏رساند. به عبارت دیگر، رسول خدا(ص) در قالب عبادات روزانه خود، رسالت تبلیغی خویش را نیز دنبال می‏‌کرد.

واضح است که در این موارد، آیات قرآن بدون هیچ توضیحی به گوش مردم می‌‏رسید واشکالی هم درکاررسول خدا(ص) که ابلاغ کلام وحی بود، به وجود نمی‌‏آورد. زیرا آیات و سوره‏‌های مکی برمحورعقاید از جمله مبدأ و معاد دور می‌‏زد و به دلیل تکرارمضامین آن در سوره‏‌ها، درک آن‏ها آسان بود. علاوه بر آن، مخاطبان این آیات قوم عرب و آشنا به زبان قرآن بودند وبرای فهم آن آیات و به ویژه اخطار و انذارهای قرآن، مشکلی احساس نمی‏‌کردند.

ب) روش «اِقراء قرآن»

پیامبراکرم(ص) در مقابل مؤمنان، سیاست «اقراء قرآن» را پیش گرفت که به معنای «تعلیم همه جانبه قرآن» بود. ضرورت این کار ازآنجا بود که مؤمنان پس ازوارد شدن به دایره مسلمانی، نیازمند آموزش احکام دینی بودند. اما آیات قرآن غالباً فاقد جزئیات احکام و مقررات دینی بود. لذا رسول خدا(ص) درکنارتعلیم قرآن، گاه با توضیحات شفاهی و گاه به شکل عملی، مؤمنان را در جریان جزئیات احکام و شرایع قرار می‏‌داد و به تدریج با تفسیر بسیاری از آیات قرآن آشنا می‏‌کرد.

اعزام حافظان قرآن

همچنین حافظان قرآن، مبلغان اصلی دین مبین اسلام بودند كه ضمن تسلط بر حفظ الفاظ و معانی آیات و سوره‌ها، یا سنت نبوی و سیره علوی را از نزدیک درک كرده و یا از طریق شاگردان وصحابه ایشان با تفسیرواحكام و روایات آشنا شده بودند. ایشان نقش بزرگی در گسترش شریعت اسلام از طریق تعلیم قرآن كریم داشتند و بسیاری از ایشان در این راه به شهادت رسیدند. تنها در یكی از جنگ‌ها، حدود 70 نفر از حافظان قرآن به شهادت رسیدند.

ب :«چرایی» حفظ قرآن کریم

كاركرد حفظ قرآن

آنچه گفته شد تنها دلایل توجه به موضوع حفظ قرآن نیست؛ بلكه مهم‌ترین و اصلی‌ترین محوری كه امروز « نیاز به حفظ قرآن در جامعه را با اهمیت جلوه می‌دهد، این است كه حافظ قرآن می‌تواند از این مهارت در زندگی فردی و اجتماعی خود بهره گرفته و در سبک زندگی اسلامی و دینی خود و به ویژه در میادین سخت فرهنگی و اعتقادی به آن تمسک یابد. البته اگر حفظ الفاظ صرف نباشد.» و امروز مهم‌ترین كاركرد تربیت حافظان قرآن باید همین معنا باشد.

پس، کلام الهی تنها برای جلوگیری از تحریف ونابودی به خاطر سپرده نمی‌شد تا با پیشرفت صنعت چاپ، حفظ قرآن بیهوده جلوه کند. بلكه انگیزه‌های گوناگونی برای حفظ قرآن كریم وجود داشته و دارد.

با عنایت به موضوع گسترش حفظ عمومی قرآن كریم باید با توجه به « نیاز»، «توان» و «ذائقه» مخاطبان برنامه ریزی شود، و الا با توجه به دشواری‌های حفظ و تثبیت آن برای عموم مردم، گسترش این مهارت، عقیم و بی‌نتیجه خواهد بود.

به عقیده نویسنده:«گسترش حفظ قرآن كریم در سطح عمومی، عقیم خواهد بود، اگر در كنار سبک زندگی اسلامی و بر اساس نیاز مخاطب ارائه نشود» و این مهم درعرصه و گستره عمومی حتماً نیازمند پیوست پژوهشی و برنامه ریزی‌درسی و آموزشی است.

« برنامه‌ریزی درسی» بخش از برنامه‌ریزی آموزشی است كه طی آن اهداف، محتوای آموزشی، روش تدریس و ارزش‌یابی مشخص می‌شود. برنامه‌ریزی درسی فرایندی است كه از نیازسنجی شروع و به ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی كه نقطه اطمینان بخش یادگیری است ختم می‌شود.

تعیین اهداف آموزش حفظ كه براساس نیاز سنجی انجام می‌گیرد، اولین گام دربرنامه‌ریزی است. نیازسنجی فرایندی است كه وضعیت موجود را با توجه به شاخصه‌های وضعیت مطلوب مورد بررسی قرارداده و ضرورت‌های تربیتی آن را مشخص می‌كند.این نیازها براساس مطالعه وشناخت مخاطب، نظرات علمی و دیدگاه‌های كارشناسان و شرایط موجود تعیین می شود و بر اساس آن اهداف قصد شده یک برنامه تعیین می‌گردد.

اكنون باید دید برای تعیین اهداف قصد شده برای برنامه حفظ قرآن كریم در دوره عمومی از كدام شیوه برای نیاز سنجی استفاده شده و براین اساس چه اهدافی مشخص شده است؟ اما قبل از مشخص كردن اهداف، باید به ضرورت و امكان كه دو شرط لازم برای هدف گذاری هستند، توجه دقیق شود.

ضرورت حفظ قرآن

در ضرورت و چرایی حفظ قرآن كریم چندان اختلاف نظری وجود ندارد. بحث بیشتر بر سر«امكان حفظ» است. علاوه بر آنچه درباره ضرورت حفظ قرآن كریم اشاره شد، خوب است ابتدا ببینیم قرآن كریم و روایات شریف در زمینه حفظ قرآن كریم چه دیدگاهی دارند و به این موضوع، چگونه نگریسته شده است؟

در قرآن كریم شاید تنها آیه ای كه به صراحت به موضوع حفظ قرآن اشاره كرده همین آیه باشد:

بَل هُـوَ آیاتٌ بَیِّـناتٌ فِی صُدورِ الَّـذیـنَ اوتُوا الـعِلـمَ(بلکه این قرآن، آیات روشنی است، در سینه‌های کسانی که به آنها علم "الهی" داده شده است)، وَ مایَجـحَـدُ بِآیاتِـنا اِلَّا الـظَّالِـمونَ (و هرگز آیات ما را جز ستمکاران انکار نمی‌کنند. سوره عنكبوت، آیه 49)

البته در تفاسیر شیعه از جمله تفسیر البرهان مصداق بارز صاحبان علم که قرآن بر سینه‌های آنان جای گرفته را  ائمه معصومین(ع) که جانشینان بر حق پیامبر اکرم(ص) گرامی هستند، معرفی می‌کند. علامه طبرسی در جوامع الجامع علاوه بر پیامبر وائمه، دانشمندانی که قرآن را حفظ و درسینه‌های خود جای داده‌اند ومعنای آن را درسینه های خود جا داده اند مصداق این آیه می‌داند. دراین آیه معیّت و همراهی آیات قرآن با علوم الهی در سینه‌های صاحبان خرد، نكته ظریف و مهمی است.

برخی روایات شریف

در بخش روایات شریف، در باب حفظ قرآن كریم مطالب فراوانی را می‌توان ذكر كرد كه به بیان یک مورد بسنده می‌شود. پیامبر گرامی اسلام(ص) می‌فرماید:«اِنَّ الّـذی لَیـسَ فی جَوفِـه شَیءٌ مِـنَ الـقُـرآنِ، کَالـبَیـتِ الـخَـراب»(همانا کسی که اندرونش چیزی ازقرآن نیست، همانند خانه‌ای ویران است.)

خانه دل آدمی بدون وجود نور قرآن، بی فروغ و ظلمانی است. این نور قرآن است  که درمسیر دشواری‌های دنیا می تواند چراغ راه باشد و البته حفظ قرآن زمینه‌ای را مهیا می‌کند تا نور قرآن به مرور وارد قلب انسان شود.

 در كلام رهبر معظم انقلاب

آنچه كه ازبیانات حكیمانه مقام معظم رهبری در دیدار جامعه قرآنی کشور با معظم‌له در 1390 درباره تربیت ده میلیون حافظ قرآن مطرح می‌شود را یک بار دیگر با دقت بخوانیم: «یكی از چیزهایی که می‌تواند تدبر در قرآن را به ما ارزانی بدارد، حفظ قرآن است. ما حافظ قرآن کم داریم. من قبلاً گفتم که در کشور ما حداقل باید یک میلیون نفر حافظ قرآن باشند، حالا یک میلیون که عدد کمی است نسبت به این جمعیتی که ما داریم، اما حالا چون دوستان الحمدللَّه یک مقدماتی فراهم کرده‌اند، کارهایی را مشغول شده‌اند و دارند برنامه‌هایی را فراهم می‌کنند برای اینکه ان‌شاءالله حفظ راه بیفتد، ما هم امیدمان بیشتر شده و به جای یک میلیون، می‌گوئیم ان‌شاءالله ما باید 10 میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشیم.» 1390/5/5

همان طور كه ملاحظه می‌شود، ایشان موضوع حفظ قرآن را «مقدمه تدبر» معرفی می‌كنند. لذا باید با همین نگاه حكیمانه به حوزه تربیت و یادگیری حفظ قرآن ورود پیدا كرد؛ چراكه غیر از این باشد، حفظ قرآن از ابزارهدایت به هدف تبدیل شده و محوریت تدبر و هدایت بودن قرآن به فراموشی سپرده خواهد شد و این یعنی استحاله فرهنگی

امكان حفظ قرآن

با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان از مرحله بودن (بالقوه) تا شدن (بالفعل) درمنابع اسلامی به ویژه قرآن و حدیث، نمی توان تصور كرد كه قرائت یا حفظ قرآن بدون درک معنا و تفكر در مفهوم آن و بدون تلاش و مجاهدت درعمل و تنها با خواندن مكرر الفاظ، چندان توفیق چشمگیر و اثربخشی حاصل گردد.

از این رو برای ممكن ساختن حفظ قرآن باید مخاطب یا مخاطبان را خوب شناخت. شناخت كمی و كیفی ایشان و گستره فعالیت و توجه به امكانات و توانایی‌ها در انتخاب این كه «چه آیاتی را باید به چه مخاطبی آموزش داد؟» كمك شایانی می‌كند.

این كه بگوییم 14 میلیون دانش‌آموز(ازهفت‌ساله تا 18ساله) در طول یک‌سال تحصیلی حافظ جزء 30 قرآن بشوند قطعاً امری ناممكن است زیرا كه نه ضرورت آن ونه امكان آن معلوم است ونه براساس شرایط وضوابط اینكارعقلانی و منطقی است.

چند تذكر مهم

  • با توجه به ضرورت تربیت و رشد و تعالی انسان ازمرحله بودن (بالقوه) تا شدن (بالفعل) در منابع اسلامی به ویژه قرآن و حدیث، نمی‌توان تصور كرد كه قرائت یا حفظ از فهمیدن و حتی عمل مستقل و تهی باشد. لذا در هیچ آیه و روایتی، قرائت وحفظ قرآن كریم، بدون درک معنا و توجه به فهم و اندیشه، ملاک و اعتبار چندانی ندارد.

در زمینه جدایی‌ناپذیری خواندن یا حفظ الفاظ قرآن، از درک معنای اولیه و نیز نهی مكرر از خواندن طوطی وار و بدون فهم و تدبر در قرآن، آیات و روایات فراوان است.

  • امكان حفظ قرآن در سنین كودكی، نباید منجر به سوء استفاده از این استعدادها به نفع اهداف خاص شود. محروم كردن دانش‌آموزان به ویژه در دوره ابتدایی به مدت یک تا سه‌سال از ادامه تحصیل و حفظ فشرده قرآن، از مصادیق روشن این نوع موارد است.( این نوع برنامه ریزی‌ها جنبه عمومی ندارد.)
  • مقایسه كلاس‌های مدرسه با جلسات قرآن ازجهات متعددی تفاوت دارد؛ لذا مقایسه مدارس با جلسات خاص قرآن، قیاسی مع الفارق است.
  • حفظ و یا قرائت ترجمه آیات به جای متن آیات و به تنهایی، توصیه نمی‌شود. ترجمه باید در كنار متن مطرح شود تا فرصت مقایسه و بررسی درجه صحت و سقم آن مشخص گردد.

ج : «چگونگی» حفظ قرآن کریم

با توجه به آنچه كه درزمینه چیستی و چرایی حفظ عمومی قرآن‌كریم گفته شد، اكنون می‌توان به برنامه‌ریزی آموزشی و درسی حفظ قرآن اقدام كرد و به تدوین و تبیین چگونگی حفظ عمومی قرآن‌كریم در مدارس پرداخت.

انواع روش حفظ قرآن

پیش ازهرچیز باید دید چه قالب‌هایی برای حفظ قرآن وجود دارد؟ و كدامیک برای عموم مناسب‌ترهستند؟ برای همین منظور به این تقسیم بندی‌ها توجه كنید:

 الف - روش‌های حفظ كمی:

در این نوع از حفظ، ملاک تعداد صفحات و آیات است. هرچه بیشتر؛ بهتر و مقبول‌تر. این نوع از حفظ قرآن كه به آن «حفظ ترتیبی» گفته می‌شود، حداقل به سه شكل انجام می‌شود:

  • از اول جزء(مانند حفظ جزء 30 )
  • از اول قرآن كریم(از سوره حمد و بقره تا ناس )
  • از اول سوره(مانند حفظ سوره یاسین )

 تذكر مهم: همانطور كه ملاحظه می‌شود حفظ ترتیبی به دلیل حجم بیشتر آیات و صفحات و سوره‌ها برای عموم چندان مناسب نیست. بلكه این روش برای معدود افرادی كه زمینه(استعداد و انگیزه) حفظ قرآن كریم را دارا هستند، توصیه می‌شود.

 ب - روش‌های حفظ كیفی

حفظ كیفی، حفظی است كه در آن علاوه بر حفظ الفاظ، برسایر عناصر و مؤلفه‌ها نیز توجه دارد. مانند معنا، تدبر، تمسک، عمل، راهنمایی و... كه در نهایت به «انس مادام العمر فرد با قرآن كریم» به عنوان كتاب هدایت می‌شود. حفظ كیفی را می‌توان به بخش‌های موضوعی، تخصصی وعمومی تقسیم كرد كه هریک می‌توانند زمینه ساز مراتب بعدی نیز باشند.

  • حفظ موضوعی

در این جا حفظ قرآن كریم را ازساده‌ترین مرحله آغاز می‌كنیم:

  • واژه: گاهی حفظ یک واژه قرآنی برای یک كودک ازحفظ یک سوره جذاب‌تر و مناسب‌تر است. واژگان مشترک زبان فارسی و قرآن را درمتن آیات بیابید وحفظ قرآن را با حفظ واژگان قرآنی شروع كنید. مانند : نور، كتاب، قلم و ...
  • تركیب: گاهی حفظ یک تركیب قرآنی برای یک كودک جذاب است. تركیب‌های ساده و پركاربرد را درمتن آیات بیابید و دانش‌آموزان سؤال كنید. مانند: نعمت الله، الحمد لله ... و

 پیام قرآنی: یک جمله قرآنی پر معنا و هدایت‌گر مانند: « وبالالدین احسانا » وبا « و قولوا للناس حسنا » در قرآن بیش از 3500 هزار پیام قرآنی با مضامین تربیتی وجود دارد كه بیش از 500 پیام قرآنی آن برای دانش‌آموزان دوره ابتدایی مناسب است.

  • قطعه: یا فرازقرآنی كه دارای موضوعاتی چون: نماز، روزه، مباهله، وحدت، ولایت، آیه الكرسی و ... در قرآن بیش از 120 قطعه مناسب وجود دارد كه یک سوم آن برای دانش آموزان دوره ابتدایی مناسب است.
  • تمثیل و داستان: درقرآن كریم بیش از 260 قصه قرآنی آمده كه تعداد قابل توجهی ازآن‌ها برای كودكان مناسب است. می‌توان حفظ برخی از این آیات را همراه با قصه مد نظر قرار داد.
  • نیایش‌ها: در قرآن كریم حدود 110 ربنا آمده كه حدود نیمی از آن‌ها در حوزه آموزش عمومی قرآن و حدود یک سوم ربناها برای دوره دبستان هم مناسب هستند.
  • آیه: گاهی برخی از آیات به دلایل مختلف باید حفظ شود مانند آیات 88-87 سوره انبیاء كه در نمازغفیله خوانده می‌شود.
  • سوره: گاهی سوره‌ای با محوریتی خاص مورد نظر حافظ قرآن است. مانند سوره فیل برای داستان ابرهه
  • تدبری: آیه‌ای را حفظ می‌كنیم و درباره آن در قرآن جستجو می‌كنیم تا ببینیم مراد حقیقی خداوند از نزول این آیه چه بوده است. (مانند: این سه آیه كه مكمل هم هستند و با تدبر به دست می‌آیند: « اقم الصلاه لذكری» « الا بذكر الله تطمئن القلوب»، «یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی الی ربک ... ») البته روش تدبر، مراتب و هر مرتبه مراحلی دارد.
  • حفظ تخصصی (قرآن محور)

بین حفظ تخصصی و حفظ ترتیبی شباهت هایی وجود دارد اما رویكرد، هدف‌گذاری و چگونگی این دو تفاوت‌هایی دارد. این نوع حفظ هم به اشكال مختلفی وجود دارد:

  • حفظ كامل با معنا: همان حفظ ترتیبی است البته همراه با درک معنای عبارات و آیات قرآن
  • حفظ تركیبی: حفظ قرآن كریم همراه با یادگیری و رعایت یكی از فنون علم قرائت مانند تجوید، مفاهیم، تدبر
  • حفظ جامع: حفظ قرآن با رعایت همه جوانب جامعیت قرآن مانند صحت قرائت، تجوید، معنا، تدبر، تفسیر و ... )
  • حفظ عمومی (مخاطب محور)

حفظ عمومی را باید عجین با حفظ اجمالی( نسبی/ مقدماتی ) دانست چرا كه عمومی‌سازی یک موضوع یادگیری، نیازمند ساده سازی، كاهش كمیت و معنادار بودن آن است. به همین دلیل برای عموم باید از حفظ «جمله» ( به جای حفظ سوره و آیه) یاد كرد. البته جملات كوتاه و پرمعنا وتربیتی و متناسب با «نیاز، توان و ذائقه» این نوع برنامه ریزی است كه می‌تواند به عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن قرار گیرد. حفظ جملات تربیتی و كاربردی قرآن، نیازمند برنامه‌ریزی «دراز مدت» است؛ و حتی درحوزه حفظ عمومی باید به سلایق وعلائق مخاطبات در انتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شود. در ارزش‌یابی نیز، حفظ به صورت «اجمالی و مقدماتی (نسبی)» مد نظر وعمل قرار گیرد. همچنین حفظ عمومی قرآن با «رویكرد جامع» یعنی توجه به همه ابعاد آموزشی و تربیتی مد نظر قرار گیرد.

نتیجه بحث:

چنانکه گفته شد در صدراسلام آیات قرآن‌كریم به صورت پراکنده وبرپوست واستخوان‌های شانه ودنده‌های جانوران، چوب‌های درخت خرما، سنگ‌های سفید، کاغذ و پارچه ثبت می‌شد واحتمال نابودی یا تحریف کلام الهی همواره وجود داشت. دراین موقعیت، پیامبر اسلام(ص) مسلمانان را به حفظ قرآن سفارش کرد و حتی گروهی را برگزید تا بدین کار پردازند.

اما كاركرد حفظ قرآن رفته رفته درجامعه گسترش پیدا كرد. مهمترین واصلی ترین كاركرد حفظ قرآن، بهره‌مندی ازهدایت وراهنمایی قرآن است كه در حوزه‌های متعدد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... به ویژه تربیتی و اخلاقی و اعتقادی مؤثر و مفید است.

در دوران معاصرهدف ازحفظ قرآن، اغلب جنبه‌های تبلیغی، ترویجی ونخبه‌گرایانه و«تخصصی» دارد تا تربیتی و عمومی.امروز نیز بایدآن كاركرد تربیتی به عنوان محور گسترش فرهنگ حفظ قرآن كریم جایگزین حفظ تخصصی برای عمومی مردم قرار گیرد. برای این كار پیشنهاد «حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن» توصیه می‌شود.

شیوه پیشنهادی

با توجه به آنچه گفته شد پیشنهاد نویسنده این مطلب راه تحقق تربیت عمومی حافظ قرآن را در نگاه جدید نسبت به حفظ عمومی قرآن كریم دانسته و پیشنهاد می‌كند، از حفظ قرآن به عنوان روشی برای «انس بیشتر با قرآن» و نیز « تقویت روان‌خوانی قرآن كریم» استفاده شود. البته طرح این پیشنهاد برای شرایط فعلی جامعه است. قطعاً در صورت موفقیت، امكان از اتقاء و رشد تكاملی آن وجود دارد.

حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن كریم

قرآن كریم 6236 آیه و حدود 78 هزار كلمه و 320 هزار حرف دارد. این اطلاعات چندان سودمندی برای عموم مردم ندارد. اما اینكه قرآن كریم دارای 25 هزار جمله است، می‌تواند جای توجه و تأمل بسیار باشد؛ چرا كه مراد خداوند از نزول قرآن كریم را باید در داخل جمله جست وجو كرد. تا درآیه و سوره. لذا اگرآیات را به جملات تقطیع كنیم آن وقت می‌توان جملات كوتاه، ساده وقابل فهم را همراه با معنا و تدبر اولیه به راحتی حفظ و به آن عمل كرد. به همین دلیل به نظر می‌رسد اگر قراراست برای عموم مردم برنامه حفظ قرآن طراحی، تولید و اجرا شود، باید ویژگی‌های زیر در نظر گرفته شود :

  • حفظ «جمله» (به جای حفظ سوره وآیه) مد نظر برنامه‌ریزان قرارگیرد.(بیش از 3000 هزارجمله و عبارت تربیتی و موضوعی در قرآن كریم وجود دارد كه می‌تواند حوزه عمومی قرآن را درمراحل اولیه پوشش دهد.)
  • به حفظ قرآن به عنوان یک «ابزار» (ونه هدف) برای هدایت و راهنمایی و تربیت مخاطبان نگریسته شود. چرا كه قرآن، كتاب حكمت و هدایت است و حفظ آن نیز باید حكیمانه و هدایتگر باشد.
  • حفظ عمومی قرآن نیازمند آموزش است و با تبلیغ و ترویج و نخبه گزینی محقق نمی‌شود.
  • حفظ عمومی قرآن به عنوان «زیربنای» سایر گونه‌های روش حفظ قرآن درنظر گرفته شود.(الفبای حفظ قرآن)
  • حفظ جملات تربیتی و كاربردی قرآن به صورت «دراز مدت و میان مدت» برنامه‌ریزی و اجرا شود.
  • حفظ عمومی قرآن باید كاملاً با «نیاز، توان وذائقه» مخاطب تناسب داشته باشد. این كارنیازمند برنامه ریزی یسیار دقیق و كارشناسانه است.
  • به مخاطبان درانتخاب موضوعات و آیات «حق انتخاب» داده شده و در تولید محتوا سلایق و آزادی انتخاب مد نظر قرارگیرد.
  • در ارزش‌یابی، حفظ به صورت «اجمالی و مقدماتی (نسبی)» مد نظر و عمل قرار گیرد.
  • حفظ عمومی قرآن با «رویكرد جامع» همه ابعاد آموزشی و تربیتی را مد نظر قراردهد.
  • مدت آموزش حفظ عمومی نباید طولانی، خسته كننده و محتوای سنگین و پرحجم باشد؛ در نتیجه باید سطح بندی شده و به دوره‌های كوتاه مدت تبدیل شود.
  • از آموزگاران و مربیان مدارس برای آموزش حفظ عمومی قرآن استفاده شود. زیرا تجربه نشان می‌دهد در صورت حفظ اجمالی جملات تربیتی قرآن كریم، اعم اغلب معلمانی كه خود حافظ قرآن نیستند، هم‌توان اجرای طرح را دارند وهم خودشان همراه با شارگردان به حفظ قرآن تشویق می شوند.(البته نیاز به كارگاه های آموزشی در حدود 40 ساعت دارند.)
  • در مدارس از بخش‌هایی از كتاب‌های درسی دانش‌آموزان كه برای حفظ عمومی قرآن مناسب است برای حفظ عمومی قرآن استفاده شود.

تذكر مهم: پرداختن به حفظ قرآن كریم به عنوان یک فعالیت مستقل (مانند طرح ملی حفظ جزء 30 ) برای دانش آموزان یک «فعالیت فوق برنامه» است.(ونه رسمی) لذا اختصاص ساعت درسی به حفظ قرآن خلاف مصوبات قانونی است. 

امید است این نوشته توانسته باشد درراستای تبیین فلسفه وجودی حفظ عمومی قرآن كریم درجامعه كمک كند و تحقق منویات مقام معظم رهبری در حوزه تربیت ده میلیون حافظ قرآن كریم را تسریع بخشد.

تحقق این مهم، نیازمند عزم جدی مدیران هوشمند حوزه آموزش عمومی قرآن كریم است كه با بازنگری به موقع و اساسی در مبانی نظری طرح ملی حفظ قرآن كریم زمینه را برای شكوفایی استعدادهای عموم مردم و به ویژه كودكان، نوجوانان و جوانان فراهم آورند.

انتهای پیام

نظر شما