نقد و انتقاد در اسلام و نظام حکومتی برآمده از اسلام از اصول مهم و اساسی است که همراه با مکانیسم عملی خاص خود و در ارتباط با سایر مفاهیم اسلامی، معنی و مفهوم پیدا می‏کند. این مکانیسم عملی در اسلام، در قالب امر به معروف و نهی از منکر تجلی می‏یابد.

نویسنده: حمیدرضا رحیمی

 باز شدن قدر جدی از باب نقد و حاکم شدن فضای نقد و نقادی در کشور نسبت به گذشته‌ی پیش از آن، یکی از برکات انقلاب اسلامی بوده است. در این مسیر، رهنمودهای حضرت امام و مقام معظم رهبری در باب چارچوبه‌های انتقاد، سرمایه‌ای گران‌بها برای روشن شدن مسئله است. در این یادداشت قصد داریم تا با مراجعه به رهنمودها و بیانات امامین انقلاب اسلامی به شاخصه‌ها و حدود و ثغور این مهم در نظام جمهوری اسلامی ایران بپردازیم.

الف ) امر به معروف و نهی از منکر به‌مثابه‌ی مکانیسم عملی خاص اسلام در حوزه‌ی نقد

نقد و انتقاد در اسلام و نظام حکومتی برآمده از اسلام، از اصول مهم و اساسی است که همراه با مکانیسم عملی خاص خود و در ارتباط با سایر مفاهیم اسلامی، معنی و مفهوم پیدا می‏کند. این مکانیسم عملی در اسلام در قالب امر به معروف و نهی از منکر تجلی می‏یابد.

گونه‌ی مهم انتقاد که در این یادداشت تمرکز ما بر آن است، مربوط به نقد عملکرد افراد در جایگاه‌ها و نقش‌های مختلف در جامعه‌ی اسلامی است. در نظام اسلامی، امر به معروف و نهی از منکر بزرگ‌ترین حوزه‌ی انتقاد در این چارچوب است.

البته انتقاد و امر به معروف و نهی از منکر، موضوعی است بسیار فراتر از حکومت و مخاطبش هم تنها حکومت نیست و عاملش هم تنها حکومت نیست، اما به دلیل اهمیتی که دولت و حکومت در مصلحت و حیات ملت دارد، نقد عملکرد مسئولین و حکمرانان بسیار حیاتی است. در سیره‌ی اسلام، قواعد امر به معروف و نهی از منکر هیچ‌کس را استثنا نمی‏کند و امر به معروف و نهی از منکر نه یک حق، بلکه یک وظیفه است که بر دوش همگان قرار دارد.

در واقع امر به معروف و نهی از منکر باعث جلوگیری از فساد حکمرانان است. البته نه تنها حکمران، بلکه در هرجایی که قدرت هست (به اندازه‏ای که هست)، در معرض فساد قرار دارد، اما دولت و حکومت بالاترین سطح قدرت را دارد و لذا خطر فساد در مورد آن‌ها جدی‌تر است. (لاریجانی، ۱۳۷۸: ۱۰۵)

ب) امر به معروف و نهی از منکر در دیدگاه حضرت امام (ره) و رهبر معظم انقلاب

سیره‌ی عملی و زندگی امام، خود گویای این است که ایشان با تأسی به سیدالشهداء خود آمر به معروف و ناهی از منکری پرشور بودند و قیام ایشان در برابر سیاست‌های ضددینی رژیم پهلوی و همین‌طور اربابان غربی آن، خود برمبنای اصل امر به معروف و نهی از منکر بوده است. (انصاری، ۱۳۸۵: ۴۷) آن‌چنان‌که مقام معظم رهبری در مورد ایشان می‌فرمایند: «امام خمینی آمر به معروف و ناهی از منکر و مجاهد فی‌سبیل‌الله بود.» (پیام به ملت شریف ایران در چهلمین روز ارتحال امام خمینی، ۲۲ تیر ۱۳۶۸) ایشان پس از تشکیل حکومت جمهوری اسلامی نیز همین سیره را دنبال کردند و همواره بر لزوم نقادی حکومت و حاکم بودن اصل امر به معروف و نهی از منکر نسبت به دولت و مسئولین تأکید داشتند.

پس از حضرت امام نیز در رأس نظام اسلامی، مقام معظم رهبری به‌عنوان جانشین صالح ایشان، تداوم‌دهنده‌ی راه بنیان‌گذار انقلاب اسلامی در تمامی ابعاد نظری و عملی بوده‌اند. از جمله در بحث ضرورت نظارت و نقد عملکرد مسئولین از جانب مردم، ایشان به مانند حضرت امام (ره)، حاکم بودن امر به معروف و نهى از منکر را یکى از ارکان اساسى نظام اسلامی و ضامن برپا داشتن همه‏‌ى فرایض اسلامى می‌دانند و می‌فرمایند: «البته امر به معروف و نهی از منکر حوزه‌های گوناگونی دارد که باز مهم‌ترینش حوزه‌ی مسئولان است؛ یعنی شما باید ما را به معروف امر و از منکر نهی کنید. مردم باید از مسئولان، کار خوب بخواهند؛ آن هم نه به‌صورت خواهش و تقاضا، بلکه باید از آن‌ها بخواهند. این مهم‌ترین حوزه است.» (مقام معظم رهبری، ۱۹ دی ۶۸)

ج) چارچوبه‌ها و شاخصه‌ها

– ضرورت انتقاد

امام خمینی ملهم از سیره‌ی حکومتی پیامبر و ائمه، نقد مسئولین و حکومت را جزء وظایف همگانی و عمومی می‌دانستند و معتقد بودند که مسئولان و دست‌اندرکاران، هرگز نباید خود را منزه و مبرای از نقد بدانند. برای نشان دادن اهمیت امر به معروف و نهی از منکر از نظر امام، کافی است به دستور تشکیل اداره‌ی امر به معروف و نهی از منکر به شورای انقلاب، که در روزهای اولیه‌ی بعد از پیروزی انقلاب صادر فرمودند، بنگریم:

«شورای انقلاب اسلامی به‌موجب این مرقوم، مأموریت دارد که اداره‌ای به اسم امر به معروف و نهی از منکر در مرکز تأسیس نماید و شعبه‌های آن در تمام کشور گسترش پیدا کند و این اداره، مستقل و در کنار دولت انقلابی اسلامی است و ناظر به اعمال دولت و ادارات دولتی و تمام اقشار ملت است و دولت انقلاب اسلامی مأمور است که اوامر صادره از این اداره را اجرا نماید.» (صحیفه‌ی امام، ج ۹: ۲۱۳) «البته این دستور امام اجرا نشد و از طرف شورای انقلاب و دولت موقت آمدند و به هر وسیله‌ای که بود جلوی آن را گرفتند… و گفتند هنوز تشکیلاتی برای به اجرا درآوردن آن نیست.» (همان‌جا، پاورقی)

مقام معظم رهبری نیز همواره بر ضرورت احیا و اجرای امر به معروف و نهی از منکر نسبت به مسئولین اهتمام داشته‌اند و در مقاطع گوناگون دوران پربرکت نظام اسلامی، بر لزوم برقراری این اصل، بیانات فراوان داشته‌اند: «همه باید امر به معروف و نهی از منکر بکنند. الآن هم عرض می‌کنم، نهی از منکر کنید. این واجب است امروز، امر به معروف و نهی از منکر، هم مسئولیت شرعی و هم مسئولیت انقلابی و سیاسی شماست.» (بیانات در خطبه‌ی نماز جمعه‌ی تهران، ۲۵ آذر ۱۳۷۹)

– ضرورت نقدپذیر بودن

علاوه بر ضرورت حاکم بودن فضای نقد و امر به معروف و نهی از منکر، مسئولینی که مورد خطاب از جانب عموم قرار می‌گیرند نیز باید نقدپذیر باشند. امام راحل بر این باور بودند که نپذیرفتن نقد و انتقاد، نشانه‌ی کم‌فروغ بودن چراغ تهذیب در درون جان است و پذیرش نقد، نشانه‌ی بزرگی روح و شرح صدر: «اگر انسان خودش را ساخته بود، هیچ بدش نمی‌آمد که یک رعیتی هم به او اشکال کند و از انتقاد بدش نمی‌آید.» (صحیفه‌ی امام، ج ۱۳: ۷۴) «آنچه مهم است این است که ما می‌خواهیم مطابق شرع اسلام، مسائل را پیاده کنیم. پس اگر اشتباهی کرده باشیم، باید صریحاً بگوییم که اشتباه نموده‌ایم.» (صحیفه‌ی امام، ج ۱۸: ۱۷۸)

مقام معظم رهبری نیز در باب ضرورت نقدپذیری مسئولین با اشاره به نامه‌ی امیرالمؤمنین (ع) به مالک‌اشتر می‌فرمایند: «ماها اگر بخواهیم در این جایگاهی که هستیم، از احتمال خطای خودمان کم کنیم، باید از سخن درشت خیرخواهان نرنجیم. یکی از راه‌های سلامت این است… کسی که می‌دانید قصد عناد و دشمنی ندارد، ولو با لحن درشتی هم حرف می‌زند، از او نباید واقعاً برنجید. به سخن نرم و دلنشین چاپلوسان هم دل نسپرید. اگر ما این را رعایت کنیم، به نظر من خیلی به سود ماست.» (بیانات در دیدار اعضای هیئت دولت‌‌، ۱۷ مهر ۱۳۸۴)

– حق‌محوری و پارسایی در نقد

اگر حق‌خواهی و حق‌طلبی براساس تقوای الهی محور انتقاد ناقدان قرار گیرد، درگیری‌ها و برخورد کمتر و آثار وحدت و همسویی بیشتر می‌گردد. امام راحل براساس همین بینش که حق‌محوری اساس همه‌‌ی چیزهاست، نه من‌محوری، مرز انتقاد سالم و ناسالم را می‌شناسانند و در یک نگاه کلی می‌فرمایند: «حق را اگر کسی برای حق بخواهد، اگر چنانچه در ضد خودش هم هست، آن را باید بخواهد و دوست داشته باشد و اظهار کند و باطل را اگر از خودش هم صادر شده باشد، باید مبغوض او باشد و فرار کند.» (صحیفه‌ی امام، ج ۱۴: ۹۹)

مقام معظم رهبری نیز در این باب می‌فرمایند: «اگر خدای‌ناکرده دل با زبان همراه نباشد، آن‌گاه انسان مشمول این جمله می‌شد که لعن الله الامرین با المعروف التارکین له. کسی که مردم را به نیکی امر می‌کند، اما خود او به آن عمل نمی‌کند، مردم را از بدی نهی می‌کند، اما خود او همان بدی را مرتکب می‌شود. چنین شخصی مشمول لعنت خدا می‌شود. این چیز خیلی خطرناکی خواهد شد.» (بیانات در خطبه‌های نماز جمعه‌ی تهران، ۲۵ آذر ۱۳۷۹)

– توجه به حفظ مصلحت نظام در نقد دولت و مسئولین

حفظ مصلحت نظام اسلامی از مهم‌ترین شاخصه‌هایی است که حضرت امام و همین‌طور رهبر معظم انقلاب در بحث نقد و نقادی نسبت به دولت مطرح می‌کنند. حضرت امام به همه‌ی کسانی که در جامعه، پایگاه و مخاطب دارند، گوشزد می‌کنند: «طلاب عزیز، ائمه‌ی محترم جمعه و جماعات، روزنامه‌ها و رادیو-تلویزیون، باید برای مردم این قضیه‌ی ساده را روشن کنند که در اسلام، مصلحت نظام از مسائلی است که مقدم بر هرچیز است و همه باید تابع آن باشیم.» (صحیفه‌ی امام، ج ۲۱: ۲۱۲)

ایشان بر همین اساس می‌فرمایند: «مع‌الأسف بعضی از نویسندگان و گویندگان، به‌جای انتقاد سالم و هدایت مفید، با انتقاد کینه‌توزانه می‌خواهند افراد جامعه را به جمهوری اسلامی بدبین کنند. اینان به‌جای انتقاد سازنده، به فحاشی پرداخته و به‌جای نهی از منکر، خود مرتکب منکر می‌شوند.» (صحیفه‌ی امام، ج ۱۴: ۶۲)

– فقدان وسیع‌نگری به‌عنوان بزرگ‌ترین چالش

یکی از مهم‌ترین آسیب‌ها و آفاتی که بر سر راه امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد، فقدان وسیع‌نگری است. مقام معظم رهبری در بحث امر به معروف و نهی از منکر، همواره بر شاخصه‌ی وسیع‌نگری تأکید داشته‌اند. ایشان بزرگ‌ترین چالش و آفت را فقدان وسیع‌نگری در این مسئله می‌دانند و حضرت امام را نمونه‌ای از یک آمر به معروف و ناهی از منکر می‌دانند که با نگاهی وسیع‌نگر پای در این راه گذاشتند: «مصداق کامل و تمام امر به معروف، ایجاد جامعه و حکومت اسلامی و مصداق کامل نهی از منکر، نهی از یک جامعه‌ی طاغوتی است، اما در صورت فقدان وسیع‌نگری، این حکم عظیم خداوند، در مسائل جزئی خلاصه خواهد شد.» (بیانات مقام معظم رهبری، ۱۲ دی ۱۳۸۶)

د) قیام امام حسین (ع) مصداقی از امر به معروف و نهی از منکر

امر به معروف و نهی از منکر دارای مختصات مهمی است که در این مختصر نمی‌گنجد، اما می‌توان قیام سیدالشهداء را به‌عنوان الگو و مصداقی کامل از امر به معروف و نهی از منکر معرفی و انتقاد از وضعیت سیاسی اجتماعی زمان خود و همه‌‌ی تاریخ عنوان کرد که در آن، تمامی مراحل قلبی، زبانی و عملی این فریضه، آشکار است.

ایشان نمونه‌ای از آمر به معروف و ناهی از منکر بودند که با درک و بینش عمیق و وسیع‌نگر، خطر انحراف را در جامعه‌ی اسلامی مشاهده نمودند. مقام معظم رهبرى قیام عاشورا و هدف اصلى آن، یعنى احیاى دین را مصداق بارز امر به معروف و نهى از منکر برشمرده و مى‏فرمایند: «انجام این واجب از طریق قیام و از طریق امر به معروف و نهى از منکر است، بلکه خودش یک مصداق بزرگِ امر به معروف و نهى از منکر است.» (مقام معظم رهبری، ۱۹ خرداد ۱۳۷۴)

فرجام سخن

مهم‌ترین و اولویت‌دارترین نوع امر به معروف و نهی از منکر، ناظر به مسئولین و حاکمیت است؛ چراکه در حدیثی از پیامبر (ص) داریم: «الناس علی دین ملوکهم» مردم بر سبیل حاکمان و مدیران خود هستند. (بحارالانوار، ج ۱۰۲: ۷) البته همان‌طور که اشاره شد، امر به معروف و نهی از منکر صرفاً معطوف به دولت و حکمرانان نیست، اما این نوع از امر به معروف و نهی از منکر در دین ما بسیار مهم‌تر است؛ چراکه حکمرانان می‌توانند یک حکومت را اسلامی بسازند و یا اینکه آن را نابود کند.

نقد باعث آن می‌شود که هیچ‌کدام از مسئولین در آن جایگاهی که دارند، برای خود حاشیه‌ی امن احساس نکنند و برای خود در آن منصب، مصونیتی قائل نباشند. هرچه درجه‌ی حاکمان در جامعه‌ی اسلامی بالاتر رود، به همان میزان، مسئولیت آنان بیشتر شده و به تبع آن، نظارت بر عملکرد دولتمردان باید بیشتر، ریزبینانه‌تر و جزئی‌تر گردد.

با بررسی آرای بنیان‌گذار نظام جمهوری اسلامی و همین‌طور جانشین ایشان مقام معظم رهبری، ضمن دستیابی به چارچوبه‌ها و شاخصه‌های مشترک نقد و امر به معروف و نهی از منکر در نظام اسلامی نزد ایشان، این امر کاملاً آشکار می‌شود که تأکیدات بر معطوف بودن این فریضه به‌سوی هم مسئولین و حکمرانان و هم مردم است. لذا از این باب وجود دیالوگ و گفت‌وگوی انتقادی در میان حکمرانان و مردم دارای اهمیت است.

منابع

– صحیفه‌ی امام، جلدهای ۹، ۲۰، ۱۳، ۱۸، ۲۱، ۱۴، ۲۱ و ۱۷.

– بیانات رهبر معظم انقلاب در تاریخ‌های ۱۹ دی ۶۸، ۱۲ دی ۸۶ و ۱۹ خرداد ۷۳.

– انصاری، محمدجواد (۱۳۸۵)، امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه امام خمینی، فصلنامه‌ی حضور، شماره‌ی ۵۸.

– لاریجانی، محمدجواد (۱۳۷۸)، جایگاه انتقاد در نظام حکومتی اسلام، اندیشه‌ی حوزه، شماره‌ی ۱۸.