به گزارش گروه اطلاع رسانی ایرنا، موزه ملی قرآن کریم، دارای نمایشگاه متنوعی از آثار قرآنی، تاریخی و فرهنگی بوده و در حال حاضر، تنها موزه تخصصی در زمینه جمع‌آوری هنرهای قرآنی (از سده چهارم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) است. این موزه تنها موزه تخصصی در زمینه هنرهای قرآنی و اسلامی است که به بخش‌های تاریخی، هنرمندان و اشیا اسلامی تقسیم شده است. موزه قرآن کریم، دارای سه بخش موزه، کتابخانه تخصصی و بخش اداری بوده و بخش موزه با سه محور تاریخی و فرهنگی، اشیا و آثار معاصر و نمایشگاه‌های دائم و موقت اداره می‌شود. آثار موجود در این موزه پیرامون سه محور آثار تاریخی فرهنگی مثل نسخه‌های خطی، چاپ سنگی قرآن کریم، مرقعات، کتب ادعیه، طومارها و دیگر آثاری که موضوعات‌شان به نوعی با قرآن مرتبط است، آثار خوشنویسان و هنرمندان معاصر مثل استاد امیرخانی و اشیا متعلق به کاتبان و هنرمندان شناخته شده، مثل میرعلی هروی، محمد ابراهیم قمی، عبدالقادر حسینی و ام‌سلمه دختر فتحعلی شاه قاجار و آثار قرآنی ارزشمند از بازه زمانی حدود سده چهارم هجری تا پایان قاجاریه، به همراه اشیا ارزنده‌ای همچون سکه، ظروف، قلمدان، گلدان و ... در این موزه نگهداری می شوند. هم‌اینک این موزه دارای ۶۵۰ اثر از نسخ خطی قرآن است، در حالی که در آغاز بنیان‌گذاری با ۴۹ نسخه خطی و ۱۵۱ تابلو شکل گرفت. نسخه‌های خطی این موزه یکی از مهم‌ترین منابع تاریخ در میان منابع مستند به شمار می‌رود.
ساخت این مجموعه در ۱۳۵۴ خورشیدی با عنوان فرهنگسرا در کنار کاخ مرمر و کاخ سنا آغاز شد که تا زمان انقلاب اسلامی، نیمه کاره ماند. پس از یک وقفه ۱۶ ساله در ۱۳۷۳ خورشیدی ساخت آن پی گرفته شد و در ۱۳۷۶ خورشیدی به پایان رسید اما افتتاح نشد، سرانجام این موزه در ۱۳۸۴ خورشیدی گشایش یافت و این مکان به موزه ملی قرآن کریم تبدیل شد. پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در این جستار سعی دارد تا به مناسبت سالروز گشایش موزه ملی قرآن کریم به معرفی چند نسخه از قرآن های خطی که در این موزه و دیگر موزه های مهم ایران نگهداری می شود، بپردازد.
قرآن بایسنقری
این قرآن بزرگترین قرآن کتابت شده در طول تاریخ تمدن اسلامی است که در سده نهم هجری و در دوره تیموری به خط محقق به وسیله بایسنقر میرزا کتابت شده است. این قرآن از نظر اندازه صفحه و دانگ قلم، بزرگ ترین قرآن در تاریخ کتاب آرایی ایرانی به شمار می آید. براساس پژوهش های انجام شده می‌توان دریافت کتابت آن در دوره تیموری در منطقه شمال خراسان بزرگ انجام شده و اکنون برگ‌هایی از این قرآن در موزه‌های بزرگ ایران و جهان در معرض دید علاقه مندان قرار گرفته است. بیشترین تعداد برگ های این مصحف یعنی ۱۴۴ صفحه، به دنبال سنت نیکوی وقف در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. این قرآن به اعتراف اهل فن در نوع خودش بزرگترین قرآن کتابت شده به لحاظ ابعاد، نفاست، قوت دست و نوع نگارش است و برای خودش صاحب عنوان است.
قرآنی از سده پنجم به خط کوفی ایرانی
قـرآن های خط کوفی سده‌های چهار تا ۶ هجری ایران، به این دلیل که بر روی کاغذ کتابت می شدند به چند دلیل شایان توجه و تأمل‌اند: این قرآن ها برخلاف سـده‌های قبل که بر پوست آهو کتابت می‌شدند، روی کاغذ نوشته شده‌اند. به قلم بـسیار زیبایی متفاوت با خـط کـوفی سده دوم و سوم هجری کتابت شده‌اند و تذهیب نیز کاربرد گسترده‌تری یافته است. در پایان این نوع قرآن ها، برای نخستین بار، قلم کاتب، مذهب و نیز تاریخ کتابت به چشم می‌خورد. قلم کتابت این قرآن ها، براساس ذوق، سلیقه و زیبایی‌شناسی ویژه ایرانی، در اواخر سده سوم و اوایل سده چهارم هجری، از خط کوفی اولیه استخراج شده است.
در مـیان مـجموعه قـرآن های موجود در موزه ملی قرآن نیز آثاری به ایـن قـلم به چشم می‌خورند. از جمله آنها قرآنی است که چون آگاهی کاملی درباره کاتب، مذهب، نقطه‌گذار و تاریخ کتاب آن بـه دسـت مـی‌دهد، منحصربه فرد است. این قرآن به شماره ۰۱۶۳ در بخش اسلامی مـوزه نگهداری می‌شود.
چون بخش قابل توجهی از آغـاز ایـن قـرآن در دسترس نیست، چگونگی صفحات مذهب و مزین آغازین آن، بر ما پوشیده است، اما تذهیب ۲ صفحه آخر و تذهیب های دیـگر ایـن قرآن، کیفیت تذهیب صفحات ابتدای آن را نشان می‌دهد. سر سوره‌های این قرآن بـه صـورت یـک قاب مستطیل شکل مذهب با یک تزیین گیاهی(شجیره) در یک طرف آن است که عـنوان سـوره و عـدد آیات، به خط کوفی، قلم زر و تحریر مشکی، در آن نوشته شده است. در کنار هریک از سر سوره‌ها و در حاشیه صفحه به خط نسخ، مکی یا مدنی بودن سـوره، عـدد کلمه، حروف و روایات مربوط به آن سـوره بـه عربی نـوشته شـده اسـت.
از نظر کیفیت تذهیب و ترصیع کار زیادی روی این قرآن انجام شـده که در میان معدود قرآن های به جا مانده از سده چهارم و نیمه نخست سده پنجم هجری قابل توجه است، این قرآن افزون بر سر سوره‌ها و تزیینات حواشی پر نقش و نگار، در پایان دارای ۲ صفحه مذهب و مـرصع بـسیار زیبا و شکیل است. نکته مهم دیگری که در پایان این قرآن قید شده و تا کنون در قرآن دیگری مشاهده نشده، ذکر نام اعجام‌گذار قرآن است که در یک قاب مذهب میان رقم کاتب و مذهب ترسیم شده و کتیبه آن به خط کوفی با زرآب و تحریر کمرنگ مشکی و سفید آب(که به سختی از زمینه مذهّب قبل تشخیص اسـت) نـوشته شده و عبارت است از: اعجم هذا الجامع محمد بن ابی زکریا؛ فالحمرة قرائت ابی عمرو و بالخضرة قرائت الکسائی۴و الوقوف بلازورد. کلمه لازورد(لاژورد) در این کتیبه تنها نشانه مشهود ایرانی بودن کاتب این قـرآن اسـت. در قاب مذهب میان این ۲ کتیبه نام اعراب گذار قرآن محمد بن ابی زکریا نوشته شده است.
قرآن کریم به خط کوفی
این قرآن متعلق به قرن سوم هجری قمری و منسوب به حضرت امام حسن عسکری (ع) است و در ۹۵۶ قمری به وسیله شاه قلی مهردار وقف شده است. صفحه آغازین، شامل فاتحه الکتاب دارای تذهیب و به کلی فرسوده و نامفهوم بوده و سرسوره‌ها و ترنج‌های حواشی صفحات با قلم زرین مزین شده است. این کتاب دارای جلد چرمی به رنگ قهوه‌ای روشن و دارای تزئینات ضربی با نقوش ترنج و لچک ترنج و جدول کشی و شیرازه ته دوخت، مصدوم و جزئی گسیخته است. هر صفحه مشتمل بر ۱۲ سطر است و برگ‌های آغازین و پایانی قرآن به شدت مصدوم، خط و تزئینات ساییده، لک شده، سوراخ و تغییر رنگ یافته و با کاغذ نخودی مرمت شده است. صفحات نمره گذاری شده و مختوم به رقم ۳۴۵ به انضمام یک ورق آستر در آخر است. برخی صفحات قرآن ساده نویسی شده است. این قرآن در موزه آستانه حضرت معصومه(س) نگهداری می شود.
قرآن کریم به خط نسخ و ترجمه نستعلیق کاغذ ترمه
این قرآن نفیس متعلق به دوره قاجاری و کاتب آن شاه بیگم (ضیاءالسلطنه)، دختر فتحعلی شاه قاجار است و در ۱۲۶۵ قمری بر مقبره فتحعلی شاه وقف شده است. این کتاب دارای جلد روغنی جدید با نقوش گل و بوته الوان بسیار زیبا اثر استادسید عبدالحسین نجومی است. کتیبه حاشیه جلد حاوی آیه ۳۵ سوره مبارکه نور به قلم رقاع به خط استاد سید جعفر حجت کشفی و روی جلد و پشت جلد دارای تزئینات و نقوش قرینه است. سطوح طرفین داخل جلد دارای نقوش گل و بوته زرین بر زمینه مشکی و قرمز است که بسیار زیبا اجرا شده و در آغاز قرآن در یادداشتی به زمان مرمت قرآن اشاره شده است. ۲ صفحه شروع آیات قرآن دارای تذهیب و ترصیع زرین و لاجورد و حواشی دارای نقوش ختایی زرین است و عموم صفحات در ۲۸ سطر که ۱۴ سطر متن و ۱۴ سطر ترجمه قرآن تنظیم شده است. ذیل هر سطر از جمله متن و ترجمه دارای جدول کشی زرین و مشکی است و حواشی کادر اصلی دارای جدول کشی زرین، شنگرف و لاجوردی می‌باشد. هر۲ صفحه داخل جدول کمند زرین شنگرف و لاجورد قرار گرفته و حواشی برخی صفحات دارای ترنج و سر ترنج های زیبا است. سر سوره‌های قرآن مذهب و پایانی آیات دارای گل آیه‌های زرین است و کلمه وقف در آغاز هر سوره به چشم می خورد. وقف نامه و توضیحاتی درباره انگیزه کاتب از کتابت این قرآن در پایان قرآن در۲ صفحه و نیم به قلم رقاع وجود دارد. دختر فتحعلی شاه قاجار این قرآن نفیس را به منظور آمرزش روح والد خویش پس از مرگ پدر کتابت کرده و نکته مهم اینکه اشاره می‌کند، پس از مرگ پدر به آموختن خط پرداخته و سپس اقدام به کتابت قرآن کرده است. این قرآن در ابتدا دارای جلد چرمی مصدوم با صفحات پاره و آسیب دیده بود که کار جلد سازی آن به وسیله استاد عبد الحسین نجومی و کار مرمت صفحات توسط آقای سید یمین کشفی در ۱۳۸۹ خورشیدی در کارگاه هنری آستانه قدس رضوی به انجام رسید.
قرآن منسوب به دست‌خط مبارک امام علی(ع)
یکی از قدیمی‌ترین قرآن‌های موجود در این گنجینه، قرآنی است، منسوب به دست‌خط مبارک امام علی(ع) که اصل آن در کتابخانه انگلیس نگهداری می‌شود و چاپ عکسی آن(فاکسی‌میله) به وسیله یک ناشر پاکستانی به آستان مقدس رضوی اهدا شده است. عشق و ارادت به خاندان اهل بیت (ع) انگیزه این ناشر برای انجام چنین کاری بوده است. این نسخه که از طرف بختیارالدین احمد در ۱۳۹۰ خورشیدی به کتابخانه آستان قدس رضوی اهدا شده است، بر روی ورق پوست آهو نوشته شده است.
صفحه اول قرآن چهار سطری و بقیه صفحه ها پنج سطری و دارای اعراب گذاری است. همچنین این قرآن کوچک شامل سوره های یاسین، صافات و زمر است. در پایان این قرآن عبارت کتبه علی بن ابیطالب و مُهر یکی از امیران وابسته به دربار و یادداشت فرماندار انگلیسی لاهور، چارلز ریکس در ۱۸۵۴ میلادی آمده است. این قرآن به همراه دیگر قرآن های نفیس منسوب به ائمه اطهار (ع)، در زمان اشغال پنجاب به وسیله انگلیسی ها از قلعه لاهور به لندن منتقل شده است.
قرآن منسوب به امام حسن(ع)
این قرآن خطی شامل سوره‌های یس تا جاثیه است که در ۱۲۲ ورق بر روی پوست آهو در اندازه ۱۶.۵ در ۱۱.۵ سانتی‌متر به خط کوفی هفت سطری کتابت شده است. این اثر نفیس در ۱۰۰۸ قمری به دست شاه عباس اول صفوی وقف آستان مقدس امام رضا(ع) شده است. در صفحه نخست این قرآن وقف‌نامه شاه عباس اول صفوی به خط و امضای شیخ بهایی به چشم می‌خورد و در صفحه آخر، ترقیمه کتبه حسن بن علی ابن ابیطالب فی سنة احدی اربعین قابل مشاهده است. در وقف‌نامه این قرآن نیز چنین آمده است: این جزء قرآن مجید را که به خط شریف حضرت امام همام سبط الرسول و قره عین الوصی والبتول ابی محمد الحسن علیه الصوة والسلم است، وقف نمود بر روضه منوره مطهره سدره مرتبه رضیه رضویه علی صاحبها الف الف سلام و تحیه...
قرآن خطی دوره صفوی
قرآنی به خط نسخ جلی خوش است که شمس‌الدین عبدالله آن را در ۹۸۹ قمری کتابت کرده است. این کتابت به دوره صفوی برمی‌گردد و قطع آن رحلی بزرگ که هر صفحه ۱۲ سطر دارد. کاغذ آن سمرقندی و جدول زرین زرفشان دارد و جلد آن نیز سوخت تحریر طلاپوش و لولادار است. ۲ صفحه اول تمام مذهب مرصع است و در میان ۲ ترنج روی متن زر به خط رقاع و در پیشانی و ذیل به قلم سفیدآب و خط ثلث جلی خوش نوشته شده است. پس از پایان متن قرآن ۲ صفحه تمام مذهب مرصع و در میان ۲ ترنج به خط رقاع است و دعای ختم تلاوت قرآن روی متن زر به سفیدآب نگاشته شده است. ۲ صفحه بعد تمام مذهب و در جداول است. منظومه فالنامه نیز روی متن زر به خط نستعلیق خوش نوشته شده است.
یادآور می‌شود شمس‌الدین عبدالله، از خوشنویسان نسخ‌نویس و کاتبان قرآن در قرن دهم قمری است. خوشنویسی در این دوره به اوج خود رسید، چون شاهان و شاهزادگان صفوی نیز خود خوشنویس بودند و همین امر باعث پیدایش خوشنویسان بزرگی در این دوره شد.
قرآن هایی نفیس در موزه پارس
قرآن سی پاره تاشی خاتون، قرآن هفده من و قرآن منتخب به خط ابراهیم سلطان است که از نظر شیوه خوشنویسی و ویژگی‌های کتاب‌آرایی، جزو شاخص‌ترین نسخه‌های خطی مکتب شیراز در سده‌های هشتم و نهم قمری محسوب می‌شوند. این قرآن‌های نفیس خطی در موزه پارس شیراز نگهداری می‌شوند و مراحل تحقیق، مستندنگاری و تدوین پرونده ثبت ملی آنها را محمدصادق میرزاابوالقاسمی، عضو هیات علمی دانشگاه شیراز با همکاری اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان فارس به انجام رسانیده است.
قرآن زعفرانی
قرآن زعفرانی یکی از مهم ترین نسخه های قرآنی همراه با ترجمه فارسی از قرن ششم بود که این اثر ارزشمند نسخه کاملی از قرآن کریم همراه با برگردان فارسی که در سال ۵۴۶ قمری به دست کاتب ابوالفخر بن ابی‌الفضل الزعفرانی کتابت شده است. قرآن زعفرانی، کهن ترین نسخۀ قرآنی کامل، تاریخ دار و حاوی ترجمه فارسی است. این قرآن نفیس در موزه رضا عباسی نگهداری می شود.
نظر شما