شناسهٔ خبر: 35513550 - سرویس فرهنگی
نسخه قابل چاپ منبع: ایسنا | لینک خبر

نذر اطعام یا نذر فرهنگی؟

71025

با تنوع بخشی به شیوه‌های پذیرایی و تهیه و توزیع نذورات در ماه محرم و تشریفاتی و بعضا مدرن شدن سبک‌های اطعام که گاه با دغدغه اسراف و تبذیر و رقابت‌های نانوشته و مذموم برخی هیات‌ها و محافل عزاداری همراه شده است، در پی مشاهده صحنه‌ها و شیوه‌های احسان و اطعام غیر متعارف، شهروندان و گاه کارشناسانی، از تغییر شیوه پذیرایی نذورات اطعام به نذورات دیگری چون نذر فرهنگی و نذر طبیعت و... سخن سر داده‌اند که درخور تامل و بررسی و نیز مطالعه جامعه‌شناختی از منظر مطالعات فرهنگی است.

صاحب‌خبر -

محمد مهدی فتوره چی - پژوهشگر اجتماعی و مدرس علوم ارتباطات، مدیر گروه مطالعات رسانه و فرهنگ مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران-  در یادداشتی که در اختیار ایسنا قرار گرفته، با مروری بر مفهوم نذر و بیان اجمالی  تاریخچه و فلسفه اطعام و نذورات و نیز با اشاره به انواع نذورات فرهنگی در این خصوص حاصل تاملاتی چند در قالب تحلیل و نظر و پیشنهاد ارائه داده است:

نتایج نظرسنجی اجمالی درباره استقبال وب مندان جوان و میانسال (۵۰ نمونه) از نذورات محرمی و علل استقبال به دریافت و تناول آن
گزینه‌ها:
۱) ۱۳.۶ درصد معتقدند مایل و مشتاق به استفاده از نذورات محرمی اند چون پاک و متبرک است.
۲)هیچ یک از پاسخگویان معتقد نبودند که از نذورات ماه محرم سهم و قسمتی دارند و باید از آن بهره‌مند شوند.

۳)۱۱.۳ درصد ابراز کردند چون در دهه‌ی محرم و بویژه تاسوعا و عاشورا در عزاداری‌ها شرکت فعال و مرتب دارند حتما از طعام نذری هم استفاده می‌کنند.
۴)۲.۲۷ درصد از پاسخگویان بیان داشتند که چون در روزها و اوقاتی چون شب و روز عاشورا که آشپزی کراهت دارد برای دریافت نذورات به مساجد، حسینیه ها و مجالس عزاداری مراجعه می کنند.
۵) ۱۵.۹ درصد معتقدند چون نذورات محرمی عطر و طعم خاصی دارد از دریافت و تناول آن حتما استقبال می کنند.
۶)۶.۸ درصد ابراز کردند از هر نوع خوراکی و نوشیدنی به هر مقدار ممکن( صرف نظر از تبرکش )استقبال می کنند.
۷) هیچ پاسخگویی گزینه‌ی همه‌ی موارد را انتخاب نکرد.
۸)۲۵درصد از پاسخگویان هیچ گزینه ای را انتخاب نکرده و برای استفاده و یا عدم استفاده از نذورات محرمی دلایل خاص دیگری داشتند از جمله اینکه ترجیح می دهند این نذورات در امور خیریه و فرهنگی غیر اطعامی صرف شود و یا اینکه برخی ابراز داشتند که در صورت دریافت نذر آن را به نیازمندان می بخشند.
۹)۱۵.۹درصد پاسخگویان گزینه ۱ و ۵ را انتخاب کردند.
۱۰)۲.۲۷درصد پاسخگویان گزینه ۳ و ۴ را انتخاب کردند.
۱۱)۲.۲۷ درصد پاسخگویان گزینه ۲ و ۳ را انتخاب کردند.
۱۲)۲.۲۷ درصد پاسخگویان هم گزینه ۱ و ۳ را انتخاب کردند.
۱۳)و در آخر هم ۲.۲۷درصد از مشارکت کنندگان گزینه ۱ و ۶ را برگزیدند.

نتیجه اینکه ابراز علاقه ی حدود ۲۵ درصد از پاسخگویان جوان و میانسال به ضرورت صرف هزینه های نذورات به امور خیریه، معنوی و فرهنگی در شرایط بد اقتصادی کنونی و نیاز مبرم برخی خانواده ها به کمک های مادی و نیز لزوم فرهنگ سازی در برخی زمینه های دیگری چون تامین هزینه های ازدواج و تحصیل جوانان، تامین جهیزیه، درمان بیماران خاص و صعب العلاج، بهبود بهداشت محیط، توسعه کتابخوانی و ترویج درخت کاری و ....در مقطعی که امید چندانی به بهبود اوضاع زیست محیطی و فرهنگی کشور از سوی دولت نیست انگیزه ای شد تا در گفتار پیش رو ضمن مرور مفهوم نذر، تاریخچه اجمالی. فلسفه و انواع آن، به مقوله ی مهم نذر فرهنگی و اهمیت توسعه و ترویج آن در این عصر و زمان گذار بپردازم، شاید متعاقب بر شمردن دلایل رویکرد مومنان هم وطن به این قسم مهم و مغفول نذر در سال های پیش رو، گروهی از خیرین و نیکوکاران و بذل کنندگان مال و دارایی بخشی از وجوه نقدی خویش را صرف نذورات فرهنگی و احسان های غیر از اطعامی خیر خواهانه کنند و بی شک هر اقدامی که در جهت دستگیری محرومان و کاستن از شکاف طبقاتی و آگاهی اقشار مختلف در جامعه باشد حتما موجبات رضایت امامان معصوم ع و بویژه سید الشهداء ع را بیش از انواع دیگر نذورات اطعامی فراهم خواهد کرد.

با تنوع بخشی به شیو های پذیرایی و تهیه و توزیع نذورات در ماه محرم و تشریفات گرایی و گاها مدرن شدن سبک های اطعام که بعضا با اسراف و تبذیر و رقابت های نانوشته و مذموم برخی هیات ها و محافل عزاداری همراه شده است، در پی مشاهده­ی صحنه ها و شیوه های احسان و اطعام غیر متعارف در سال جاری، شهروندان و گاه کارشناسانی از تغییر شیوه ی پذیرایی نذورات اطعام به نذورات دیگری چون نذر فرهنگی و نذر طبیعت و ....سخن سر داده اند که درخور تامل و بررسی و مطالعه ی جامعه شناختی از منظر مطالعات فرهنگی است، لذا در ادامه­ی این یادداشت ضمن مروری بر مفهوم نذر، و بیان اجمالی تاریخچه و فلسفه ی اطعام و نذورات و نیز ضمن اشاره به انواع نذورات فرهنگی و معنوی و بیان اهمیت آن، حاصل تاملاتی چند در این باب در قالب تحلیل و نظر و پیشنهاد از نظرگاه تان خواهد گذشت.

مغهوم نذر

نذر واژه ای عربی و جمع آن نذورات است و از معانی آن می توان به مواردی چون عهد، پیمان، وعده به خیرو شر، و آنچه که شخص مومنی بر خود واجب می کند اشاره کرد. لذا در تعریفی گفته شده است که هرگاه انسانی تصمیم بگیرد برای رضای خدا کاری انجام دهد(کاری که مستحب به شمار می آید) بر اثر انجام نذر خاصی براو واجب می شود. بر اساس احکام فقهی چنانچه صیغه ی نذر جاری شود و کسی با خدای خویش عهدی ببندد انجام آن بر فرد واجب می شود. البته نذرها معمولا مشروط بوده و در صورت روا شدن حاجتی قابلیت و امکان تحقق پیدا می کنند.

نذر اطعام یکی از متنوع‌ترین و گسترده‌ترین انواع نذر در سوگواری های ماه محرم شیعیان به شمار می‌رود و از جمله رسوم و آدابی است که مسلمانان و بویژه هم وطنانمان بدان اعتقاد ویژه داشته و اغلب برای برآورده شده حاجت و یا رفع مصیبت و مشکلی به انجام این عمل یا سنت حسنه­ی اسلامی روی می آورند. امروزه در اثر همزیستی شیعیان با برخی شهروندان پیرو ادیان و فِرق دینی در میان ارامنه و زرتشتیان هم گاهی دیده می شود افرادی که تحت تاثر این رفتار دینی فرهنگ پذیر شده و از سر ارادت به مقام شهیدان کربلا و یا بواسطه ی توسل به آن شافیان و حاجت دهندگان و یا گرفتن حاجتی اقدام به توزیع نذورات و اطعام عزاداران و نیازمندان می کنند؛ بویژه هم وطنان زرتشتی مان در شهر و روستاهای یزد بدلیل آنکه سید الشهداء ع دختر یزدگرد سوم، شهربانو را به همسری خود برگزیده بوده است، و اینکه آن امام همام و سرور جوانان بهشت را داماد زرتشتیان می دانند، با بذل مال و گاه اطعامی تعلق خاطرمضاعفی به او و اهل بیتش را به هم وطنان مسلمانشان آشکار می کنند.

تاریخچه نذر

در تاریخ اسلام شاید بارزترین و مهم ترین اقدام به انجام نذر را حضرت فاطمه ع تحقق بخشیده است؛ زمانی که فرزندان دلبندش حسن و حسین ع بشدت تب دار و بیمار بودند، آن حضرت و متعاقبا علی ع و حتی آن دو بزرگوار در بستر هم با خدای خود عهد بستند که چنانچه بهبودی حاصل شود 3 روز روزه بگیرند؛ روزه هایی که بدلیل مراجعه­ی پی در پی و هر روزه ی فرد مسکین، یتیم و اسیری تنها با آب افطار شد و پس از 3 روز به افطار با قرص نانی منجر شد(شان نزول آیه­ی یطعمون الطعام علی حبه مسکینا و یتیما و اسیرا و ..). و اما با مروری بر ادوار تاریخی حکومت ها می توان دریافت که خلفای اموی و بنی عباس و بعد هم در دوره ی صفویه خلفا و شاهان حکومت ها به موازات فراهم شدن زمینه و شرایط عزاداری در ماه محرم، بتدریج احسان و اطعام و بذل نذورات، در حین و پس از عزاداری مرسوم و متداول شد؛ در ابتدای امر با توزیع آب و شربت به عزاداران تشنه در دسته جات و متعاقبا در اثر طولانی شدن جلسات وعظ و نوحه خوانی و ....کم کم اطعام و پذیرایی از عزاداران با غذاهای ساده ای چون خرما، حلوا، نان و پنیر، نان کشک، انواع آش های محلی و بعدها عدس پلو و قیمه و ...متداول گشت و تا به امروز با تنوع بخشی روزافزون به غذاها و نوشیدنی های مختف همچنان ادامه دارد.

انواع نذورات مرسوم

تنوع در نذر و نیازها هم بیان کننده ی خرده فرهنگ ها، عقاید، و باورهای نذرکنندگان بوده و هم نشانه ای از تنوع فرهنگی اقلیمی هر سرزمینی است و لذا از گذشته تا به امروز در هر شهر و روستا و محلی نوع خاصی از نذر متداول شده و به رغم توسعه ی ظواهر مدرنیسم هنوز هم می توان در گوشه و کنار این کشور سبک وشیوه های خاص و ویژه ای را شاهد بود؛ از جمله نذر نخل که بر اساس آن نذرکنندگانی نذر می کنند تا در تهیه و ساخت و یا آذین نخل عزای هیات و حسینیه ای مشارکت کنند و یا نذر علم که نذر کننده متعهد می شود در صورت برآورده شدن حاجتش از زیر علمی عبور کند و یا علم و کُتلی را برای مدت زمان خاص و یا طی مسیری بر دوش کشد. در "نذر حنا" و" نذرشمع" هم نذرکنندگان در صورت گرفتن حاجت شان دست و پا ها و گاهی موی سر خود را حنا گذاشته( بیشتر در شب نهم محرم که منسوب به شب دامادی قاسم ع است) و یا در شب شام غریبان در اماکن مقدس چون مساجد و امامزادگان و امروزه در تکایا و حسینیه ها و ...تعداد مشخصی شمع روشن می کنند. علاوه بر نذرهای محرمی نوع دیگری از نذر هم در گذشته بویژه در روستاها متداول بوده است که به آن نذر "کاشت درخت" نام نهاده اند؛ بر این اساس نذر کننده پس از گرفتن حاجتش نذر می کرد تا در جایی تعدادی درخت بکارد. همچنین در نذر مشابه دیگری چون قارقارای[2] باغ داران، باغبانان نذر کننده با خدای خود عهد و پیمان می بستند که برای پر ثمر شدن محصول باغ یا حتی ایمنی باغ از گزند حوادث طبیعی چهار پایی را سر بریده و در مناسبتی همچون محرم احسان کند. حتی اگر خانواده ای فاقد زمین کشاورزی و تولیدات دامی باشد زنِ خانه برای اینکه از قافله میزبانان عزاداران حسینی عقب نماند هر آنچه از انواع محصولات خانگی از ترشی و سبزیجات گرفته را برای این سفره پذیرایی آماده می کند و در مجمع گذاشته و به مسجد و حسینیه می برد(رمضانی، 1398).

روستاییان مازندران هم در آغاز زمان فعالیت دامداری و یا آغاز فصل کشت محصولات خود، بخشی از آن را در زمان باردهی به نیت اطعام‌دهی ایام محرم، نذر عزاداری امام حسین ع می کنند به طوری که در زمان نشای شالی‌های برنج مثلا ۱۰ ردیف برنج نذر اطعام‌دهی مجالس عزای امام حسین ع کرده و یا اینکه در زمان تولد بره‌ها یکی از آنها را نذر اینگونه مراسم ها می کنند و در زمان محرم آن را برای پخت غذای عزاداران حسینی مصرف می‌کنند(همان).

علاوه بر نذرهایی که از گذشته برایمان به ارث مانده است، امروزه در پی نیاز روزافزون جامعه به همیاری و کمک شهروندان بیمار و مجروح، نوع دیگری از نذر(فرهنگی) در حال متداول شده است از جمله نذر خون که در پی برآورده شدن حاجتی نذر کننده متعهد می شود تا در ایامی خاصی از سال به دفعات و بویژه دست کم در دهه­ی محرم مبادرت به اهدای خون کند. لازم به یادآوری است که در سال های گذشته برخی از شهروندان عزادار و بعضا معدود افرادی که به قمه زنی به قصد تقرب خو کرده بودند در پی توصیه های علماء و مسئولان بی نذر و حاجتی به طور چشمگیری به انجام این اقدام خداپسندانه روی آورده اند.

نذر فرهنگی و لزوم گسترش آن

نذر فرهنگی اصطلاحی است که در سال­های اخیر رواج یافته است و به معنای نوعی نذر است که در آن صرف وقت و قوای فکری افراد مورد توجه است. در نذر فرهنگی فرد نذر کننده، کاری فکری، خلاقانه، فرهنگی یا تخصصی را برای دیگران انجام می دهد. بر خلاف نذرهای عمومی که مورد نذری عمدتا مادی و شامل مواردی مانند اطعام دیگران است، نذر فرهنگی شامل انجام یک کار فرهنگی و فکری برای فرد یا گروهی از افراد می‌شود و در قالب نذر وقت و مهارت تعریف می شود(ویکیپدیا، 1398).

از جمله نخستین نذرهای دیگری که در طی سال های اخیر با هدف ترویج و توسعه ی اهداف فرهنگی، در کشور متداول شده می توان به نذر ارایه­ی خدمت تخصصی نیکوکاران چون پزشکان و .. با صرف اوقاتی در زمان های محدود و مشخصی به محله های کمتر برخوردار و فقیر و یا حتی جوامع فرا محلی و ملی اشاره کرد. در همین ارتباط در چند سال گذشته در پی فراخوان پیوستن به پویشی در شهر یزد عده ای از شهروندان متعهد این شهر با هدف تامین سبد مواد غذایی اصلی مردم نیازمند سبک جدید و تحسین برانگیزی را ذیل پویش"نذر من" را بنیان گذاشتند، سبکی که در سال های اخیر با " نذر لوازم التحریر" و "نذر کتاب" و ...تنوع بیشتری را در شیوه ی نذورات موجب شد. شایان ذکر است که در سال 1394 به همت شهرداری تهران برای نخستین بار طرح "نذر فرهنگی" به طور رسمی با ایجاد وبگاهی برای پدران و مادران معنوی شهر مطرح شد. در سال 1397 هم جمعی از عزاداران حسینی متعهد و طبیعت دوست در شهر اراک پویش "نذر فرهنگی" را با همکاری سازمان مدیریت پسماند شهرداری در راستای اشاعه فرهنگ پاکیزگی ( با شعار «پاکیزگی، مظهر ایمان» )در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی فعالیت تحسین برانگیزی را به صورت گسترده آغاز کردند تا بدین ترتیب شیوه ی جدیدی از نذری دادن را در این شهر بنیان نهند. با توجه به نیاز مبرم اقشار محروم و زیر خط فقر جامعه به برخی اقلام ضروری و غذایی زندگی و نیز انتقادات فزاینده ای که برخی از هم وطنانمان بویژه دوستداران طبیعت و پاکیزگی در خصوص ریخت و پاش های بد منظر و تخریب گرانه ی طبیعت در شهر و روستاهای بازگو می کنند به نظر می رسد که متعاقب اتخاذ تمهیداتی از جمله فرهنگ سازی و آموزش همگانی به شهروندان خیر و نیکوکار می توان به موازات نذورات اطعام و گسترانیدن سفره های احسان در حسینیه ها و مساجد در سالیان پیش رو بخشی از هزینه های افراد خیر و نذرکننده را صرف انجام نذورات فرهنگی چون "نذر کتاب و لوازم التحریر" و یا "نذرسبد مواد غذایی" و ...یا نذر های جایگزین دیگری چون نذر طبیعت کرد؛ نوع دیگری از نذر غیر اطعامی که در سال های اخیر دوستداران طبیعت و محیط زیست هم وطن بشدت از ترویج و توسعه ی آن استقبال کرده اند.

نذر طبیعت

"نذرطبیعت" عنوان پویشی است که در مرداد ماه 1395 توسط یکی از محیط بانان ایران ( احمد بحری ) آغاز شد و طی آن دوستداران محیط زیست برای ساخت آبشخور و تأمین علوفه­ی حیات‌وحش در مناطق درگیر خشکسالی، یا تاٌمین دارو و تجهیزات دامپزشکی و نیز درختکاری و بوته کاری در سراسر کشور کمک می‌کنند. سازمان مردم نهاد "نذرطبیعت" وطن ما با هدف ساماندهی و ترویج این امر پسندیده[3] با موضوع فرهنگ سازی، آموزش، ترویج و جلب مشارکت های مردمی در حفاظت از محیط زیست و منابع طبیعی از طریق فعالیت های خیرخواهانه و عام المنفعه فعالیت خود را آغاز کرد و امروزه برخی از هم وطنانمان پویش "نذرطبیعت" که ابتدا به صورت محدود شکل گرفت خوشبختانه در سال های اخیر به مدد فضای مجازی به شکل فرهنگی فراگیر در تمام نقاظ کشور تبدیل شده است و در کنار آن مبدع این پویش با تأسیس یک سازمان مردم نهاد با مجوز رسمی از وزارت کشور تحت عنوان" انجمن نذرطبیعت" به فعالیت خود ادامه می دهد.

کلام آخر:

به همین ترتیب می توان به انواع دیگری از نذورات که در سال های اخیر متداول شده اشاره کرد از جمله به "نذر ترک گناه"، "نذر کتاب در گردش"، "نذر پیشواز"(ویژه غبار زدایی از مساجد و حسینیه ها)، "نذر آموزش قرآن"، " نذر تکریم ایتام" و ... که هر یک از آنها در گفتاری مجزا قابل طرح و بحث است و در اینجا ضمن تعریف مغهوم نذر و بر شمردن انواع مادی، معنوی و فرهنگی آن، این روزها این سال قابل طرح است که با توجه به مشکلات و تنگناهای عدیده ی بخش زیادی از اقشار جامعه آیا بهتر نیست به موازات نذورات اطعام دهی در ایام خاصی چون تاسوعا و عاشورا دست کم بخشی از هزینه های تخصیصی و نذوراتی در شهرها و مناطق برخوردار و مرفه بویژه در ماه محرم که دست کم در طی یک دهه و در مناطقی گاهی دو دهه، مبالغ زیادی صرف پهن شدن سفره های احسان در مساجد و حسینیه ها می­شود به انواع دیگر نذورات بویژه فرهنگی اختصاص یابد؟ تا بدین ترتیب بخشی از نیازهای اقشار محروم و ناتوان کشور به مواد غذایی و پوشاک و ...در این اوضاع دشوار اقتصادی مرتفع شده و یا بدنبال تقویت روحیه­ی مسئولیت اجتماعی و جلب مشارکت های مردمی از طریق نذورات طبیعی در حفظ و نگهداری از منابع طبیعی و محیطی سالم تر و پاکیزه تر اهتمام و گام کوچکی برداریم.

امروزه اغلب مردم از مسلمان و غیره، ماه محرم را با اطعام، توزیع نذورات و گسترده شدن سفره های احسان نشانه شناسی می کنند، اقدام ارزشمند، مستحب و قابل توجهی که در این عصر و زمان به طور قابل توجهی با کارکردهای مطلوبی چون رونق بخشی مجالس عزا، وحدت آفرینی، انسجام بخشی شیعیان و اقشار مذهبی و حتی سیاسی از هر قشر و طبقه ی اجتماعی، اطعام به فقراء و نیازمندان و ...همراه شده است، و با این حال متاسفانه این سنت حسنه با همه­ی فضائل و برکاتش در حال تبدیل شدن به امری واجب و ناگزیر و گاه رقابتی است تا جایی که با تغییر سبک و شیوه­ی پذیرایی از غذاهای متداول و سنتی چون قیمه و قورمه و آبگوشت و .... به غذاهای فست فودی چون فلافل، پیتزا و ...بیم آن می رود که برخی از کارشناسان از مغهوم کافی شاپ شدن عزاداری ها سخن به میان آورده و نگرانند از اینکه معارف و معنویت حاصله از حضور در محافل و هیات ها و دسته جات سینه زنی و ...به حضوری نمادین و صرفا آیینی و گاه تشریفاتی و یا تنها به فرصتی برای حظ متفاوت طعم نذورات محرمی در کنار دوستان و اقدام و گذراندن اوقاتی مفرح در فضای غم بار محرم تقلیل یابد! و احتمالا از همین روست که در پی فرم گرایی و غلبه­ی روزافزون امور فرعی چون طبخ و توزیع نذورات در محافل و مجالس و خیابان ها برخی از شهروندان و کارشناسان نگران مذهبی از لزوم تغییر سبک احسان نذورات به نذورات فرهنگی و معنوی دیگری چون نذر کتاب، نذر کاشت درخت، نذر ایتام، نذر خون و یا حتی نذرطبیعت و ......یاد می کنند؛ رویکردهای نوین و فزاینده ای در نذورات که به نظر می رسد حال که کشور فاقد بودجه ی کافی یا اهتمامی جدی برای فرهنگ سازی و نهادینه کردن برخی ارزش های تعالی بخشی چون کتابخوانی و دستگیری از فقراء و نیازمندان می باشد پیشنهاد می گردد به موازات گستردن سفره های احسان و اطعام عزاداران در ماه محرم و یا ایام سوگواری امامان معصوم ع بخشی از وجوه تخصیصی نذرکنندگان متعاقب بررسی آثار و نتایج مطلوب آن که بی تردید مورد عنایت و توجه آن گوهرهای پاک و بویژه سید الشهداء امام حسین ع خواهد بود در غالب نذورات فرهنگی مصروف گردد شاید تا اندازه ای چهره ی فقر و فلاکت از سیمای شهرها و روستاهای محروم زوده شود.

انتهای پیام

نظر شما