بر اساس تعریف کنوانسیون بین‌المللی بیابان‌زدایی در ریودوژانیرو برزیل بیابان اکوسیستم تحلیل رفته‌ای است که تولید بیووماس (زیست توده) در آنها کاهش یافته و نام این فرآیند بیابان‌زایی است.

همچنین از دیدگاه اقلیمی مناطقی که دارای بارندگی کمتر از ۱۰۰ میلیمتر در سال باشند، مناطق بیابانی یا خشک هستند که این دو واژه نیز با یکدیگر متفاوت است به گونه ای که خشکی یک واژه اقلیمی و بیابان یک واژه اکولوژیکی است.

از نظر علمی ۹ معیار بخش بیابان‌زایی از جمله آب، اقلیم، خاک، پوشش گیاهی، ژئومورفولوژی و فرسایش بادی و آبی است که هرکدام تعیین کننده تشکیل این پدیده هستند. این عوامل باعث کاهش پوشش گیاهی و روند بیابان زایی می‌شوند همچنین تخریب جنگل‌ها، بوته‌کنی، ویلاسازی‌ها، بهره‌برداری بیش از اندازه از آب‌های زیرزمینی عوامل انسانی هستند که منجر به تخریب پوشش گیاهی و در نهایت بیابان‌زایی می شود. همچنین بیابان‌زایی الزاما به مناطق خشک اختصاص ندارد و در مناطق نیمه خشک و مرطوب نیز اتفاق می‌افتد و مراتع را تخریب می‌کند.

بیابان منبع میلیاردها دلار ثروت نهفته

اکنون که با اصطلاحات رایج بیابان آشنا شده ایم نیاز به شناخت شاخص‌های بیابان که تا حدودی مهجور مانده احساس می‌شود. ایران ۱.۲ درصد از خشکی‌های جهان و ۳ درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. حدود ۶۱ درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که ۳ برابر درصد جهانی است. اگرچه ۳۲ میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی، ۴۳ میلیون هکتار آن در زمره اکوسیستم بیابانی است. حدود ۲۰ میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تاثیر فرسایش بادی است. از این سطح ۶ و نیم میلیون هکتار در محدوده کانون‌های بحرانی قرار دارد که در ۱۸۲ منطقه، ۹۷ شهرستان و ۱۸ استان کشور پراکنده است.

اما این نگین طلایی با وجود مزایایی همچون مطالعات نجومی، منابع معدنی ( مس و آهن)، تولید انرژی خورشیدی و بادی، صحرا نوردی و گردشگری، مراتع برای چرای دام، اهمیت نظامی برای انجام آزمایشات و مانورهای نظامی، پرورش شتر و شترداری و مسابقات ورزشی، آنطور که باید به آن توجه نمی شود در حالی که با حسن توجه به آن قطعا عامل توسعه و اشتغال است.

به گفته پرویز کردوانی استاد ممتاز دانشگاه تهران، بیابان منبع میلیاردها دلار ثروت نهفته است. قسمت اعظم بیابان دارای ماده اولیه کارخانه‌های پتروشیمی، املاح کلورول کلسیمcl۲ sa و سولفات سدیم است که در تولید مواد شوینده، شیشه‌سازی و کاغذسازی استفاده می‌شود و جالب است بدانید ایرانیان آن را اختراع کردند، یعنی در همان بیابان با یک سیستم بسیار ساده این سولفات سدیم را به سولفید سدیم تبدیل می‌کنند (احیایش می‌کنند) و اکسیژن را از آن می‌گیرند. سولفید سدیم خیلی گران است و سالانه صدها میلیون‌ تومان صرف واردات این مواد می‌شود.

همچنین پدر علم کویرشناسی معتقد است: استفاده از بیابان و کویر اگر مورد توجه مسئولان واقع شود می‌تواند تحولی عظیم در اشتغال و درآمد ایجاد کند. این در حالی است که در بیشتر موارد به علت استفاده نادرست و روش بهره‌برداری غلط از کویرها، نمکزارهای این مناطق در حال نابودی است.

موارد فوق تنها بخش کوچکی از مزایای منحصر به فرد و گنج‌های نهفته در بیابان است که شاید در حجم بالای اطلاع رسانی در خصوص معایب و نبود فرهنگ سازی برای بهره برداری از آن دیده نمی‌شود.

 اطلس بیابان‌زایی سند بالادستی تمامی نهادها

در این خصوص مهدی تازه عضو هیات علمی دانشکده منابع طبیعی دانشگاه اردکان روز سه شنبه در گفت و گو با خبرنگار علمی ایرنا اظهار داشت: در کشور یکسری اقدامات در راستای جلوگیری از بیابان زایی انجام شده است. به عنوان مثال «اطلس بیابان زایی ایران» که مجموعه معیارهای مختلف که در مکان های متفاوت کشور باعث تشدید فرآیند بیابان زایی شده اند، تدوین شده است.

وی ادامه داد: به عنوان مثال در یک استان برداشت بیش از حد از سفره‌های آب زیر زمینی و احداث چاه‌های غیر مجاز باعث افت سطح آب زیر زمینی و افزایش بیابان‌زایی می‌شود. در هر منطقه عوامل مختلف اجتماعی، اقتصادی و اقلیمی نقش ایفا می‌کنند. در نتیجه نمی‌توان برای تمام مناطق کشور یک نسخه کلی ارائه داد زیرا نقش هر معیار در هر منطقه‌ در شدت بیابان‌زایی متفاوت است و با توجه به شرایط محلی باید راه حل برای جلوگیری از بیابان زایی ارائه شود.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: برخی از عوامل به عملکرد انسان و برخی نیز به عوامل طبیعی مانند خشکسالی و کاهش بارندگی بستگی دارد. بنابراین مواردی که عمدتا مدیریتی است به انسان بستگی دارد را می توان با برنامه ریزی و فرهنگ سازی، جلوگیری کرد.

تازه تصریح کرد: عوامل مهم در حوزه ایران مرکزی آب، مولفه‌های اقتصادی، اجتماعی و کشاورزی، الگوی کشت و سیستم های آبیاری است که نیازمند اصلاح است، ما نمی توانیم با کاهش بارندگی مقابله کنیم اما می توانیم از احداث چاه های غیرمجاز و از کاشت گونه‌‎های گیاهی آب‌بر جلوگیری و گونه های کم آب خواه و مقاوم به خشکی کشت کنیم.

وی اظهار داشت: فرسایش بادی و آبی نیز یکی دیگر از عوامل مهم  و تاثیر گذار است که باعث هدر رفت خاک، پس رفت و تخریب زمین می‌شود و در نهایت پدیده سیل، وقوع ریزگردها، خشکی دریاچه ارومیه و زاینده رود را به دنبال دارد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اکثر موارد بیابان‌زایی در حوزه ملی است، توضیح داد: در این مسیر نیازمند عزم جدی هستیم تا مسئولان تمهیدات و برنامه ریزی های لازم را طرح کنند و نهایتا کشاورزان و مزرعه داران کشت صحیح را جایگزین کرده و یا سیستم آبیاری را اصلاح کنند تا در صورت همکاری متقابل از بیابان‌زایی جلوگیری شود.

تازه عنوان کرد: در دیدگاه عوام شاید راهکار بیابان‌زدایی کاشت نهال باشد اما این اقدامات به صورت شخصی موثر نیست، نیاز به همکاری متقابل مردم و مسئولان دارد، تهیه اطلس بیابان‌زایی ایران یک فرصت بسیار مناسب برای تعامل است. این اطلس با تلاش وزارت نیرو، دانشگاه تهران و سازمان جنگل‌ها تدوین شده و برنامه ریزی های مورد نیاز را طبق منطقه مشخص کرده است.

بیابان‌زایی منفی اما بیابان مثبت است

عضو هیات علمی دانشگاه اردکان اظهار داشت: تاکنون در کشور اقداماتی انجام شده که بر اساس این اطلس و داده ها و اطلاعات علمی تخصصی نبوده است بنابراین برای موثر بودن، باید اقدامات طبق یک سند بالادستی و الگوی علمی انجام شود. به عنوان مثال در حوزه ریزگردها، وقوع برخی از آنها منشاء خارجی دارد و بیشتر آنها به دلیل رویداد داخلی اتفاق می افتد که نیاز به تعیین متولی دارد.

وی با بیان اینکه اکنون عدد دقیقی برای افزایش بیابان‌زایی در کشور نداریم، افزود: در صورتی می توانستیم عدد دقیقی از بیابان زایی داشته باشیم که فرآیند در یک بازه زمانی مانیتورینگ و پایش شود اما واقعیت‌های میدانی حاکی از آن است که اقداماتی در راستای جلوگیری از بیابان‌زایی انجام شده است.

تازه اظهار داشت: متولی بیابان در کشور سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری است اما درباره ریزگردها یکسری سازمان های دیگر از جمله سازمان حفاظت محیط زیست وجود دارد. همچنین دانشگاه‌های تهران و یزد و مرجع ملی ریزگرد فعالیت‌های علمی بسیاری انجام می دهند.

به گفته وی اگر یک مرجع واحد بتواند در خصوص بیابان زایی به صورت هدایت شده فعالیت کند و موازی کاری انجام نشود، از هزینه های اضافه جلوگیری می شود و نتایج ملموسی را شاهد خواهیم بود.

این استاد دانشگاه عنوان کرد: بیابان قابلیت‌های مثبت بسیاری همچون ژئوتوریسم، اکوتوریسم، گیاهان دارویی، انرژی خورشیدی و بادی دارد، به طوری که بیابان زایی منفی اما بیابان مثبت است و با حفظ جوامع محلی و آموزش به آنها برای همزیستی با کویر می‌توانیم از آن بهره برداری کرده و از مهاجرت صحرا نشینان جلوگیری کنیم.