شناسهٔ خبر: 35294119 - سرویس فرهنگی
نسخه قابل چاپ منبع: آفتاب | لینک خبر

سریال بانوی سردار، چالش تخیل و تاریخ

در سریال بانوی سردار تاریخ دقیق و یا حتی تقریبی حوادث داستان مشخص نیست و مخاطب عام اصلاً متوجه نمی شود که داستان مربوط به کدام بازه زمانی است و احتمالاً فقط اهل تاریخ پی می برند که حوادث سریال مربوط به زمان جنگ جهانی اول است.

صاحب‌خبر -
آفتاب‌‌نیوز :

غفار پوربختیار*- اخیراً شاهد پخش مینی سریالی ۱۲ قسمتی در ژانر تاریخی تحت عنوان بانوی سردار از شبکه سوم سریال بانوی سردار، چالش تخیل و تاریخرسانه ملی بوده‌ایم که به بخش‌هایی از ابعاد و زوایای شخصیت، زندگی و مبارزات بی‌بی مریم بختیاری می‌پردازد. این امر، نگارنده را بر آن داشت تا نقد و تحلیلی تنها از منظر تاریخی نسبت به این سریال در معرض نگاه خوانندگان عزیز قرار دهم و نقد و تحلیل از جنبه‌های دیگر را به کارشناسان فن واگذار نمایم. در ابتدای سخن بر خود لازم می‌دانم تا از همه مسئولان رسانه ملی، مسئولان شبکه استانی جهان بین (استان چهارمحال و بختیاری) و کلیه عوامل سریال که خیلی زحمت کشیده‌اند، تشکر و قدردانی داشته باشم. بدون شک هدف این عزیزان معرفی کامل و جامعی از سردار مریم بختیاری به مردم عزیز کشورمان بوده است.انصافا در روزگاری که اجازه داده نمی شود نام بی بی مریم یا یکی دیگر از رجال و شخصیت های تاریخ ساز بختیاری بر تابلوی خیابان‌ها و یا میادین نه تنها مرکز کشور بلکه مرکز استان چهارمحال و بختیاری نقش ببندد، این حرکت سیمای جمهوری اسلامی ایران درخور ستایش و تقدیر است و بختیاری ها را به عنوان خادمان مُلک و ملت نسبت به آینده امیدوار می سازد.

سریال بانوی سردار یک درام تاریخی می باشد که روایت داستان حول محور یک شخصیت واقعی و نه تخیلی به نام سردار مریم بختیاری می چرخد و تلاش می شود تا زوایای زندگی، افکار و اقدامات وی به تصویر کشیده شود اما کارگردان و سایر عوامل آن به دلایلی چند و علی رغم کوشش بسیار نتوانستند بخوبی از عهده این مهم برآیند.

شخصیت یا کاراکتر قهرمان داستان یکی از بی بی های برجسته و اثرگذار نه‌ تنها در ایل بختیاری بلکه در کشور پهناور ایران بوده است که در روزگار خود و به ویژه در کشاکش سهمگین جنگ جهانی اول به دفاع از میهن و مبارزه با اشغالگران بیگانه پرداخته و بدین خاطر به لقب "سردار مریم"اشتهار یافته است. مجموعه صفات و ویژگی‌های سردار مریم بخصوص روحیه شجاعت و سلحشوری، میهن‌پرستی، ظلم و استبداد ستیزی، آزادی طلبی، عدالتخواهی و قانون گرایی و ...(که از حق نگذریم سریال به بعضی از این شاخص ها خوب پرداخته است) موجباتی را فراهم آورد تا این بانوی پولادین اراده، حداقل در باور عموم بختیاری ها به عنوان چهره ای کاریزماتیک تلقی گردد، بویژه آنکه بختیاری ها به عنوان یکی از اقوام و ایلات کهن و با ریشه ای دیرپای در تاریخ این سرزمین، همیشه از حس نوستالژیک خاصی نسبت به تاریخ و شخصیت‌های تاریخی شان برخوردار بوده و پذیرش هرگونه خدشه ای نسبت به این شخصیت ها و اسطوره ها برایشان دشوار بوده است.شاهد مثال این موضوع، نوع برخورد و واکنش شان نسبت به توهینی که در سریال تاریخی سرزمین کهن نسبت به سردار اسعد بختیاری صورت گرفت، می‌باشد. بختیاری ها نیز همانند عموم ایرانیان علاقه زیادی به تاریخ و فیلم های تاریخی دارند زیرا که آنان شکوه و عظمت از دست رفته خود در گذشته را در همین فیلم های تاریخی بازآفرینی می کنند.

از سوی دیگر لازمه ی تولید و انتشار هرگونه روایت تاریخی از مقاله و کتاب گرفته تا داستان، فیلم و سریال، در وهله اول گردآوری اطلاعات کافی و وافی هم به‌صورت کتابخانه‌ای و هم میدانی از حوادث، شخصیت ها و فضای تاریخی مدنظر می باشد.اما درخصوص یک فیلم یا سریال تاریخی، پر واضح است که یک فیلمنامه نویس یا کارگردان با داشتن اطلاعات و داده های تاریخی معتبر، بهتر می تواند در کنار پردازش بجا و مناسب هنری و فنی، اثری فاخر و ماندگار را در معرض چشم مخاطب قرار دهد.

کارگردان سریال بانوی سردار که ظاهراً این اثر نخستین کار تاریخی او می باشد، متاسفانه علی رغم کوشش فراوان نتوانسته است به طور کامل از پس این مهم برآید. زیرا نه تجربه این کار را داشته و نه حاضر گردیده است از صاحبان علم و فن تاریخ و به ویژه در این مورد خاص از کارشناسان تاریخ بختیاری کمک بگیرد. همین امر باعث گردیده تا اشتباهاتی اساسی در اغلب سکانس های این سریال ذهن و دل بیننده بویژه بیننده ی بختیاری تبار را نگران و آزرده کند. از این نکته فروگذار نکنیم که این سریال در معرفی این بانوی بختیاری به هم وطنان غیر بختیاری مان مفید و اثر گذار بوده و واکنش مثبت آنانی که تاکنون شناخت چندانی از سردار مریم نداشته اند را فراهم آورده است.

در این سریال کارگردان تلاش کرده تا برای حفظ هردو مخاطب خاص و عام، تلفیقی هم از واقعیت ها و فاکت های تاریخی و هم از تخیل و داستان پردازی به وجود آورد تا با درآمیختن آنها علاوه بر کشش بیننده به سمت کاراکتر تاریخی بی بی مریم، با افزودن چاشنی خیال پردازی بر جذابیت سریال بیفزاید. به عبارتی این سریال، سریالی متشکل از دوگانه ی واقعیت تاریخی و تخیل است اما شوربختانه باید گفت که در این سریال، این واقعیت های تاریخی است که فدای تخیّل و داستان‌پردازی گردیده است. در این اثر بعضی از کاراکترهای سریال همچون "بایار" مصداق و مابه ازای تاریخی ندارند. فیلمنامه نویس و کارگردان در خیلی از سکانس ها و از جمله در داستان تخیلی بایار، تلاش کرده اند تا دوز دراماتیک سریال را بالا ببرند و کاملا از تاریخ و واقع گرایی فاصله بگیرند.

ابهامات و آشفتگی های کرونولوژیک:

یکی از نقاط ضعف این سریال ابهامات و آشفتگی‌های کرونولوژیک آن می باشد. مسئله‌ی پردازش دقیق و یا حداقل تقریبی زمان حوادث و وقایع در درام‌های تاریخی اهمیت زیادی دارد و ضرورت دارد تا فیلمنامه‌نویس و کارگردان توجه دقیقی به این نکته معطوف بدارند. در سریال بانوی سردار تاریخ دقیق و یا حتی تقریبی حوادث داستان مشخص نیست و مخاطب عام اصلاً متوجه نمی شود که داستان مربوط به کدام بازه زمانی است و احتمالاً فقط اهل تاریخ پی می برند که حوادث سریال مربوط به زمان جنگ جهانی اول است. ترتیب و توالی تاریخی حوادث سریال رعایت نشده و با یکدیگر همخوانی و هماهنگی ندارند و آشفتگی و تناقضات بسیاری از این نظر وجود دارد که این امر نتیجه عدم شناخت فیلمنامه‌نویس از تقدم و تاخر حوادث تاریخی روزگار بی بی مریم و در حقیقت نتیجه مطالعه اندک او و کارگردان در زمینه بستر و فضای تاریخی سریال می باشد. فراموش نکنیم که حتی در سریال تاریخی اخیراً پخش شده "بانوی عمارت"(به نظر می رسد که نام بانوی سردار از نام همین بانوی‌عمارت عاریه و اقتباس گردیده و البته وجوه مشترکی بین دو سریال دیده می شود) که اغلب کاراکترهای آن تخیلی و غیر واقعی هستند، نیز زمان حوادث و ترتیب و توالی آنها کاملاً واضح و مشخص بوده و رعایت شده است. اما متاسفانه سریال بانوی سردار از این شاخصه‌ی خوب محروم است و بیننده اش دچار سردرگمی می‌شود که این حوادث در چه ماه، سال و یا دهه ای رخ داده‌اند.

این سریال از آشفتگی های تاریخی و کرونولوژیک بسیاری رنج می برد و از این نظر اصولاً سریالی هارمونیک و دارای توالی و ترتیب نیست. مثلاً در زمان جنگ جهانی اول (حوادث مربوط به سریال) ظل السلطان دیگر پیر و فرتوت شده و در بستر مرگ آرمیده بود نه اینکه در اصفهان بر تخت حکومت تکیه زده و مرتب برای شکست بی‌ بی مریم نقشه می کشید و نیرو اعزام می کرد. اصولا نبردهای بی بی مریم و قوای ظل السلطان واقعیت تاریخی ندارد و از نظر تطابق تاریخی، این دو با یکدیگر همخوانی چندانی ندارند. یا این که در طی جنگ جهانی اول،بی بی مریم با قوای روس تزاری مبارزه می‌کرد.او مخالف حضور انگلیسی ها در ایران بود اما با قوای انگلیسی جنگ خاصی نداشت اما در این سریال واقعیت تاریخی معکوس گردیده است. به نظر می‌رسد که این مسئله تابعی از دیپلماسی معاصر کشورمان می باشد. یا مثلاً در این سریال علیمردان یا همان شیرعلیمردان خان (اسطوره مقاومت بختیاری ها ) پسر بی بی مریم، بزرگتر از دیگر برادرش محمدعلی نشان داده شده است در حالیکه مطابق منابع و شواهد متقن تاریخی ، محمدعلی خان چند سال از علیمردان خان بزرگ تر بوده است.

در این سریال بعضی خلاءها یا سکوت های تاریخی وجود دارد که ای کاش از دید فیلمنامه نویس مغفول نمی ماند. یعنی اندیشه ها و افکار بی بی مریم که اتفاقاً برجستگی و وسعت فکر و نظر او را نشان می دهد و نماد شخصیت اوست و بی بی در خاطرات خودنگاشت خویش به تفصیل به آنها پرداخته است مسکوت مانده است همچون: دفاع بی بی مریم از حقوق زنان و رفع تبعیض میان زن و مرد، انتقاد شدید او از استبداد قجری و تمجید و ستایش اش از مشروطیت، آزادی، قانون‌گرایی و علاقه به آبادانی، توسعه و پیشرفت کشور و سرزمین بختیاری.

ناهمخوانی های گویشی:

گویش این سریال، گویشی است غیر بومی و به جز یکی دو سکانس معدود آن هم به طور ناصحیح هیچ قرابتی با گویش بختیاری ها ندارد. گویش مسلط در این سریال همان زبان محاوره ی اهالی پایتخت می‌باشد. به عنوان یک درام تاریخی لازم بود تا بازیگران آن، گویشی مطابق با مکان جغرافیایی در استان(سرزمین بختیاری) و یا حداقل در تطابق با گویش ایرانیان در یکصد سال پیش داشته باشند.

ناهمخوانی های پوششی:

پوشش بازیگران سریال هم هیچ تناسب و قرابتی با پوشش بختیاری ها آن هم در یک صد سال پیش ندارد. اگرچه در بعضی سکانس‌ها مردان بختیاری با پوشش مشهور خود به نام "چوقا" درون قاب تصویر دیده می شوند اما کارگردان غافل از این نکته بوده است که در یک صد سال پیش بختیاری ها نه از چوقا بلکه از " شال و قبا " استفاده می کردند و چوقا که لباس آیینی بختیاری ها بود پس از صدها سال مهجوری دوباره از آغاز سلطنت رضا شاه در میان این ایل رایج شده است.

پوشش بازیگر نقش بی بی مریم، صرفنظر از تغییرات متناقض و متضاد پی در پی، در خیلی از سکانس ها چندان شبیه البسه زنان بختیاری نیست. روسری یا سربند او بیشتر شبیه کُلوته ی زنان منطقه لرستان می باشد. لباس سراسر سفید او در سکانس تیر خوردنش توسط "بایار" هیچ همخوانی با لباس زنان بختیاری ندارد. پوشش اغلب نابازیگران در تمامی سریال هیچ شباهتی با پوشش بختیاری ها در یکصد سال گذشته ندارد و بیشتر شبیه پوشش بازیگران سریال های "بانوی عمارت" و "روزی روزگاری" می باشد و بویژه پای پیچی که مردان بازیگر بسته اند آنها را همانند مردان مناطق شمالی کشور جلوه می دهد.از کارگردانی که تجربه و تخصص در طراحی لباس را در سوابق کاری خود نهفته دارد انتظار می رفت تا دقت و حوصله بیشتری در زمینه ی پوشش بازیگران این سریال داشته باشد.

واژگان و القاب غیر مرسوم و نام مصطلح:

یکی دیگر از نقاط ضعف این سریال استفاده از واژگان نامانوس و غیر مصطلح به ویژه در صد سال گذشته می باشد. واژه ی "خان"، واژه ای مخصوص بوده و جایگاهی رفیع در هیرارشی نظام ارباب رعیتی یا نیمه فئودالی گذشته ایران داشته است.این لقب برای افراد خاصی بکار می رفت که مقتضیات و شرایط آن جایگاه را داشته باشند نه همه افراد. اما در این سریال می بینیم که واژه و لقب خان ورد زبان همه است. اغلب افراد به یکدیگر خان می گویند، حتی افراد فرودستی چون نوکر و نعلبند را خان خطاب می کنند؛ مثلاً خسرو خان، ایوب خان، اسفندیار خان و...بنابراین در این سریال رعایا به بوته نسیان سپرده شده اند زیرا همه خان هستند!!

فراتر از این که در این سریال به همه مردان خان می گویند؛ شگفتا که برای اولین بار در تاریخ بختیاری می بینیم زنی را نیز خان یا "خان بی بی" خطاب می کنند. حتی اگر که این زن، زنی برجسته به نام بی بی مریم باشد باز هم آیا با توجه به نظام گفتمانی مردسالارانه در جامعه بختیاری آن هم در یکصد سال قبل، ابداع این واژه و لقب برای یک زن بختیاری موجبات تعجب را فراهم نمی آورد ؟ در کدام منبع تاریخی به این تناقض تاریخی اشاره شده و بختیاری ها در قرن گذشته، یک زن حتی یک بی بی برجسته و بزرگ را خان لقب داده بودند؟در این سریال از این موارد پارادوکسیکال تاریخی فراوان است.

در مورد واژه و لقب "بی بی" نیز با چنین مشکلی مواجه هستیم و می بینیم کاراکتر بی بی مریم و یا کاراکتر بی بی فاطمه مادر بی بی مریم، به صورت خودخوانده ، به طور مکرر خودشان را "بی بی" نام می‌نهند و خطاب می‌کنند ،که در یک قرن پیش با توجه به رعایت شدید آداب و احترام، مرسوم و معمول نبوده که بانویی بختیاری خودش را بی بی خطاب کند.

در یکی دو سکانس، در ذکر نام و لقب شاهزاده ظل السلطان او را تحت عنوان "اعلیحضرت" می نامند که این نیز صحت ندارد و در آن روزگار شاهزادگان را حضرت والا می نامیدند و لقب اعلیحضرت فقط مخصوص پادشاهان بوده است.همینطور بکار بردن واژه یا لقب "والی"برای کدخدایان انتصابی بی بی مریم نیز نامناسب است زیرا در یکصد سال پیش استفاده ازلقب والی برای کدخدایان مصطلح نبود و معمولا حاکمان ایالات و ولایات را والی می نامیدند.

تمرکز بر روی قهرمان داستان:

اگرچه یکی از ویژگی های مثبت این سریال تمرکز بر روی کاراکتر قهرمان داستان و پسرش علیمردان‌خان می باشد اما از این نکته غافل نشویم که تمرکز بیش از حد بر روی این دو نفر و تبدیل آن دو به متن، سایر کنشگران و شخصیت های همزمان بختیاری را به حاشیه برده است تا حدی که توجه بیننده به شخصیت های مهم دیگر جلب نمی‌شود و تصور می‌کند که سرزمین بختیاری در آن روزگار تهی از رجال و چهره ها بوده است . در حالی که در روزگار زندگانی سردار مریم، رجال و کنشگران تاریخ‌ساز و اثرگذار بختیاری -چه مرد و چه زن- همچون سردار اسعد؛ سردار جنگ، سردار معظم، بی بی صاحب جان، بی بی ماه بگم، بی بی کوکب بانوی بختیاری که مصدق و دهخدا را پناه داد، وجود داشته اند که هرکدام منشاء اثرات و خدمات بسیاری به جامعه ایران و بختیاری بوده اند. علی قلی خان سردار اسعد برادر بزرگتر بی بی مریم ؛ رجل مشروطه‌خواه، روشن ضمیر، نویسنده، مترجم ، وزیر و سیاستمدار بزرگی که آزادی و مشروطیت را از چنگ استبداد محمدعلی شاه نجات داد و بی بی مریم در صفحه به صفحه خاطرات خود وی را آموزگار و راهنمای خود می داند یکی از همین شخصیت هاست که در تراز ملی و بین المللی قرار دارد اما دریغ از به تصویر کشیدن وی حتی برای یک لحظه در این سریال. از خود می پرسم نکند فیلمنامه نویس و کارگردان، کتاب خاطرات خودنگاشت سردار مریم را هرگز ندیده و نخوانده اند!! اتفاقا یکی از ایرادات اساسی سریال در همین نکته است که فیلم نامه نویس و کارگردان نتوانسته اند علاوه بر پرداختن به زندگی بی بی مریم و علی مردان خان، اطلاعاتی هرچند نسبی ازفضای پیرامونی سریال همچون المان ها و نمادها ،فرهنگ و آداب و رسوم و هنر،تاریخ و شخصیت های تاریخی ایل بختیاری وخیلی موارد دیگر را به ببیننده منعکس کرده و موجبات معرفی و آشنایی او را با این شاخصه ها فراهم آورد.

سخن آخر اینکه این سریال تاریخی دارای نقاط قوت و ضعف متعددی است و اگرچه نقاط ضعف آن بر نقاط قوت اش می‌چربد اما همین که برای اولین بار سردار مریم بختیاری در قاب تصویر رسانه ملی آن هم از یک شبکه‌ ی پربیننده به ایرانیان معرفی گردیده است، جای تقدیر دارد و از اصحاب رسانه ملی سپاسگزاری می شود. امید است که درتولید فیلم ها و سریال های تاریخی دیگر و بخصوص ساخت سریال علی مردان خان بختیاری فرزند حماسه ساز بی بی مریم، دقت و کوشش بیشتری به عمل آید و اثر بهتری خلق گردد.

*استادیار دانشگاه و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران

نظر شما