به گزارش معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، ضیاءالدین شعاعی درباره وقوع توفان‌های گرد و غبار در کشور بیان کرد: برخی از توفان‌های گردوغبار دارای منشا داخلی است، مناطقی از جنوب خوزستان و جنوب شرقی اهواز منشا بارگیری بادهای ورودی از غرب و جنوب ایران و وقوع پدیده توفان‌های گرد و غبار هستند.

وی افزود: توفان‌های گرد و غبار موضوعی است که که مشکلات جدی برای مردم به ویژه در جنوب کشور ایجاد کرده است و به نظر می‌رسد مدیریت منابع آبی می‌تواند راهکاری برای برون‌رفت از این معضل باشد.

شعاعی اظهار کرد: توفان‌های گرد و غبار را باید از طوفان شن مجزا کرد، از گذشته‌های دور توفان‌های شن یکی از پدیده‌های شناخته شده در شرایط اقلیمی و جغرافیایی برخی از مناطق بیابانی ایران بود، این مناطق در کویرها و بیابان‌های ایران و حاشیه برخی از شهرهای کویری همچون کویر مرکزی و شمال استان سیستان و بلوچستان به وقوع می‌پیوندد، بنابراین باید پدیده توفان‌های شن و توفان‌های گرد و غبار را از یکدیگر متفاوت دانست.

شعاعی افزود: در پدیده توفان شن، ذرات دانه‌درشت شن به صورت خزشی و خیزشی حرکت می‌کند و در نتیجه این نوع حرکت که از آن به حرکت شن‌های روان نیز تعبیر می‌شود مناطق  روستایی و زمین‌های کشاورزی مورد آسیب جدی قرار می‌گیرند، در پدیده توفان شن به دلیل وزن بالاتر دانه‌های شن در ترازهای بالاتر صعود نمی‌کند و در هوا پراکنده نمی‌شود.

وی ادامه داد: اما پس از دهه ۸۰ پدید جدیدی به وقوع پیوست، که همان توفان‌های گرد و غبار هستند، در این پدیده ذرات دانه‌ریز و در حد کمتر از ۱۰۰ میکرون به دلیل وزن کمتر در ترازهای بالاتر نفوذ کرده و به راحتی توسط باد جابه‌جا می‌شوند، هوای ارتفاعات بالاتر را تا ارتفاع چند هزار متر آلوده کرده و با توجه به مدل‌های باد موجود تا چند هزار کیلومتر جابه‌جا می‌شود و خسارت و آسیب‌های فراوانی را به سلامت انسان‌ها، محصولات کشاورزی و حتی تولیدات دامی وارد می‌کنند.

وی گفت: این ذرات به دلیل سبک بودن دارای ماندگاری نسبتا بالا و در حد چند روز تا یک هفته در فضا را دارند، با این توصیفات تعریف پدیده گرد و غبار را به این صورت می‌توان خلاصه کرد که توفان گرد و غبار به پدیده‌ای اطلاق می‌شود که طی آن ذرات دانه‌ریز گرد و غبار تحت تاثیر انرژی باد به هوا برخاسته و تا ارتفاعات نسبتا بالایی صعود کرده و دارای بیشتر از دو ساعت ماندگاری داشته باشد. در برخی مناطق وقوع این پدیده ضمن ایجاد آلودگی هوا عمق دید را حتی تا عمق ۵۰ متر کاهش می‌دهد.

تغییرات شرایط زمینی، مهم‌ترین عامل ایجاد توفان‌های گرد و غبار

وی درباره دلایل چندگانه وقوع توفان‌های گرد و غبار توضیح داد: یکی از دلایل آن وقوع توفان‌ها و جریان‌های باد بر اساس مدل‌های رایج در منطقه است که مطالعات نشان داده در این مدل‌ها معمولا تغییرات کوتاه‌مدت، خیلی محتمل نیست، البته بر اساس استعداد زمین تعداد محدودی از این جریانات بادی قادر به ایجاد توفان‌های گرد و غبار هستند، عامل دوم و اصلی‌تر تغییرات شرایط زمینی است.

وی گفت: نتایج مطالعات نشان می‌دهد در دهه ۸۰ و ۹۰ (۱۳۸۰تا ۱۳۹۶)  تقریبا اغلب کشورهای غرب آسیا و شمال آفریقا وارد یک دوره خشکسالی استثنایی شده‌اند که در این دوره میزان بارش بسیار پایین‌تر از میزان میانگین درازمدت بارش بوده است، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که منطقه تحت تاثیر یک خشکسالی درازمدت و استثنایی قرار گرفته است، این پدیده شرایط اغلب مناطق را برای وقوع توفان‌های گرد و غبار مستعد کرده است.

عضو کارگروه محیط زیست ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری اظهار کرد: بحث دیگر به کشورهای عراق و سوریه مرتبط است که به دلیل مشکلات امنیتی، وجود گروه‌های تروریستی و دخالت کشورهای سلطه‌طلب و مهاجرت مردم، اغلب منابع آبی رها شده و مدیریتی روی آنها صورت نمی‌پذیرد و مردم مدیریت زمین‌های کشاورزی خود را رها کرده‌اند همین مسئله و شرایط خشکسالی مناطق وسیعی را برای وقوع توفان‌های گرد و غبار مستعد کرده است.

وی گفت: از دلایل دیگر که در درازمدت نگرانی‌های زیادی را ایجاد کرده است مدیریت آب توسط کشور ترکیه در سرشاخه‌های دجله و فرات بدون توجه به منافع کشورهای پایین‌دست است، همانطور که می‌دانیم حیات دو کشور عراق و سوریه و هورهای بخش جنوب غربی کشورما در گرو «آورد آب» دجله و فرات است، الان ترکیه برابر کلِ آورد فرات و ۷۰ درصد آب دجله ذخیره سد ایجاد کرده که در آینده با بروز هرگونه منازعه سیاسی و نظامی، می‌تواند اثر مستقیم بر وضعیت محیط زیست این دو کشور داشته باشد، همان‌طور که در خبرها شنیدیم دومین پروژه عظیم پروژه آناتولی (GAP) یعنی سد ایلیسو در ۲۲ مردادماه امسال آبگیری را آغاز کرده است، این سد ۷۰ درصد آوردِ رودخانه دجله را کنترل می‌کند، دجله و فرات دو منبع مهم برای آبدهی به هورهای جنوب هستند.

به گفته شعاعی، با توجه به فقدان تغییراتی قابل توجه در مدل بادهای منطقه، در ۲۰ سال گذشته تغییرات در شرایط زمینی که ناشی از وقوع خشکسالی و مدیریت نادرست انسانی بود، شرایط وقوع گرد و غبار در دو دهه گذشته به شدت تشدید شده است و آینده‌ای نگران‌کننده را پیش روی تصویر می‌کند.

عضو کارگروه محیط زیست ستاد توسعه فناوری آب افزود: البته وقوع همه پدیده‌های گرد و غبار را نمی‌توان به خارج از مرزها ربط داد، مطالعات پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری نشان می‌دهد که برخی از این توفان‌ها دارای منشا داخلی است و مناطقی از جنوب خوزستان و جنوب شرقی اهواز منشا بارگیری بادهای ورودی از غرب و جنوب ایران و وقوع پدیده توفان‌های گرد و غبار هستند.

وی درخصوص مالچ‌پاشی برای کنترل توفان‌های گرد و غبار اضافه کرد: مالچ‌پاشی به عنوان اقدامی در تثبیت بیابان‌ها مورد نظر قرار می‌گیرد که البته بیشتر در مناطق مستعد وقوع شن‌های روان موٍثر است، ولی در مناطق مستعد وقوع توفان‌های گرد و غبار موفقیت آن محل تردید است و ضرورت دارد روی بحث تولید مالچ‌های تثبیت‌کننده لایه دانه‌ریز و رسی و سیلتی مستعد تولید گرد و غبار اقدامات ویژه‌ای انجام داد، ولی در هر صورت استفاده از مالچ یک راهکار موقت و کوتاه برای ایجاد شرایط توسعه پوشش سبز است که سرمایه‌گذاری بر روی آن باید متناسب با میزان نیاز کشور باشد.

شعاعی در بخش بعدی به اقدامات برای پیشگیری از این پدیده پرداخت و گفت: دو میلیون و ۳۰۰ هزار هکتار از بیابان‌های کشور مستعد تولید توفان گرد و غبار هستند، که ۳۰۰ هزار هکتار از این اراضی در  خوزستان مولد توفان‌های گرد و غبار است، برای مقابله باید علت وقوع را یافت و با آن مقابله کرد و با توجه به مباحثی که اشاره شد، مهم‌ترین اقدام در زمینه مقابله با اراضی مولد گرد و غبار مدیریت منابع آبی است.

وی یادآور شد: اگر در گذشته به دلیل مثبت بودن بیلان در منابع آب و وقوع بارش‌های مناسب به این موضوع توجه نمی‌شد اکنون باید بحث وقوع توفان گرد و غبار در مطالعات نقش جدی را بازی کند و مدیریت منابع آب در جهت کاهش شدت توفان‌های گرد و غبار باید مد نظر باشد، در دهه ۹۰ با تشکیل ستاد مقابله با گرد و غبار اقدامات درخور تحسینی در سطح قانونگذاری و تدوین آئین‌نامه‌ها آغاز شد که در این راستا اقدامات اجرایی خوبی در کشور انجام شده است؛ از نمونه‌های اجرا شده می توان به طراحی طرح انتقال به جنوب شرق اهواز و منطقه تولید گرد و غبار، نهال‌کاری در سطح ۴۰ هکتار، آبگیری هورالعظیم و طرح مالچ‌پاشی در خوزستان اشاره کرد.

عضو هیات علمی پژوهشکده خاک و آبخیزداری همچنین گفت: توفان‌های گرد و غبار در شرق کشور و  در استان سیستان و بلوچستان ریشه در خشک بودن تالاب هامون دارد که منشا آب آن در خارج از کشور و  افغانستان قرار گرفته است، طبیعتا رفع این مشکل باید با توافق با کشور همسایه و تامین حداقل نیاز آبی زیست محیطی این تالاب باشد، باید تلاش کرد با توافق با افغانستان ورودی به هامون افزایش یابد و احیای هامون به جای توافق بر سر حقابه‌های ناچیز هدف‌گذاری شود.