صاحبان صنایع اعتقاد دارند اگر این آب در بخش صنعت مصرف شود، ارزش افزوده و اشتغال بالاتری را به همراه دارد، با این‌حال مسئولان معتقدند اگر از همه جنبه‌های کشاورزی هم چشم بپوشیم، فعالیت این بخش در استان در کاهش آلودگی‌ها نقش موثر دارد و نباید بخش کشاورزی را از آب محروم کرد اما می‌توان با اقداماتی از جمله اصلاح الگوی کشت، بهره‌وری آب را در این بخش افزایش داد. همشهری با «محمدمهدی جوادیان‌زاده» مدیر آب شرکت آب منطقه‌ای استان یزد درباره بهره‌برداری از آب استان در بخش کشاورزی و برنامه‌های در دست پیگیری برای افزایش بهره‌وری و راندمان این بخش گفت‌وگو کرده که در ادامه می‌خوانید.

• مصرف آب بخش کشاورزی و بازدهی آن چه مقدار است؟

در حال حاضر ۸ درصد اشتغال و ۱۵ درصد ارزش افزوده استان در بخش کشاورزی است و ۸۵ درصد از آب مصرفی استان در این بخش مورد بهره‌برداری قرار می‌گیرد. به این ترتیب می‌توان گفت که با توجه به سهم بخش کشاورزی در ایجاد اشتغال و ارزش افزوده، راندمان بالایی در این بخش نداریم.

• برای افزایش بازده بخش کشاورزی استان چه پیشنهادی دارید؟

ما بعد از بررسی‌های گسترده به این نتیجه رسیدیم که اگر صنایع تبدیلی کشاورزی را در کنار کشت مستقر کنیم، می‌توانیم بازده این بخش یعنی اشتغال و ارزش افزوده را بالا ببریم. ترویج کشت گیاهان دارویی که کشتی راحت، کم‌آبخواه با کمترین تلفات است و در کنار آن ایجاد صنایع تبدیلی وتکمیلی، بهترین راهکار برای افزایش راندمان در بخش کشاورزی استان است. اما این صنایع با توجه به اشتراک حوزه فعالیت بین سازمان جهاد کشاورزی و سازمان صنعت، معدن و تجارت، درگیر پاسکاری شده و آنچنان که باید توسعه نیافته است. صنایع تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی در طبقه‌بندی سازمان صنعت، معدن و تجارت قرار ندارد و جهاد کشاورزی نیز برنامه مشخصی برای حمایت ندارد، از این رو می‌توان گفت که این صنایع متولی خاصی ندارد، اما این موضوع به عنوان دغدغه استان مطرح و در حال پیگیری است.

• قطعا هر صنعتی به منابع آب نیاز دارد و با توجه به برخورد دولت با تخصیص آب برای بخش کشاورزی، آیا این صنایع همچنان مورد حمایت هستند؟

قطعا براساس سیاست دولت هر سرمایه‌گذاری جدیدی در صورت نیاز به آب جدید به معنای توسعه کشت، امکان‌پذیر نیست. بنابراین کسی نمی‌تواند برای کشاورزی، آب جدید بخواهد، باید از منابع موجود در بخش کشاورزی استفاده و ضمن جایگزین کردن کشت به سمت برداشت میزان آب قابل برنامه‌ریزی حرکت کنیم.

• شرایط منابع آبی بخش کشاورزی استان چه وضعی دارد؟

سفره‌های آب زیرزمینی در کشور در چند سال اخیر به شدت آسیب دیده و اکثر دشت‌های کشور ناپایدار و دچار کسری مخزن هستند. از این رو برنامه تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی در این سال‌ها به صورت منسجم در دستور کار قرار گرفته و مصوبه شورای عالی آب است. اولین اقدام در اجرای طرح تعادل‌بخشی، مشخص کردن میزان آب قابل برنامه‌ریزی در هر دشت استان بود که انجام شد. با توجه به این‌که ۸۵ درصد از آب مصرفی استان در بخش کشاورزی از سفره‌های آب زیرزمینی برداشت می‌شود، این موضوع از اهمیت زیادی برخوردار بود. به این ترتیب توان سفره‌های آب برای برداشت‌ها مشخص شد، به طوری که ۱۹ دشت به صورت دشت به دشت مورد پایش قرار گرفت و میزان آب قابل برنامه‌ریزی و میزان مصرف مشخص شد.

براساس این مطالعات معلوم شد که آب قابل برنامه‌ریزی بسیار کمتر از آب مصرفی است، از این رو سازوکارهایی برای اصلاح و تعدیل پروانه‌ها و تعدیل حجمی ‌برداشت آب اجرا شد تا مصرف را در قالب برنامه ۵ ساله به آب قابل برنامه‌ریزی نزدیک کنیم. این حرکت در استان یزد چند سال است که شروع شده است و همه چاه‌های کشاورزی به کنتور مجهز شده‌اند. بر اساس حجم برداشت، با اضافه برداشت‌ها برخورد می‌شود تا به سمت آب قابل برنامه‌ریزی نزدیک شویم و در سال‌های بعدی حتی بتوانیم افت ناشی از اضافه برداشت را جبران کنیم.

• اثرات خشکسالی بر منابع آبی استان چه حد بوده است؟

طی ۱۵ سال خشکسالی، منابع آب به شدت صدمه دیده است، از این رو باید برای برخی از مصارف، آب را از سایر حوزه‌ها انتقال دهیم تا مصارف شرب را تامین کنیم. خشکسالی‌ها باعث شده متوسط بارش استان در ۱۰ سال گذشته ۱۰ درصد کاهش یابد. کاهش بارش‌ها، منابع آب را به شدت دچار مشکل کرده و با توجه به این‌که بخش زیادی از قنوات ما آب مورد نیاز بخش کشاورزی را تامین می‌کنند، بخش کشاورزی صدمه قابل توجهی دیده است. در این سال‌ها بسیاری از قنات‌ها از مدار بهره‌برداری خارج شده‌اند و بخشی از قنوات نیز با کاهش آبدهی مواجه شده‌اند، به این ترتیب می‌توان گفت که آب مورد نیاز بخش کشاورزی آب پایداری نیست که بتوانیم به آینده مدیریت بخش کشاورزی استان امیدوار باشیم. افزایش بهره‌برداری از سفره‌های آب زیرزمینی باعث شده صدمه زیادی به منابع آب زیرزمینی برسد. بر اساس آمار در سال ۸۵، حدود ۲۴۳ محدوده ممنوعه داشتیم و در حال حاضر ۴۰۵ منطقه ممنوعه داریم که رشد حدود ۲برابری را نشان می‌دهد. بخش قابل توجهی از این افزایش مربوط به سیاست‌های اشتباه گذشته است.

• چه تصمیماتی در این حوزه گرفته شده که چالش‌زا بوده است؟

قانون تعیین تکلیف چاه‌های کشاورزی که در گذشته به تصویب رسید، این فرصت را فراهم کرد که افرادی که چاه غیرمجاز دارند، بتوانند پروانه بگیرند و حتی کسانی که این سیاست را دیدند به امید دریافت پروانه، نسبت به حفر چاه‌های غیرمجاز اقدام کردند. این اقدام یکی دیگر از صدمات ناشی از توسعه بدون در نظر گرفتن منابع آبی بود.

• توسعه کشاورزی همواره به بهانه امنیت غذایی صورت می‌گیرد این سیاست اشتباه است؟

امنیت غذایی بسیار مهم است اما توجه به امنیت غذایی بدون توجه به منابع آب کشور ممکن نیست و نه تنها امنیت غذایی برقرار نمی‌شود، بلکه شکننده نیز می‌شود و منابع آب را از بین می‌برد. از این رو دستگاه‌ها باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کنند که هیچ‌کدام آسیب نبینند. تولید کشاورزی باید پایدار باشد و این زمانی میسر است که منابع آب پایدار باشند و این نیز زمانی امکان‌پذیر است که به قوانین طبیعت احترام بگذاریم.

با توجه به این‌که سالانه ۴۵ سانتی‌متر در سفره‌های استان شاهد افت سطح آب‌های زیرزمینی هستیم، نباید منابع آبی را بدون برنامه هدر داد. خودکفایی در تولید محصولات کشاورزی امکان‌پذیر است اما باید با برنامه‌ریزی درست دنبال شود. اگر بخواهیم با روش‌های قدیمی ‌و برنامه‌ریزی‌های سنتی این هدف را دنبال کنیم، حتی اگر خودکفایی ایجاد شود باز منابع آبی از بین خواهد رفت اما با افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی می‌توان هر دو هدف را با هم محقق کرد. در دنیا کشورهایی وجود دارند که سرانه تجدیدپذیر آنها کمتر از کشور ایران است اما تولیدات کشاورزی بیشتری دارند؛  این نشان می‌دهد با افزایش بهره‌وری و استفاده از تکنولوژی صحیح و آگاه‌سازی کشاورز می‌توان با کمترین میزان آب، بیشترین بهره‌وری را حاصل کرد.

• یکی از راهکارهایی که در استان دنبال شده، کشت گلخانه‌ای است. کشت‌های گلخانه‌ای چقدر بهره‌وری آب را در بخش کشاورزی بالا برده است؟

بنابر اعلام رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان، ۵۰ درصد محصولات کشاورزی استان با ۵ درصد آب استان در گلخانه‌ها تولید می‌شود که منجر به بالا بردن راندمان بخش کشاورزی می‌شود. از این رو شاهد افزایش استقبال از کشت گلخانه‌ای هستیم اما باید به این موضوع توجه کرد که توسعه این کشت، باید با جایگزین کردن الگوی کشت با همان منابع آبی قبل باشد و نمی‌توان منابع آبی جدیدی را تامین کرد. با این شرایط اگر تصمیم به جایگزین کردن کشت از سنتی و روباز به گلخانه‌ای باشد، استقبال و حمایت می‌کنیم اما بعضی از گلخانه‌ها هم باعث آسیب شده‌اند چراکه بدون توجه به محدودیت منابع آبی، مجوزهایی صادر شده که در نهایت افزایش چاه‌های غیرمجاز را به دنبال داشته و دارد.

• آیا بهره‌وری بخش کشاورزی در گلخانه‌های استان استاندارد است؟

گلخانه‌ها عمدتا نسل قدیم هستند که بهره‌وری اگرچه نسبت به کشت سنتی و روباز، بهتر است اما مورد رضایت نیست. امروز نسل جدید گلخانه‌ها در حال فعالیت هستند که سازمان جهاد کشاورزی استان نیز به این موضوع ورود کرده و در حال به‌روزرسانی گلخانه‌ها برای بهره‌برداری از تکنولوژی جدید است. امیدواریم با حمایت از بخش کشاورزی هر روز شاهد افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی و استفاده بهینه از منابع آبی استان باشیم.

• کاشت محصولات کم‌آب‌خواه

مدیر آب شرکت آب منطقه‌ای استان یزد :  باید محصول مناسب با به‌روزترین شیوه‌ها کاشته شود تا بهره‌وری از آب در بخش کشاورزی افزایش یابد. برای مثال در استان یزد کاشت محصولات کم‌آب‌خواه خیلی خوب جواب می‌دهد اما باید سازوکار آن آماده باشد، به این ترتیب هم کشت را ترویج می‌کنیم و هم این‌که محصول روی دست کشاورز نمی‌ماند. گیاهان دارویی با این ویژگی‌ها، بهترین محصول برای تولید هستند. درآمد کشور آلمان از گیاهان دارویی از درآمد نفت ایران بیشتر است، این درحالی است که مساحت زمین‌های قابل کشت در آلمان کمتر از مساحت زمین‌های قابل کشت در ایران است و ظرفیت کشت این محصولات در استان یزد به مراتب بالا است.

• توسعه سامانه‌های آبیاری نوین

سازمان جهاد کشاورزی استان یزد برای افزایش بهره‌وری آب در بخش کشاورزی حمایت‌هایی را در دستور کار قرار داده است تا با اجرای سیستم‌های نوین آبیاری، با کمترین آب محصول بیشتری برداشت شود. به گزارش همشهری، رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد درباره این برنامه‌ها می‌گوید: برای افزایش راندمان آبیاری در راستای اجرای پروژه‌های آبی- خاکی، اجرای سیستم‌های کم‌فشار یعنی لوله‌گذاری با پرداخت سالانه ۵ میلیون و ۸۰۰ هزار تومان در هر هکتار به صورت کمک بلاعوض از سوی سازمان جهاد کشاورزی استان یزد انجام می‌شود. «سیدجمال سجادی‌پور» می‌افزاید: یکی دیگر از اقدامات، حمایت از اجرای سیستم‌های آبیاری‌ نوین یا تحت فشار است که برای این اقدامات نیز به ازای هر هکتار ۱۳ میلیون تومان به صورت بلاعوض در سال پرداخت می‌شود تا بهره‌وری آب را افزایش دهیم.

وی با بیان این‌که سهمیه مشخصی برای پرداخت تسهیلات در استان وجود ندارد و محدودیتی قائل نیستیم، اظهار می‌کند: پارسال ۴۵۷۲ هکتار سیستم آبیاری تحت فشار اجرا شد و ۲۶۰۰ هکتار نیز در دست اقدام بود و از این حیث رتبه سوم کشور را کسب کردیم. این رتبه به دلیل رشد اجرای طرح نسبت به سال قبل، به استان یزد تعلق گرفت. رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان یزد با بیان این‌که سال گذشته رکود اجرای سیستم‌های نوین آبیاری در کشور از استان یزد شکسته شد، می‌گوید: اگرچه سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در استان نسبت به سایر استان‌های کشور، بالا نیست اما این رویکرد در استان با جدیت دنبال شده و با توجه به محدودیت منابع آب در اولویت کاری مسئولان استان است.

وی تاکید می‌کند: استفاده از این تسهیلات و اجرای طرح‌های نوین آبیاری در شرایطی که کمک‌های دولتی بعضی مواقع تکرار نمی‌شود، از ضروریات است. سجادی‌پور می‌افزاید: برای اجرای این طرح‌ها در استان مشکلاتی وجود دارد که از جمله آن می‌توان به کشاورزی خرده‌مالکی در استان و توان مالی ضعیف کشاورزان اشاره کرد. به گفته این مسئول، سهم آورده کشاورزان در اجرای طرح‌ها برای افزایش بهره‌وری آب ۴۰ تا ۵۰ درصد است که کشاورزان به دلیل بنیه ضعیف قادر به تامین آن نیستند اما تلاش می‌کنیم به صورت استانی و ملی حمایت‌های لازم صورت گیرد تا این طرح‌ها در استان اجرا شود.