صاحب‌خبر - فرهیختگان : یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دیروز دوشنبه در 72 سالگی درگذشت. او دقیقا در همان ماهی فوت کرد که یک سال پیش از آن به گفته عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه «برجام به دلیل از دست دادن مهم‌ترین نقطه تعادلش یعنی آمریکا به ICU منتقل شده بود.» حالا در میانه تلاش‌های ایران برای نجات برجام -که در قالب گام‌های مدت‌دار کاهش تعهدات صورت می‌گیرد- یوکیا آمانو بالاترین مقامی که بر پایه برجام وظیفه راستی‌آزمایی تعهدات ایران و ارائه گزارش‌های پایبندی تهران به توافق هسته‌ای را برعهده داشت، فوت کرد. البته شبکه خبری بلومبرگ به نقل از منابع خبری اعلام کرد که آمانو ۵ روز پیش فوت کرده و خبر فوت او پس از اتمام تشییع جنازه رسانه ای شده است . نقش آمانو در توافق هسته‌ای به قدری مهم بود که بلافاصله پس از انتشار خبر درگذشتش، عباس عراقچی در پیامی درگذشت او را «عمیقا تسلیت» گفت و نوشت: «ما همکاری نزدیکی با یکدیگر داشتیم. من عملکرد حرفه‌ای و ماهرانه او را به‌عنوان مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در بستن کامل پرونده موسوم به «پی‌ام‌دی» (ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران) و ارائه 15 گزارش متوالی که در آنها پایبندی کامل ایران به برجام تایید شده بود، تحسین می‌کنم. خداوند روح او را در آرامش قرار دهد.» درگذشت یوکیا آمانو را روز گذشته آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با ارسال نامه‌ای به کشورهای عضو خبر داد. در بیانیه آژانس اتمی آمده است: «دبیرخانه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با تاسف و اندوه عمیق فوت یوکیا آمانو دبیرکل [آژانس] را اعلام می‌کند. دبیرخانه [آژانس] مفتخر است که آخرین اندیشه وی را در نامه استعفای خود به شورای حکام، یادآوری کند: به لطف حمایت اعضا و تعهد کارکنان، طی دهه گذشته آژانس نتایج ملموسی را در پیشبرد هدف «اتم‌ها برای صلح و توسعه» به‌دست آورد. من از دستاوردهایمان بسیار مفتخر هستم و از اعضای آژانس نیز قدردانی می‌کنم.» آژانس انرژی اتمی همچنین اعلام کرد که پرچم‌های نماد این سازمان در کشورهای عضو، به صورت نیمه‌افراشته درمی‌آید. خبر درگذشت آمانو در حالی منتشر شده که رسانه‌های خارجی هفته گذشته پس از دو غیبت او در نشست آژانس و شورای حکام گزارش داده بودند آمانو می‌خواهد پیش از ماه مارس (اسفند) سال آینده میلادی، به دلیل مشکلات جسمی سمت مدیرکلی آژانس را به فرد دیگری واگذار کند. اما پیشرفت بیماری مدیرکل آژانس، فرصت واگذاری مسئولیت را از او گرفت. با توجه به اینکه بر اساس قطعنامه 2231 شورای امنیت سازمان ملل، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تنها مرجع صالح تایید پایبندی ایران به برجام یا نقض مفاد آن بود و یوکیا آمانو، مدیرکل آژانس طبق این قطعنامه و بنابر درخواست شورای حکام آژانس، مسئولیت گزارش‌دهی درخصوص پایبندی ایران به برجام را برعهده داشت، در این گزارش به بررسی عملکرد او در پرونده هسته‌ای ایران پرداخته شده است. آمانو از کجا آمد؟ یوکیا آمانو پس از فارغ‌التحصیلی از دانشکده حقوق دانشگاه توکیو، در 25 سالگی کارمند وزارت امور خارجه ژاپن شد. آمانو مدتی در فرانسه و آمریکا هم تحصیل و تحقیق کرد و در وزارت خارجه کشورش در سمت‌های مختلف انجام وظیفه کرد تا اینکه رئیس دفتر خلع سلاح در وزارت خارجه ژاپن شد. در ماه آوریل ۲۰۰۱ او در مقام نماینده ژاپن با عنوان کارشناس دولتی در هیات سازمان ملل متحد در زمینه مسائل موشکی منصوب و درست سه ماه بعد از آن وارد گروه متخصصان سازمان ملل در زمینه مطالعات منع گسترش و خلع سلاح هسته‌ای شد. وی در سفارتخانه‌های ژاپن در ویتنام، واشنگتن و بروکسل نیز حضور داشته و همچنین یکی از اعضای هیات اعزامی ژاپن به کنفرانس خلع سلاح هسته‌ای در ژنو بوده‌ است. وی که در سال ۲۰۰۵ همراه با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جایزه صلح نوبل را برد، در سال ۲۰۰۹ پس از محمد البرادعی به سمت مدیرکلی آژانس برگزیده شد و قرار بود تا نوامبر ۲۰۲۱ در این سمت بماند. سخت‌تر از البرادعی سابقه فعالیت‌های هسته‌ای ایران و همکاری‌‌اش با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به چند دهه قبل بازمی‌گردد، اما در میان تمام مدیران کل آژانس، محمد البرادعی و یوکیا آمانو بیش از سایرین شناخته‌شده هستند. پرونده هسته‌ای ایران در مرداد 81 یعنی زمانی که البرادعی مدیرکل آژانس بود، پس از مصاحبه مطبوعاتی اعضای گروهک تروریستی منافقین در آمریکا، به سرخط خبرهای جهان تبدیل شد. او در همان سال به ایران سفر و از سایت نطنز بازدید کرد. با فشار آمریکا که در آن زمان افغانستان را به اشغال در آورده و به دنبال حمله به عراق بود، پرونده ایران به شورای حکام فرستاده شد. با وجود همکاری‌های ایران با بازرسان آژانس، در گزارش‌های ابتدایی البرادعی اتهاماتی نیز علیه ایران یافت می‌شد اما رفته‌رفته موضع او نسبت به ایران نرم‌تر و این در گزارش‌های آژانس هم اعمال شد. اما با روی کار آمدن آمانو وضعیت پرونده هسته‌ای ایران به عقب بازگشت. آمانو صراحتا در نشست ماه مارس 2010 (اسفند88) آژانس از برنامه هسته‌ای ایران ابراز نگرانی و اعلام کرد به دلیل عدم همراهی و همکاری ایران با بازرسان، آژانس نمی‌تواند صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای ایران را تایید کند. آمانو صراحتا ایران را متهم به فعالیت نظامی هسته‌ای کرد و از ایران خواست به سوالات درباره احتمال وجود بعدی نظامی برنامه هسته‌ای، به‌عنوان موضوعی که از اولویت زیادی برخوردار است، پاسخ دهد. افشاگری ویکی‌لیکس مهم‌ترین وظیفه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی جلوگیری از انحراف فعالیت‌های هسته‌ای از مسیر صلح‌جویانه است. آژانس یک سازمان جهانی کاملا مستقل است و این وظیفه را باید با رویکرد بی‌طرفانه نسبت به کشورها دنبال کند، اما تقریبا هیچ‌گاه این چنین نبوده است. چند ماه پس از گزارش تند آمانو علیه ایران سایت افشاگر ویکی‌لیکس اسنادی را از سال 2009 منتشر کرد که بخشی از آن به یوکیا آمانو مربوط بود. این اسناد را که روزنامه گاردین در دوم دسامبر 2010 (11 آذر 89) منتشر کرد به پس از انتخاب مدیرکل آژانس انرژی اتمی مربوط می‌شود. بر پایه این اسناد، در جلسه‌ای که با حضور نماینده آمریکا و مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی یوکیا آمانو در اواسط سپتامبر 2009 برگزار شد، آمانو از آمریکا به خاطر حمایت از کاندیداتوری وی تشکر و بر حمایت خود از اهداف استراتژیک آمریکا در آژانس تاکید کرده بود. آمانو در وهله‌های مختلف به نماینده آمریکا خاطرنشان می‌کند که لازم است تا وی به گرو 77 (۷۷-G) امتیازاتی را اعطا کند و به این شکل استقلال فردی و رویکرد بدون جانبداری خود را نشان دهد، با این حال اظهار می‌دارد در اتخاذ هر گونه تصمیم مهم استراتژیک، از انتصاب اشخاص رده‌بالا گرفته تا پرداختن به مساله برنامه به اصطلاح سلاح‌های هسته‌ای ایران، قویا جانب آمریکا را خواهد گرفت. گزارش از کلاهک هسته‌ای افشاگری ویکی‌لیکس البته در روند گزارش‌های او علیه ایران تغییری ایجاد نکرد. آمانو در گزارش سپتامبر 2011 (شهریور 90) یکی از تندترین گزارش‌های ممکن را به شورای حکام داد. او در این گزارش از ابعاد نظامی احتمالی برنامه هسته‌ای ایران گفت و حتی از احتمال فعالیت برای ساخت کلاهک هسته‌ای خبر داد: «از سال 2002 آژانس به‌طور فزاینده‌ای درباره وجود احتمالی فعالیت‌های مرتبط هسته‌ای آشکار نشده که در برگیرنده سازمان‌های مرتبط نظامی از جمله فعالیت‌های مربوط به توسعه کلاهک هسته‌ای برای موشک، نگران است، آژانس در این زمینه به‌طور مرتب اطلاعات جدیدی دریافت می‌کند.» آژانس در این گزارش از بابت وجود جنبه‌های نظامی در برنامه‌های هسته‌ای ایران به‌شدت ابراز نگرانی و اعلام کرد بعد از ارزیابی دقیق و انتقادی اطلاعاتی که در دسترس داشته، به این نتیجه رسیده است که این اطلاعات، در کل و روی هم رفته موثق هستند. بر پایه این گزارش، آژانس فعالیت‌های هسته‌ای گوناگون در اراک و فردو در قم را خلاف قطعنامه شورای امنیت دانست. چرخش پس از برجام یوکیا آمانو پس از تصویب برجام و با وجود اینکه طبق برجام، کشورهای 1+5 متعهد شده بودند پیش‌نویس قطعنامه‌ای را تهیه کنند که با تصویب آن پرونده PMD بسته شود، همچنان از فعالیت هسته‌ای ایران ابراز نگرانی می‌کرد. درنهایت اما با توجه به الزام بستن پرونده ایران، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به اتفاق آراء به قطعنامه پیشنهادی گروه 1+5 پرونده «ابعاد نظامی احتمالی» برنامه هسته‌ای ایران را مختومه اعلام کرد. نکته قابل توجه اینجاست که آمانو در گزارش خود به آژانس برخلاف گزارش‌های سابق نوشت که «هیچ نشانه معتبری برای انحراف مواد هسته‌ای ایران درخصوص پی‌ام‌دی یافت نشده است. همچنین هیچ نشانه‌ای در ارتباط با توسعه فعالیت سلاح هسته‌ای در ایران پس از سال 2003 یافت نشده است.» 15 گزارش از پایبندی ایران به برجام پس از توافق هسته‌ای ایران و 1+5، آژانس موظف به راستی‌آزمایی اجرای تعهدات ایران و همچنین پایبندی به توافق هسته‌ای شد. نخستین گزارش آژانس مطابق با قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت و دستور کار شورای حکام، ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ (۲۶ دی 94) منتشر شد. پس از تایید انجام تعهدات ایران مطابق برجام، اجرای تعهدات طرف غربی درباره این توافق آغاز شد. برجام آغاز شد. آژانس اسفند همان سال نیز با انتشار گزارشی اجرای کامل تعهدات ایران را تایید کرد. از آغاز برجام تاکنون و حتی پس از خروج آمریکا از برجام، آژانس در 15 گزارش فصلی، پایبندی ایران به این توافق را اعلام کرد. در تازه‌ترین گزارش این نهاد، با توجه به اعلام رسمی ایران مبنی‌بر عدم رعایت سقف انباشت مواد هسته‌ای و همچنین توسعه غنی‌سازی به حدود پنج درصد، آژانس در گزارشی این موضوعات را تایید کرده است. پایان آقای مدیرکل کمتر از دو ماه دیگر ایران گام سوم را در چارچوب بندهای توافق هسته‌ای برخواهد داشت. رسانه‌ها از دو گزینه برای جانشینی آمانو خبر می‌دهند. معلوم نیست مدیرکل بعدی آژانس تا چه میزان با آمریکا همراه خواهد بود. به‌طور حتم با توجه به نیاز آژانس به کمک‌های آمریکا و همچنین نیاز به آموزش نیروها در این کشور، هیچ مدیرکلی نمی‌تواند در انجام وظایف خود مستقل عمل کند. جانشینان احتمالی آمانو روند انتخاب مدیرکل آژانس وظیفه انتخاب مدیرکل- که بالاترین مقام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است- برعهده شورای حکام است. برای تعیین مدیرکل آژانس، ابتدا رئیس دوره‌ای شورای حکام از کشورهای عضو دعوت می‌کند تا نامزدهای مورد نظر خود را به این شورا معرفی کنند. بر اساس مقررات آژانس بین‌المللی، مدیرکل باید با شیوده رای‌گیری مخفی و با رای دست‌کم دوسوم از میان 35 عضو شورای حکام، یعنی 24 رای انتخاب شود. در صورتی که در دور اول انتخابات نامزدی موفق به کسب دو سوم آرا نشود در دور بعدی اعضای شورای حکام اقدام به انتخاب نامزد پیشتاز خواهند کرد. به این منظور لازم است دست‌کم دوسوم کشورهای عضو شورای حکام در رای‌گیری شرکت کنند. نامزدی که بتواند در رای‌گیری به اکثریت ساده آرا دست پیدا کند به‌عنوان نامزد پیشتاز انتخاب خواهد شد. این شیوه به‌نوعی برای شکستن بن‌بست در انتخاب مدیرکل ابداع شده است. نامزد پیشتاز سپس بار دیگر در معرض رای شورای حکام قرار خواهد گرفت تا مشخص شود آیا شورای حکام با رای دوسوم اعضا به وی حاضر به تایید او خواهد بود یا خیر. فرد منتخب شورای حکام سپس باید در جلسه سالانه کنفرانس عمومی، که معمولا در ماه سپتامبر تشکیل می‌شود مورد تایید کشورهای عضو آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قرار گیرد. وظیفه اصلی مدیرکل آژانس اجرای تصمیمات و مصوبات شورای حکام است، اما تاثیر او در روند تهیه گزارش‌های مسائل مختلف می‌تواند در شکل‌دهی به دیدگاه کشورهای عضو آژانس و افکار عمومی موثر باشد. کرنل فروتا «کرنل فروتا» را شاید بتوان نزدیک‌ترین فرد به یوکیا آمانو در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دانست؛ قرابتی که البته باید بیشتر از نظر ساختاری و جایگاهی به آن نگاه کرد. کرنل فروتا به‌عنوان هماهنگ‌کننده ارشد سیاستگذاری آژانس- در دوران بیماری و کمرنگ شدن توانایی‌ها و نقش آمانو در اداره آژانس- عملا به صورت دست راست و حتی جانشین مدیرکل عمل کرده است. برخی این وظیفه را به نقش رئیس دفتر یوکیا آمانو تعبیر کرده‌اند. البته برای ریاست آژانس، ارتباط تنگاتنگ با رئیس سابق معیار برتری نیست. برای قرار‌گیری در سمت مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مسائل و معادلات دیگری نیز وجود دارد. کسب رضایت کشورهای غربی به‌خصوص آمریکا و نیز کسب رای از شورای حکام دو گامِ تقریبا به هم نزدیکی است که کرنل فروتای رومانیایی باید برای جانشینی آمانو بردارد. فروتا در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۲ به‌عنوان سفیر و نماینده ریاست‌جمهوری رومانی در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مشغول به کار بوده است. ریاست شورای سیاستگذاری میان‌مدت آژانس (۲۰۱۲ تا ۲۰۱۷)، مدیر کارگروه برنامه و بودجه آژانس (۲۰۱۰ تا ۲۰۱۱) و نیز ریاست کمیته اقتصاد و محیط‌زیست در سازمان همکاری و امنیت اروپا از دیگر مسئولیت‌های او بوده است. فروتا همچنین در مذاکرات اتمی منجر به برجام در سال ۲۰۱۵ عضوی از هیات مذاکره‌کننده اروپایی بود. رافائل گروسی «رافائل گروسی»، رقیب سابق یوکیا آمانوست که در دور قبلی انتخابات مدیرکلی آژانس احتمال نامزدی‌اش می‌رفت، اما ترجیح داد با توجه به اقبال عمومی به آمانو عطای مدیرکلی را به لقایش ببخشد. حالا اما با خالی شدن عرصه از رقیب قدرتمند ژاپنی، روزنه‌های امید برای گروسی گشوده شده است. در صورت انتخاب شدن گروسی آرژانتینی، برای اولین‌بار است که مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از یک کشور آمریکای جنوبی خواهد بود. این قاره به همراه قاره کوچک اقیانوسیه، تنها مجموعه‌هایی هستند که تاکنون فردی از آنها بر کرسی مدیرکلی آژانس تکیه نزده است. گروسی شاید بنابر دلایل سیاسی برای آمریکا مورد مناسب‌تری نسبت به فروتا باشد. دولت آرژانتین هم‌اکنون در دست چهره‌ای نزدیک به آمریکا قرار دارد و از سوی دیگر این کشور در فناوری اتمی از کشورهای پیشرو به حساب می‌آید. این دیپلمات آرژانتینی از سال ۲۰۰۲ تا ۲۰۰۷ ریاست کارکنان آژانس اتمی در وین و سازمان منع گسترش سلاح‌های شیمیایی در لاهه را بر عهده داشته است. او همچنین در سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۳ دستیار مدیرکل آژانس اتمی در حوزه سیاستگذاری بوده است. گروسی مانند رقیبش فروتا سابقه مشارکت در جلسات هیات مذاکره هسته‌ای اروپا با ایران را در کارنامه فعالیت‌هایش دارد.∎​