لیلا مهداد| حال یار مهربان خوب نیست. سرانه مطالعه پایین و بازار بیرمق کتاب، داستان امروز و دیروز نیست، در سالهای گذشته اهالی نشر از تنگشدن عرصه برایشان بسیار گفتهاند و کتابفروشیها از کماقبالیها شکایت داشتند، اما در این میان تعطیلی بعضی کتابفروشیها و تغییر کاربریشان به مشاغل پردرآمدی همچون اغذیهفروشیها زنگ خطر را برای متصدیان فرهنگ به صدا درآورد تا نگرانیها، نهادهای مسئول را به سمت راهکارهایی اجرایی ببرد، تا شاید در سایه آنها حال بازار کتاب کمی بهتر شود؛ برگزاری مسابقات کتابخوانی، برپایی نمایشگاههای استانی، خرید کتاب از ناشران و ... همه سعی کردند بازار کتاب را از کما خارج کنند، اما همچنان ناشران و کتابفروشان از رکود بازار کتاب گفتند تا اینکه طرحهای «عیدانه کتاب»، «تابستانه و پاییزه کتاب» وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به میدان آمدند، تا در سایه حمایت از کتابفروشها و کتابخوانها نفسی تازه به ریههای بازار کتاب بدمند. طرحهایی که از سال 94 توسط این وزارتخانه با ایجاد تغییراتی در اعطای یارانه نشر طراحی و اجر شدند تا یارانهای به کتابفروشیها تعلق بگیرد؛ تخفیفی که درنهایت به نفع مصرفکننده است، البته حالا باید منتظر ماند و دید با این ترفندها حال 2هزار کتابفروشی که 1400 کتابفروشی در تهران و 600 کتابفروشی دیگر در شهرستانها هستند، خوب میشود یا نه. امسال هم بعد از طی مراحل ثبت نام کتاب فروشیها در این طرح و ... طرح تابستانه کتاب از 27 تیر تا 3 مرداد برای خریداران اجرا خواهد شد.
طرحی که نشان داد کتابنخوان نیستیم
«یکی از وظایف ذاتی ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کمک به گسترش کتابخوانی و بهبود وضع نشر کشورمان است، از همین رو تلاش میکنیم در مناسبتهای مختلف، تمهیداتی برای تحقق این هدف و جذب مردم به مطالعه بیندیشیم.» این اظهارنظری است که محسن جوادی، معاون فرهنگی وزیر ارشاد درباره طرح تخفیف فصلی کتاب برای حمایت از بازار کتاب داشته است. البته معاون فرهنگی وزیر ارشاد با اشاره به محدودیتهای مالی این طرح گفته است: «بهواسطه محدودیتهای مالی، دستمان در اختصاص بودجه به طرحهای حمایتی چندان باز نیست، اما اختصاص همین بودجه ۲.۵میلیارد تومانی برای دوره اخیر طرح تخفیف فصلی کتاب هم بههرحال اقدامی است که منجر به افزایش علاقهمندی مردم به خرید کتاب و رونق گرفتن کتابفروشیها در زمانهای مورد نظر میشود.»
حالا نیکنام حسینیپور، مدیرعامل خانه کتاب در مورد طرح تابستانه کتاب به «شهروند» میگوید: «برای اینکه کتابفروشیها مشمول این طرح شوند، دو شاخص در نظر گرفته میشود، نخست اینکه پروانه کسب داشته باشند که از اتحادیههای مربوطه میگیرند، دوم اینکه کتابفروش بوده و در معرض دید عموم باشند. این اطلاعات را هنگام ثبتنام بارکدگذاری میکنند، البته راستیآزمایی هم صورت میگیرد.» حسینیپور با اشاره به اینکه هیچ ممنوعیتی برای مشارکت کتابفروشیها وجود ندارد، میگوید: «فرآیند ثبتنام باز است و هر کتابفروشی در هر نقطهای از کشور میتواند در این طرح ثبتنام کند. بودجه این طرح از یارانه کتاب تامین میشود. در حقیقت در ردیف بودجه معاونت فرهنگی وزارت ارشاد و فرهنگ پیشبینی شده، تحتعنوان یارانه. این یارانه به شکلهای مختلف پرداخت میشود. بهعنوان مثال بخشی از این یارانه تحتعنوان بن در نمایشگاههای کتاب ارایه و بخشی هم در حوزه خرید کتاب معاونت صرف میشود و بخشی هم چندسالی است در قالب طرحهای فصلی به مصرفکننده نهایی که مردمند، اختصاص مییابد. هرکدام از این طرحها بودجه متفاوتی دارند، بهعنوان مثال بودجه طرح تابستانه امسال حدود 2.5میلیارد تومان است.» مدیرعامل خانه کتاب استانهای تهران، قم، اصفهان و خراسانرضوی را از پیشروان این طرح اعلام میکند: «به دلیل تعداد بالای کتابفروشیهای تهران معمولا در ردیفهای اول قرار میگیرند، ولی به شخصه معتقدم استقبال در شهرستانها بیشتر است. بهعنوان مثال در قم، اصفهان و خراسان رضوی این طرح حسابی جا افتاده است.» حسینیپور در مورد شعارهایی که برای هرکدام از طرحها در نظر گرفته میشود، ادامه میدهد: «با توجه به فضای اجتماعی جامعه و با همفکری که با اصحاب رسانه در معاونت فرهنگی و خانه کتاب صورت میگیرد، این شعارها مشخص میشود. شعار امسال «همنشین دلنشین» تعیین شده است. شعارها را خانه کتاب تعیین میکند. درواقع این شعارها فردی نیست و حاصل مشورت جمعی است.»
این طرح آخرینبار پاییز گذشته اجرا شد. در نوروز ۹۸ هم ۶۷۵کتابفروشی در آن شرکت کرد، 8میلیارد تومان کتاب در آن فروش رفت و بدهی کتابفروشیها در این طرح اواخر فروردین تسویه شد. حسینیپور مشکلاتی از این دست را کمی بدیهی میداند و بر این باور است که تمام تلاشها بر این است تا چنین تجربیاتی تکرار نشود: «به نظرم یکی از طرحهای موفق وزارت ارشاد در حوزه توزیع عادلانه یارانه همین طرحهای فصلی بوده و تا امروز تاثیر مثبت خود را گذاشته، بهطوری که در هر طرح حدود 200هزار نفر مشارکت میکنند و حدود 8تا10میلیارد تومان کتاب خرید و فروش میشود؛ کتابهایی که آموزشی یا کمکدرسی نیستند، چون طرح، کتابهای عمومی را پوشش میدهد. این اعداد و ارقام از اقبال جامعه خبر میدهند و مشخص است تا آن اندازه که گفته میشود، کتابنخوان نیستیم. یکی از آثار مثبت این طرح مشخصشدن ذائقه شهرها و استانهای مختلف در عرصه کتابخوانی است که ناشران میتوانند با توجه به آن فعالیت کنند.»
مدیرعامل خانه کتاب با اشاره به اینکه در پرداخت یارانه هیچ تفاوتی میان شهرها و استانها در نظر گرفته نمیشود، میگوید: «تفاوت در پرداخت یارانهها با توجه به شهرها نیست، بلکه نگاهمان به کتابفروشیهاست، اما این مسأله در مورد بعضی مناطق و استانهای محروم صدق نمیکند، بهعنوان مثال استانها و مناطقی که در طرحهای قبلی در ردیفهای آخر قرار داشتند، مانند بندرعباس، کهگیلویهوبویراحمد، خراسانجنوبی و کرمان. نگاه به این استانها ویژه است و سعی میکنیم یارانهای هم به آنها تزریق کنیم تا کمی جان بگیرند. این نگاه ویژه سبب میشود کتابفروشیهای این استانها به فعالیتشان ادامه بدهند.» البته حسینیپور با یکی از ایراداتی که به این طرح وارد است، تا حدودی موافق است: «یکی از ایراداتی که به این طرحها گرفته میشود، عادت به تخفیف است. این نکتهای است که هم کتابفروشان و هم ناشران به آن اشاره میکنند. به نظرم گاهی اوقات این عادت به تخفیف بد هم نیست، البته باید این نکته را در نظر گرفت که تخفیف مختص کتاب نیست، چون کتابها با قیمت پشت جلد به فروش میرسند و تنها مابهالتفاوت را وزارت ارشاد پرداخت میکند، یعنی 25یا 15درصد را.»
در این طرح، سقف مجاز خرید برای هر خریدار ۱,۲۰۰,۰۰۰ ریال تعیین شده و مدتزمان تسویهحساب طرح با کتابفروشیها، بین ۴ تا ۶ ماه خواهد بود. خانه کتاب تعداد کتابفروشیهایی را که اعلام آمادگی کردهاند 660 کتابفروشی اعلام کرده، البته از این تعداد 634 کتابفروشی تأیید شدهاند و در طرح تابستانه حضور خواهند داشت، اگرچه مدیرعامل خانه کتاب بر این باور است ورود نهادها و سازمانهای دیگر میتواند در آینده آثار مثبت بیشتری بهجا بگذارد: «ما از نظر زیرساختی اعلام آمادگی و در همین راستا با نهادها، سازمانها و کارخانهها نامهنگاری کردهایم و آمادگی داریم که به شکل موضوعی این طرح را اجرا کنیم. بهعنوان مثال ایرانخودرو میگوید میخواهد کاری برای کارکنانش انجام بدهد و ما میتوانیم اعتباری بدهیم- پولی ردوبدل نمیشود- تا کارگران بتوانند کتابهای موردعلاقهشان را تهیه کنند. این طرحها برای برخی از نهادها خروجیهای خوبی هم داشته است و ما آمادگی داریم در استانها هم این رویه را دنبال کنیم. به نظرم نهادها و سازمانهای دیگر هم میتوانند در این کار مشارکت کنند بهخصوص بنگاههای بزرگ اقتصادی و کارخانهها. در چنین شرایطی تمام بار بر دوش وزارت ارشاد نخواهد بود و بیشک خروجی خوبی را هم شاهد خواهیم بود.» حسینیپور با اشاره به اینکه در سالهای گذشته در میان پرفروشها تالیفات کمتر به چشم میخوردند، میگوید: «از زمانی که توجه به کالای ایرانی و رونق اقتصادی مطرح شده، این سیاست در برنامههای ما به چشم میخورد، به همین منظور تصمیم بر این است که میزان یارانه کتابهای تالیفی افزایش یابد و از سال گذشته اجرایی میشود و در طرح تابستانه هم به همین روال خواهد بود. درواقع 25درصد تخفیف به تالیفات اختصاص مییابد و 15درصد به کتابهای ترجمه. هرچند انجمن مترجمان به این تصمیم انتقاد دارد ولی این رویکردی است که میتوانیم حمایت بیشتری از نویسندگان داخلی داشته باشیم. شاید تفاوت چندانی در خروجی شاهد نباشیم اما بیشک در بلندمدت تاثیرگذار خواهد بود.»
اتفاق خوبی است
طرح حمایتی دولت از کتاب در فصلهای مختلف امسال چهارساله میشود. این طرح در این مدت توانسته تا حدودی اهالی کتاب را با خود همراه کند و اقبال کتابخوانها از این طرحها امید را به رونق بازار نشر و کتاب افزایش دهد، اگرچه در سالهای قبل دیررسیدن بودجه و در ادامه تسویه نکردن با کتابفروشان طرح عیدانه را با اما و اگرهایی همراه کرد اما برای طرح تابستانه ثبتنامها شروع شده و ناشران منتظرند ببینند این فصل چه رکوردی را برای پرفروشها و میزان فروش بهجا میگذارد. در سالهای گذشته در میان پرفروشها میشد هم تالیفات را دید و هم ترجمهها را، البته میزان فروش هم در این سالها رضایت کتابفروشها را جلب کرده، بهطوری که در آخرین فصل بیش از 13میلیارد تومان کتاب خریداری شد. صادق سمیعی، مدیر انتشارات کتابسرا یکی از ناشرانی است که از این طرح حمایت میکند و در اینباره به «شهروند» میگوید: «هر طرحی که به احیای بازار کتب و کتابخوانی کمک کند، پسندیده و قابل دفاع است و باید به آن اقبال نشان داد.» فروش بالا و اقبال مردم به این طرح حمایتی، در کنار طرفداران خود مانند هر طرح دیگری منتقدانی هم دارد؛ منتقدانی که بر این باورند تخفیفهای در نظر گرفته شده به خریدار این مسأله را القا میکند که همیشه در تخفیفها به فکر خرید کتاب بیفتد، این منتقدان به نحوه اطلاعرسانی و پرداختها هم نقدهایی دارند. اگرچه سمیعی رونق بازار کتاب و کتابخوانی را تنها بر دوش دولتها نمیداند و میگوید: «در همه جوامع ناشر، کتابفروش یا حتی کتابخوان به امید دولت دست روی دست نمیگذارد تا راهکاری برای بهبود شرایطشان ارایه دهد. در اینکه حال بازار کتاب خوب نیست، شکی نیست و هرکدام از ما برای بهبود آن باید در حد توان گام برداریم. طرح تابستانه بهانهای است برای فروش بیشتر کتاب و این اتفاق بسیار میمونی است که باید از آن استقبال کرد.» منتقدان این طرح به اختصاص نیافتن این یارانه به ناشران هم گلایه دارند، اگرچه ناشرانی هم هستند که ایرادی به این مسأله نمیبینند. مدیر انتشارات کتابسرا تمام فعالان بخش نشر کتاب را فامیل بزرگی میداند و میگوید: «بازار نشر یعنی نویسنده، ناشر، کتابفروش و همه کسانی که در این عرصه فعالیت میکنند و رونق کتابفروشی و کتابخوانی به معنای بهبود شرایط تکتک این افراد است و به همین دلیل بهانهتراشیهایی از این جنس که چرا این یارانه به ناشران تعلق نمیگیرد و ... کاری جز به بیراهه رفتن نیست.»
بهترین طرح وزارت ارشاد نیاز به افزایش بودجه دارد
سیدمحمد مولانا، صاحب انتشارات دارالفکر و کتابفروشی دنیای کتاب یکی از پرفروشهای دوره پیش بوده است. دنیای کتاب در دو دوره متوالی در این طرح شرکت کرده و هر بار توانسته رتبهای را به خود اختصاص دهد، بهطوری که در دوره اول در میان 800کتابفروشی رتبه سوم فروش را داشته و دوره دوم هم در میان پرفروشها جایگاهی برای خود دستوپا کرده است. به همین مناسبت گپوگفت کوتاهی داشتیم که در ادامه میخوانید.
دنیای کتاب در دو دوره این طرح در استان قم مشارکت داشته است. چطور با این طرح آشنا شدید و با تجربه دو دوره مشارکت، این طرح را چطور میبینید؟
دنیای کتاب با 1200متر وسعت یکی از بزرگترین کتابفروشیهای بزرگ بخش خصوصی کشور است که 55هزار کتاب از 1500ناشر کشور را در قالب 190موضوع در خود جای داده است. این طرح یکی از بهترین کارهای وزارت ارشاد بود، چون به واسطه آن یارانه مستقیم به دست مصرفکننده میرسد. دنیای کتاب هم مانند سایر کتابفروشیها به واسطه فراخوان وزارتخانه در این طرح شرکت میکند.
این طرح توانسته به رونق بازار کتاب کمک کند و بیشترین استقبال از چه عناوینی است؟
متاسفانه بیشترین فروش در اختیار ترجمه است. درواقع کتاب کودک در جایگاه اول اقبال قرار دارد و بعد از آن کتابهای روانشناسی، رمان و دفاع مقدس قرار دارند.
طرح تابستانه، عیدانه یا پاییزه با هدف رونق بازار کتاب طراحی و اجرایی شد. تخصیص یارانه به کتابفروشیها با چه معیاری صورت میگیرد؟
در اختصاص یارانه فاکتورهایی همچون وسعت کتابفروشی، تعداد کتابها و ... در نظر گرفته میشود، البته مهمترین فاکتورها همان وسعت و تعداد کتابهاست. بهعنوان مثال ما دوره اول 20میلیون یارانه داشتیم که در دوره دوم به 17میلیون کاهش یافت؛ به دلیل کمبود بودجه. به نظر من میزان یارانهها کم است، بهطوری که ما وسط طرح یارانهمان تمام میشود. اگر حتی دو یا سه برابر یارانه بدهند، ما گنجایش فروش داریم چون در این دوره اقبال کتابخوانها به اندازهای است که سه، چهار ساعت قبل از ساعت تعطیل، کتابفروشی را میبندیم. در حقیقت اگر 40میلیون هم به دنیای کتاب اختصاص یابد، گنجایش فروش دارد.
نقدی به این طرح دارید؟
این طرح یکی از بهترین طرحهای وزارتخانه است، اما واقعا یارانهاش کم است و تنها به دوره خاصی معطوف میشود. بهعنوان مثال از 20روز گذشته که خانه کتاب شروع به ثبتنام دوره جدید کرده، فروش ما پایین آمده و خریداران منتظر طرح هستند تا از تخفیفها استفاده کنند. درواقع این طرح مردم را به این تخفیفها عادت داده، اگرچه میتوان با تمهیدات کارشناسی این مشکلات را هم حلوفصل کرد.
تقسیم یارانه در شهرهای مختلف به شکل یکسان انجام میشود؟
اطلاع دقیقی از معیار این تقسیمبندی ندارم، اما براساس آمار وزارتخانه، یارانه در دورههای مختلف و در شهرهای مختلف متفاوت بوده است. درواقع فاکتورهایی برای آن در نظر گرفته میشود که سرانه مطالعه شهرها یکی از آنهاست. تقسیم متفاوت یارانه در میان کتابفروشی شهرها هم متفاوت است؛ بهعنوان مثال در قم 60کتابفروشی است که در این طرح شرکت کردند اما اغلبشان حدود یک تا دومیلیون یارانه دریافت کردند، چون بیشتر آنها خیلی کوچک هستند.
نظر شما