صاحب‌خبر - اواخر خردادماه امسال دادستان کل کشور با استناد به انتظارات مقام معظم رهبری از شورای عالی فضای مجازی و دستگاه قضا به‌منظور پاکسازی هرچه سریع‌تر فضای مجازی گفت: «از آغاز تیرماه نیز شاهد تحولات قابل‌توجهی در فضای مجازی خواهیم بود.» حالا همزمان با آغاز تیرماه مدیران هاتگرام و تلگرام طلایی اعلام کردند سرورهای دو پوسته تلگرام را خاموش خواهند کرد. به گفته یکی از مدیران تلگرام طلایی و هاتگرام آنها قصد دارند به‌زودی یک پروژه بومی را به بازار عرضه کنند اما به دلیل محدودیت در تعداد سرورها باید ابتدا زیرساخت‌های نرم‌افزاری تلگرام طلایی و هاتگرام از این سرورها پاک شوند تا بتوانند یک پروژه بومی را روی آن راه‌اندازی کنند و این نسخه بومی نیز باید از سوی گوگل‌پلی تایید شود. ماجرای فیلترینگ تلگرام چه بود؟ همزمان با اختلالاتی که در وایبر و لاین در ایران ایجاد شد، بسیاری از کاربران ایرانی در پیام‌رسان تلگرام عضو شدند به‌طوری که براساس آمار صورت‌گرفته از روی سرور مرکزی تلگرام در آبان ماه 94 مشخص شد از 62 میلیون کاربر فعال تلگرام بیش از 38درصد یعنی بیش از 23میلیون ایرانی عضو این شبکه مجازی هستند. موضوع فیلترینگ تلگرام بارها از سوی مقامات مختلف مورد بحث قرار گرفت به‌طوری که عبدالصمد خرم‌آبادی، معاون دادستان کل کشور و دبیر کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه وقت با اشاره به حوادث و اغتشاشات دی ماه 96 اعلام کرد: «دستور مسدودسازی تمام کانال‌های تلگرامی که در چند روز اخیر دعوت به خشونت و ترور و اغتشاش می‌کردند از مدت‌ها قبل توسط مراجع قضایی صادر و به وزیر وقت ارتباطات ابلاغ شده بود، ولی متاسفانه اقدام موثری به‌ عمل نیامد. به ‌لحاظ سازماندهی و برنامه‌ریزی دشمنان در تلگرام اوایل سال 1396 این موضوع را رسانه‌ای و بارها اعلام کردم حدود هشت‌هزار از پانصدهزار کانال در شبکه اجتماعی تلگرام علیه امنیت کشور و مقدسات اسلامی و عفت و اخلاق عمومی در حال فعالیت بوده و مشغول سازماندهی و تخریب کشور در فضای مجازی هستند. اما متاسفانه هم وزیر سابق و هم وزیر لاحق ارتباطات و فناوری اطلاعات در مقابل اجرای دستورات مقاومت کردند.» علاوه‌بر این دی 96 اعضای شورای امنیت ملی شامل روسای قوای سه‌گانه (آیت‌الله صادق لاریجانی، دکتر لاریجانی، دکتر روحانی، رئیس ستاد فرماندهی کل نیروهای مسلح (سرلشکر باقری)، مسئول امور برنامه‌ و بودجه (نوبخت)، دو نماینده به انتخاب مقام رهبری (آقایان جلیلی و شمخانی)، وزیر امور خارجه (دکتر ظریف)، وزیر کشور (رحمانی‌فضلی)، وزیر اطلاعات (علوی) و حسب مورد وزیر مربوطه (احتمالا آذری‌جهرمی) نیز با توجه به اغتشاشات و تجمعات سراسری در کشور نسبت به فیلترینگ تلگرام رای مثبت دادند. علاوه‌بر این چندی بعد نیز رئیس قوه‌قضائیه اعلام کرد «درخصوص تلگرام و برخی پیام‌رسان‌های دیگر هزاران شکایت از ناحیه افراد مختلف که حقوق‌شان از طریق این بستر مورد تعدی قرار گرفته بود، مطرح شد و مشاهده کردیم این پیام‌رسان تبدیل به بستری امن برای مجرمان شده است.» برهمین اساس بحث فیلترینگ تلگرام و اعمال محدودیت دسترسی کاربران به این فضا به صورت جدی در دستور کار مسئولان کشور قرار گرفت، به‌طوری که هشت دی 96 تلگرام تا مدتی از دسترس کاربران ایرانی خارج شد و مردم ناچار بودند از فیلترشکن برای دسترسی به این شبکه استفاده کنند اما درنهایت اواسط دی‌ماه مجددا وصل شد. همچنان موضوع فیلترینگ تلگرام برای مسئولان کشور در اولویت کار بود، به‌طوری که دستور قضایی درخصوص مسدودسازی پیام‌رسان تلگرام از سوی بازپرس شعبه دوم دادسرای فرهنگ و رسانه تهران صادر شد و دادستانی تهران برای فیلتر تلگرام دستور داد این اپلیکیشن باید طوری فیلتر شود که با هیچ فیلترشکنی باز نشود و در کشور قابل‌دسترس نباشد، تخلف از اجرای این دستور مستوجب تعقیب کیفری خواهد بود. در همین راستا مجددا تلگرام در 10 اردیبهشت 97 به دستور مقام قضایی به دلایلی ازجمله اخلال در وحدت ملی و ایجاد اختلاف بین قشرهای جامعه به‌ویژه از طریق طرح مسائل نژادی، قومی در کنار تحریک و اغوای مردم به شورش و آشوب، جمع‌آوری اطلاعات مردم و کشور و دسترسی بیگانگان به حریم خصوصی و داده‌های شهروندان ایرانی و جاسوسی به نفع اجانب، انتشار، توزیع و تجارت انواع محتوای مستهجن و خلاف عفت عمومی و گسترش فساد و فحشا در جامعه، اهانت به مقدسات و ارزش‌های اسلامی و تبلیغ به نفع فرقه‌های منحرف و مخالف اسلام، ‌نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی و لطمه به آسایش عمومی، ‌قاچاق کالا، ارز، مواد مخدر و سایر کالاهای غیرمجاز، ‌اقدام علیه امنیت کشور از طریق گروهک‌های تروریستی، کلاهبرداری، نقض مالکیت معنوی و سایر جرائم مالی، تبلیغ علیه نظام جمهوری اسلامی ایران و هتک حیثیت اشخاص از دسترس کاربران ایرانی خارج و مسدود شد. همزمان با دستور مسدودسازی تلگرام از سوی قوه قضائیه کانال اطلاع‌رسانی دفتر حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری نیز ادامه فعالیت در این کانال را متوقف و اعلام کرد به دلیل حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی و رفع‌انحصار فضای مجازی از تلگرام خارج و در پیام‌رسان‌های بومی به فعالیت ادامه می‌دهند، همچنین تعدادی از مسئولان دستگاه‌های اجرایی، ‌مقامات سیاسی و مدیران کشور ازجمله حسن روحانی، اسحاق جهانگیری، سید‌محمد بطحایی و محمود واعظی از تلگرام خارج شدند. مهرماه 97 از سوی رئیس‌پلیس فتا اعلام شد «براساس ابلاغ دولت، هیچ دستگاه و نهاد دولتی یا مجموعه‌ای که از بودجه بیت‌المال استفاده می‌کند، اجازه فعالیت در تلگرام را ندارد و این ممنوعیت به‌خصوص برای دستگاه‌ها، سازمان‌ها و نهادهایی که اسناد طبقه‌بندی شده دارند از اهمیت بیشتری برخوردار است.» همزمان با این کار شبکه‌های مجازی مختلفی ازجمله ‌آی‌گپ، ‌سروش، ایتا، بله و... از سوی دولت به مردم معرفی شد که به دلیل تعدد و تنوع اسامی این شبکه‌ها هر یک از کاربران برای دسترسی به اخبار و اطلاعات ناچار بودند یکی از آنها را نصب کنند، علاوه‌بر این سرعت پایین و محدودیت امکانات در این شبکه‌ها رضایت عموم مردم را جلب نکرد و مردم همچنان با استفاده از فیلترشکن از تلگرام استفاده می‌کردند، حتی علی‌رغم محدودیت دسترسی همچنان برخی مسئولان و کانال‌های روابط‌عمومی دستگاه‌های اجرایی کشور از این شبکه مجازی استفاده می‌کردند، چون اپلیکیشن‌های ایرانی قابلیت و امکانات تلگرام را نداشتند. افکارسنجی‌ها درباره شبکه‌های اجتماعی چه می‌گویند؟ براساس گزارش ملی مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در فروردین سال گذشته ۶۰ درصد مردم ایران از تلگرام استفاده می‌کردند اما فقط 37.5 درصد آنها حاضر بودند در صورت فیلترینگ تلگرام از پیام‌رسان‌های داخلی استفاده کنند. همچنین براساس آمار این مرکز هنوز هم نیمی از کاربران ایرانی عضو شبکه‌های اجتماعی از تلگرام استفاده می‌کنند و حتی بعد از فیلترشدن تلگرام به سمت واتساپ جذب شدند. اظهارات مسئولان کشور حاکی از استقبال عموم مردم از شبکه‌های پیام‌رسان داخلی بود، در حالی که به دلیل تعدد و تنوع پیام‌رسان‌های داخلی بومی تعداد کمی از هموطنان از این اپلیکیشن‌ها استفاده می‌کنند و پراکنش کاربران در هریک از این شبکه‌ها مانع جذب جمعیت میلیونی کاربران تلگرامی است، زیرا این شبکه‌ها نه‌تنها کشش و پتانسیل حضور انبوه کاربران را ندارند بلکه کارایی و امکانات تلگرام ازجمله ایجاد کانال و گروه و استیکرهای مختلف در نسخه‌های بومی پیام‌رسان‌ها نیز در این برنامه‌ها موجود نیست، برهمین اساس علی‌رغم وعده‌های مسئولان مبنی‌بر انتقال میلیون‌ها کاربر ایرانی به نسخه‌های بومی پیام‌رسان هنوز بیشتر از 10 درصد از مردم در این شبکه‌های داخلی عضو نیستند. هم‌اکنون پیام‌رسان‌های سروش 2.4 درصد، ایتا 0.6درصد، آی‌گپ 0.5 درصد، بله 0.3 درصد، گپ 0.2 درصد و بیسفون 0.1 درصد جمعیت کاربران را به خود اختصاص داده‌اند که در مجموع کمتر از پنج درصد مردم ایران در این شبکه‌ها عضو هستند. مصطفی انوشه، مدیر پروژه تلگرام طلایی و هاتگرام ماجرای حذف این دو پوسته تلگرامی را از تلفن‌های همراه هوشمند توضیح داد و گفت: «این ماجرا از پیام‌های اخطاری آغاز شد که از سوی گوگل برای کاربران هاتگرام و تلگرام طلایی ارسال شد، پیام ارسالی حاکی از آن بود که چنین نرم‌افزارهایی بدافزار هستند و از کاربران جاسوسی می‌کنند، بنابراین این نرم‌افزارها را از روی گوشی موبایل‌تان حذف کنید. پس از آن گوگل در برخوردی سخت و ناگهانی بدون اینکه به صاحبان هاتگرام و تلگرام طلایی پیام اخطاری بدهد، این نرم‌افزارها را از روی گوشی‌های کاربران ایرانی پاک کرد. علاوه‌بر آن گوگل نیز اخطارهایی به بسیاری از اپلیکیشن‌های ایرانی داد مبنی‌بر اینکه به‌زودی حذف می‌شوید. در طول یک ماه گذشته سیاست و برخورد گوگل با نرم‌افزارهای ایرانی تغییر کرد، به‌طوری که بسیاری از نرم‌افزارهای ایرانی از گوگل حذف شدند که این موضوع فقط مختص ایران نبود و دامنگیر کشورهای دیگری مانند چین هم شد، به‌طوری که برخی اپ‌های کشور چین نیز از پلی‌استور حذف شد و به نظر می‌رسید این حذفیات دامنه جهانی دارد. هنوز هم نمی‌توانیم به صراحت دلیل واقعی و اصلی این برخورد گوگل و اندروید را برای حذف این دو اپلیکیشن اعلام کنیم، زیرا به سایر اپ‌های ایرانی عنوان جاسوسی ندادند و حتی کاربران آنها هشداری برای ادامه فعالیت در این شبکه‌ها دریافت نکردند، به همین دلیل تصور نمی‌کنیم مساله فنی در این میان مورد توجه باشد. برای علت‌یابی این موضوع مسائل مختلفی را مورد بررسی قرار دادیم، به‌عنوان مثال برای پاسخگویی به اینکه آیا عملیات ما مطابق سیاست‌های گوگل هست و با آن همخوانی دارد یا خیر، به بررسی امنیت این اپلیکیشن پرداختیم که امنیت صددرصدی این نرم‌افزارها تایید شد، از سوی دیگر برای پیگیری این موضوع بیش از 50 ایمیل به گوگل ارسال کردیم و به طرق مختلف به این شرکت پیام و ایمیل فرستادیم اما گوگل حتی حاضر به پاسخگویی در این مورد نیست و هیچ پاسخی به ایمیل‌های ما نداد، در حالی که این نقض آشکار حریم کاربران صاحبان نرم‌افزار محسوب می‌شود. به دلیل عدم‌پاسخگویی گوگل به سیاسی بودن این تصمیم مشکوک شدیم، زیرا این نرم‌افزارها را در سایر استورهای دنیا بارگذاری کردیم و با هیچ مشکلی مواجه نشدیم. این نرم‌افزار ایرانی تازه‌کار نیست و در مناطق مختلف جهان مورد ارزیابی قرار گرفته و هیچ مورد خاص و مشکلی گزارش نشده است، به همین دلیل باید پس از ارتباط با گوگل در این زمینه اظهارنظر کنیم، زیرا ممکن است این اتفاق ناشی از تحریم‌ها باشد و احتمال وقوع این مشکل برای سایر نرم‌افزارهای ایرانی نیز دور از انتظار نیست. بنابراین هم‌اکنون نمی‌توان ‌انگیزه اصلی این برخورد گوگل را حدس زد و باید مقامات کشور در این زمینه پاسخگو باشند.» چندی پیش تلگرام نسبت به عدم‌امنیت و ایمنی این نسخه‌ها هشدار داده بود، در همین راستا کاربران تلگرام طلایی و هاتگرام اواسط اردیبهشت امسال در شبکه‌های اجتماعی با هشدار گوگل برای حذف این پیام‌رسان‌ها از روی تلفن همراه خود مواجه شدند و به صورت خودکار این دو اپلیکیشن از روی تلفن کاربران حذف شد، زیرا آنتی‌ویروس Play Protect تلگرام طلایی و هاتگرام را به علت آنچه تلاش برای به سرقت بردن اطلاعات حساس عنوان کرده، مسدود و از روی گوشی افراد پاک کرده است و کاربران هرچه برای نصب مجدد این اپلیکیشن‌ها تلاش کردند بی‌فایده بود، چون اندروید اجازه نصب مجدد این برنامه را به کاربران نمی‌دهد. آذری‌جهرمی پیش از این در حساب کاربری توئیتری خود نوشته بود: «در دی 96 گفتیم «همه» پوسته‌های فارسی تلگرام فاقدامنیت هستند و البته براساس جمع‌بندی مرکز ملی فضای ‌مجازی عمل کردیم. اکنون 127پوسته غیررسمی در کشور وجود دارد. با حذف دو مورد از آنها باید دید مدعیان داخلی و خارجی از بقیه و محل تامین بودجه آنها خواهند گفت یا روزه سکوت خواهند گرفت؟» این درحالی است که او اخیرا اعلام کرده «مخالف فعالیت پوسته‌های تلگرام بودم، بعد از صدور حکم قضایی قرار بر این شد که پیام‌رسان‌های داخلی تقویت شوند. بنده همیشه مخالف این بودم که پوسته‌های تلگرام در کنار پیام‌رسان‌های داخلی باشند ولی بنده مجری مصوبات شورای فضای مجازی هستم. » هرچند این وزیر جوان همواره نسبت به بومی‌سازی پیام‌رسان‌ تلگرام و تقویت و حمایت از پیام‌رسان‌های داخلی تاکید داشت و تصور می‌کرد پیام‌رسان‌های داخلی می‌توانند جای تلگرام را در گوشی ایرانیان بگیرند اما امروز این دو اپلیکیشن خاموش شد ولی سوای این اتفاق و تمام اظهارنظرهای آذری جهرمی چیزی که هم در رسانه‌ها و هم در اظهارات مختلف مشخص شد این بوده است که وزارت ارتباطات این طور هم که نشان می‌دهد و نشان می‌داد با فعالیت پوسته‌های تلگرام از جمله هاتگرام و تلگرام طلایی مخالف نیست کما اینکه همان ابتدای فعالیت این دو پوسته مشخص شد حمایت سخت‌افزاری و فیزیکی از آنها توسط این وزارتخانه صورت می‌گرفته و سرورهای آنها در ساختمان وزارت یا ساختمان‌های منتسب به وزارت ارتباطات وجود داشته است. هاتگرام و تلگرام طلایی با پوششی جدید برمی‌گردند بالاخره بعد از کش‌وقوس‌های فراوان هاتگرام و تلگرام طلایی یکباره قطع شدند تا این پروژه محمدجواد آذری‌جهرمی با شکست مواجه شود و همان اتفاقی بیفتد که مدت‌ها پیش پیام‌رسان‌های بومی آن را به نوع دیگری و با عدم کسب رضایت و اقبال عمومی تجربه کردند. از همان ابتدای مسیر فیلترینگ تلگرام تا همین امروز انتقادات بسیاری به این رفتار و سیاست بوده و شده است؛ از اینکه چرا یکباره فیلتر شد و دوباره رفع فیلتر و باز هم فیلتر شد تا اینکه چرا در مواجهه با فضای موجود و برای هدایت مخاطبان چند نرم‌افزار ایرانی با کیفیت خدمات سینوسی معرفی شد و هیچ‌کدام علی‌رغم تبلیغات بسیار راه به جایی نبرد و چرا سرانجام همان تلگرام فیلتر شده و کلاینت‌ها و پوسته‌های غیررسمی محل رجوع و مأمن مخاطبان و کاربران این شبکه محبوب مجازی شد. به هر طریق این آخری یعنی استفاده از پوسته‌هایی که اذعان شد ایرانی است سیاست مطلوبی می‌نمود که هم کاربران در فضای تلگرامی حفظ می‌شدند و احتیاج به کوچ به نرم‌افزار دیگری نبود و هم قابلیت کنترل و پیشگیری از جرائم در آن فراهم بود تا مشکلاتی که تلگرام ایجاد کرده بود اینجا تکرار نشود. اما این آخری هم که به‌نوعی آخرین تیر ترکش وزارت ارتباطات نشان داده می‌شد یک دفعه و به هردلیل قطع شد و حالا دوباره موعد سرگردانی مخاطبان و سردرگمی میان فیلترشکن‌ها برای استفاده از نسخه رسمی فرا رسیده است. حالا چند شبهه و چند پیش‌فرض روبه‌روی کاربران است؛ ابتدا اینکه سوای تلگرام نرم‌افزارهای محبوب دیگری هم وجود دارند که این روزها ایام مساعدی را پشت سر نمی‌گذارند و کندی، وقفه و افت کیفیت آنها کاربران را آزار می‌دهد و زمزمه‌هایی از خارج از دسترس شدن آنها نیز به گوش می‌رسد که مثالش اینستاگرام است، مضاف بر این اخبار دیگری هم وجود دارد که احتمالا سیاست آتی وزارت ارتباطات رونمایی از دو نرم‌افزار مشابه تلگرام و اینستاگرام است، نرم‌افزارهایی که این بار قرار نیست به صورت غیررسمی ارائه خدمت کنند و البته دیتاها و اسناد کاربران نیز حفظ خواهند شد. در ارتباط با اولی یعنی شبهه و امکان از دسترس خارج شدن اینستاگرام، تجربه تلگرام به‌خوبی می‌تواند راهگشا باشد و به سیاستگذاران کمک کند که تصمیم شتابزده و بدون آینده‌نگری چه تبعاتی را متوجه جامعه می‌کند و در ارتباط با دومی هم اینکه باید منتظر ماند و دید سیاست جدید و نرم‌افزار جایگزین هاتگرام و تلگرام طلایی می‌تواند در کنار ارائه خدمات مطلوب و حفظ تاریخچه فعالیت‌های مجازی کاربران در تلگرام، امنیت و رسمیت را هم با خود به همراه بیاورد یا باز هم با نمونه دیگری از پروژه شکست‌خورده پیام‌رسان‌های بومی مواجه خواهیم شد.∎​