شناسهٔ خبر: 33098479 - سرویس فرهنگی
نسخه قابل چاپ منبع: ایکنا | لینک خبر

تلاش علامه شوشتری برای مستندسازی نهج‌البلاغه/ چند نکته مغفول درباره «بهج‌الصباغه»

گروه معارف ــ پژوهشگر و مدرس دانشگاه آزاد با بیان اینکه مرحوم علامه محمدتقی شوشتری پیش از اینکه شرح خود را بر نهج‌البلاغه شروع کند، مستندات آن را از مصادر دست اول یعنی از کتب تاریخی، حدیث و ادبی پیدا و به آنها اشاره کرده است، گفت: ویژگی‌ خاص «بهج‌الصباغه» موضوعی بودن آن است. اینکه علامه شوشتری از اول خطبه‌ها را شرح نداده تا به کلمات قصار برسد، بلکه شرح خود را موضوعی نوشته است.

صاحب‌خبر -

قربانی‌زرینچهارده قرن از روز شهادت حضرت امیرمؤمنان علی(ع) می‌گذرد. با توجه به اینکه علمای استان خوزستان آثار ماندگار و ارزنده‌ای در باب شخصیت و سخنان مولای متقیان برای شیفتگان حضرتش به یادگار گذاشته‌اند، ایکنای خوزستان در آستانه سالروز شهادت حضرت مصاحبه‌هایی را به منظور معرفی و مهجوریت‌زدایی از این آثار منتشر خواهد کرد. موضوع نخستین مصاحبه کتاب ارزنده «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» مرحوم علامه محمدتقی شوشتری است. 

باقر قربانی‌زرین، پژوهشگر و مدرس دانشگاه آزاد اسلامی تهران، در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان درباره کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» مرحوم علامه محمدتقی تستری یا شوشتری گفت: کتاب نهج‌البلاغه جایگاه رفیعی دارد و ابن ابی‌الحدید معتزلی، از بزرگ‌ترین شارحان نهج‌البلاغه، در مقدمه شرح خود می‌نویسد: «کلام حضرت علی(ع) فروتر از سخن خالق و فراتر از سخن مخلوق است». بسیاری از مردمان کتابت و خطابه را از حضرت امیرمؤمنان(ع) فراگرفتند.

کتاب «بهج‌الصباغه» در 14 جلد به چاپ رسیده است. نهج‌البلاغه شرح‌های متعددی دارد؛ صدها شرح به زبان‌های گوناگون درباره نهج‌البلاغه نوشته شده است که معمولاً شرح را از آغاز نهج‌البلاغه شروع کرده‌اند؛ خطبه‌ها، نامه‌ها و بعد کلمات قصار را شرح کرده‌اند اما ویژگی‌ خاص «بهج‌الصباغه» این است که شرحی موضوعی است و علامه شوشتری از اول خطبه‌ها را شرح نکرده تا به کلمات قصار برسد، بلکه شرح خود را موضوعی نوشته است.

نکات مغفول مانده درباره «بهج‌الصباغه»
چند نکته درباره «بهج‌الصباغه» مغفول مانده است؛ در نوشته‌هایی که درباره این کتاب آمده به این نکته اشاره نشده و این نکته ارزشمند است؛ متنی که علامه شوشتری به عنوان متن نهج‌البلاغه انتخاب کرده است مرحوم شیخ محمدعبده آن را تصحیح کرده که با تعلیقات محمد محی‌الدین عبدالحمید در مصر به چاپ رسیده است؛ البته این کتاب خالی از اشکال نیست.

تلاش علامه شوشتری برای مستند سازی نهج‌البلاغه/چند نکته مغفول درباره «بهج‌الصباغه»

مرحوم علامه شیخ شوشتری هر بخشی را که از این کتاب (تصحیح محمد عبده) نقل می‌کند، آن را با شرح ابن ابی‌الحدید و شرح ابن‌هیثم و یک نسخه خطی که خودشان داشتند و به تاریخ سال 1075ق استنساخ شده و موجود بوده، مقابله و تطبیق می‌کند؛ یعنی ایشان قبل اینکه شرح خود را شروع کنند، متن نهج‌البلاغه را تصحیح کرده‌اند و این نکته‌ای است که به آن توجه نمی‌شود و مغفول مانده است.

تلاش علامه شوشتری برای مستند کردن نهج‌البلاغه
کار دیگری که ایشان انجام داده این است که سعی کرده نهج‌البلاغه را مستند کند. یکی از بحث‌هایی که اکنون درباره نهج‌البلاغه مطرح است، بحث استناد نهج‌البلاغه است؛ یعنی منابع نهج‌البلاغه را که مرحوم سیدرضی در سال 400 ق از سخنان امیرالمؤمنین(ع) فراهم کرده است، شناسایی کنند و این نکته سؤالی بود که ابن‌خلکان مطرح کرد که ممکن است نهج‌البلاغه ساخته خود شریف‌ رضی یا شاید برادرش شریف مرتضی باشد. این بحثی است که ابن‌خلکان مطرح کرد و پاسخ‌های متعددی هم به آن داده شده است. مثلاً این نکته هم در مورد استناد نهج‌البلاغه مطرح شده که از منابع پیش از شریف رضی اینها را بازیافتند و ذکر کرده‌اند. این یکی از کارهایی است که علامه شیخ شوشتری انجام داده؛ یعنی قبل از اینکه وارد شرح مطلب شود، از مصادر دست اول یعنی از کتب تاریخی، حدیث و ادب مطالب را پیدا و به آنها اشاره کرده است.

در مقدمه بهج‌الصباغه مرحوم علامه شوشتری برخی اشتباهات شارحان را مطرح کرده است. ایشان تصریح کرده که در این شرح قسمت‌هایی را که نیازمند شرح است شرح می‌دهم و نمی‌خواهم بیش از حد به مطالب لغوی و ادبی بپردازم و به اندازه‌ای که لازم بوده به شرح پرداخته‌ام.

ایشان کل نهج‌البلاغه را در 60 موضوع تقسیم کرده است؛ موضوعات جالبی است که به ترتیب شامل توحید، آفرینش آسمان، زمین و حضرت آدم(ع)، نبوت، امامت، داوری‌های حضرت علی(ع)، دوستان و دشمنان حضرت، قضا و قدر، خلفای پیش از امام، جنگ‌های آن حضرت، دنیا، قیامت، عبادات، معاملات، آداب معاشرت، آداب جنگ، فتنه‌ها و بدعت‌ها، فقر، شیطان و ... است که 60 موضوع را دربرمی‌گیرد. آخرین فصل کتاب به موضوعات پراکنده پرداخته که در آن 104 عنوان را شرح کرده است؛ مسائلی مثل شورا، رازداری، آداب کتابت، پیری و عمر انسان و موضوعاتی از این دست که به عنوان موضوعات پراکنده در پایان کتاب آمده است.

مرحوم علامه شوشتری قبل از بهج‌الصباغه، کتاب قاموس‌الرجال را نوشته است (ایشان به عنوان یک عالم رجالی نیز معروف است). بهج‌الصباغه بعد از قاموس‌الرجال مهم‌ترین اثر تألیفی مرحوم علامه شوشتری است.

کاستی‌های چاپ چهارده جلدی بهج‌الصباغه 
درباره چاپ‌های کتاب خوب است اشاره شود که چاپ اول «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» را در تهران مکتب‌الصدر انجام داد و بین سال‌های 1390 تا سال 1400 ق چاپ شد که از کیفیت مناسبی برخوردار نبود و لازم بود ویرایش و تصحیح شود. خوشبختانه در سال 76 انتشارات امیرکبیر کتاب را در 14 جلد منتشر کرد که نسبتاً چاپ منقحی است، اما به نظر این چاپ هم نمی‌تواند چاپ نهایی باشد. چاپ چهارده جلدی بهج‌الصباغه چاپ خوبی هست، اما کاستی‌هایی دارد که حتماً باید برطرف شود.

این مدرس دانشگاه که خود جلد نهم «بهج‌الصباغه» را تصحیح و شرح کرده است، گفت: در جلد نهم مقید بودم که متن کتاب را با دستخط علامه مقابله کنم. طی تماسی که با فرزند مرحوم علامه شوشتری (محمدعلی شیخ) داشتم، خواهش کردم دستخط علامه را در اختیار من بگذارند و ایشان لطف کردند دستخط جلد نهم را برای من آوردند و قبل از اینکه تصحیح کنم، متن جلد نهم را با دستخط ایشان مقابله می‌کردم و می‌دیدم خیلی جاها کاستی‌هایی دارد که من در جلد نهم آن کاستی‌ها را برطرف کردم ولی متأسفانه این کار فقط در جلد نهم اعمال شد و در جلدهای دیگر که محققان دیگر انجام دادند اصلاً به دستخط مرحوم علامه مراجعه نشد و این نقص بزرگی است. مرحوم علامه شوشتری معاصر ما بوده است، چون در سال 74 مرحوم شدند و دستخط ایشان موجود است. لازم است این نقص برطرف شود و یک بار دیگر مؤسسه‌ای افراد محققی را گرد هم جمع کند تا براساس دستخط ایشان، ویرایش جدیدی را انجام دهند. 

نکته دوم درباره این شرح 14 جلدی که انتشارات امیرکبیر در سال 76 چاپ کرده این است که بسیاری از ابیات و روایات اعراب‌گذاری نشده و نکته سوم این است که برخی از عبارات و لغات مشکل بدون هیچ توضیحی آمده و باید در پاورقی برای خواننده توضیح و شرح داده شوند. 

«بهج‌الصباغه»؛ نیازمند فهرستی دقیق و فنی
نکته چهارم درباره کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» این است که در شرح‌های دیگر نهج‌البلاغه شخص می‌تواند به خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار مراجعه کند و مطلب مورد نظر خود را پیدا کند، اما در شرح بهج‌الصباغه که 14 جلدی است، چنین نیست که شما در بحث اول، خطبه اول را ببینید، ممکن است مثلاً خطبه 150 نهج‌البلاغه در جلد اول آمده باشد، چون شرح موضوعی است و خطبه‌ها و نامه‌ها و کلمات قصار در هم دیگر شرح شده‌اند و یافتن مطلب در این کار، نیازمند فهرست‌های دقیقی است. تاکنون این کار انجام نشده و کار بسیار حساسی است. 

هر جلد فهرست مطالب دارد، اما فهرست مطالب از این جهت کارساز نیست. باید فهرست دقیقی برای بهج‌الصباغه تنظیم و مشخص شود؛ مثلاً خطبه 105 کجا شرح داده شده و یا نامه دوازدهم حضرت در کجای کتاب آمده است. این موضوع با تنظیم فهرستی فنی قابل جبران است که خواننده را راهنمایی کند. برای مثال الان اگر بخواهیم بدانیم نامه حضرت امیر(ع) به فرزندشان حضرت مجتبی(ع) در کجای بهج‌الصباغه آمده است، باید ساعت‌ها جست‌وجو کنیم، چون مطالب به ترتیب نهج‌البلاغه نیست. 

وی با تأکید بر اینکه تنظیم چنین فهرستی بسیار کار مهمی است، افزود: این کتاب مطالب بسیار متنوعی دارد؛ مطالب رجالی، مطالب تاریخی و لغوی در آن هست. اختلافاتی که مرحوم علامه از جهت کلامی و برخی مباحث لغوی و ادبی با ابن ابی‌الحدید داشته در کتاب وجود دارد که بسیار ارزشمندند و متأسفانه در جایی برجسته و مشخص نشده‌اند. ان‌شاﺀالله محققان این چاپ 14 جلدی را چاپ نهایی فرض نکنند. اگر این فهرست تنظیم شود، کار ارزشمندتری خواهد بود و دفعات مراجعه علاقه‌مندان به این شرح را بیشتر می‌کند. 

کار دیگر درباره بهج‌الصباغه که اگر انجام شود پروژه بزرگ و زمان‌بری خواهد بود، ترجمه بهج‌الصباغه است. باید افرادی که با متون کلاسیک کار کرده‌اند، در ادبیات عربی ید طولایی دارند، با مباحث کلامی و حدیثی و تفسیر قرآن آشنا هستند و از معارف اسلامی بهره زیادی دارند پیش‌قدم شوند و این کتاب را به فارسی برگردانند؛ ترجمه بهج‌الصباغه استفاده از آن را بیشتر خواهد کرد. 

علامه در ضمن شرح‌های خود از سخنان حضرت امیرمؤمنان(ع) نکته‌های ارزشمندی را یاد کرده‌اند، برخی مطالب تاریخی را ذکر کرده‌اند که در جاهای دیگر کمتر به این صراحت دیده‌ام. 

انتهای پیام

نظر شما